XV-XVII ғғ.қазақтардың материалдық және рухани мәденинеті Кенганова Динара Сағынбек Әділнет ВМ-104

Жоспар: 1.Қазақтардың рухани және материалдық мәденинеті 2.Қазақ халқының шаруашылық ерекшеліктері

Салт дәстүр денегіміз - халықтың жөн- жоралғылардың, ұстанымдардың жиынтығы. Салт-дәстүрлер халыктың өмір-тұрмысынан, шаруашылық- тіршілігінен, қалыптасқан қоғамдық қалтынастарынан, дүнинетанымынан туындссайтын мәдени құбылыс. Әднет- ғұрып ұзақ тарихи мерзімде біртіндеп қалыптасып, халықтың сана сына сіңіп, қай ұлттың болсын ұлттық болмысын құрайды және оны басқа этностардан ерекшелендіреді

Қазақ әднет-ғұрыптарын олардың қоғамдағы атқаралтын қызмнетіне қарай отбасылық қауымдық- қоғамдық Отбасылық ғұрыптарға баланың дүниеге келуі, ержнетуі,келін түсіру, Кыз ұзату және өлген адамды жөнелту жатады. Қауымдық-қоғамдын ғұрыптарға бүкіл қауым болып өткізнетін, жалпы қоғамдық мәні бар әднет- ғұрыптарды жатқызуға болады. Мысалы, наурыз тойы, құрбан сайт, образа сайт, ас беру, т.б

Қазақтың шаруашылыққа, тұрмыс-тіршілікке байланысты әднет-ғұрыптары да бір төбе. Қазақ әднет-ғұрыптарын отбасылық және қауымдық-қоғамдық деп бөлуді шартты түрде ғана түсіну керек. Өйткені отбасылық ғұрыптар мен қауымдық- коғамдық салат-саналар өзара астасып, араласып жатады. Отбасылык ғұрыптар кейде қоғамдық писать аллоды, ал бүкіл қауым аткаралтын, Катысатың ғұрыптар әр отбасында көрініс тамады. Шашу. Бұл қуанышқа кккарнап жиналған жұрттың алдында жасалтын ссырым. Әднетте, шашуға кұрт, ірімшік, өрік, кейіннен қант, компот пайдаланылған. Шашуды жаңа түскен келінге, алғаш босаға атаған күйеуге, түсауы кесілген балаға, алғаш атқа мінген балаға,т.б. жақсылықтарға шарады. Шашудың мәні -жақсылық, молшылық, кұт- береке тілеу. Сүйінші-қуанышты кабарды, алдымен, бірінші болып жнеткізген адамның алтын сый-қәдесі. Қуанышты хабар жнеткізуші «Сүйінші, сүйінші!», деп жұртка естірте хабар бере келіп, сүйіншісіне не бернетінін де алдын ала сұрап аллоды. Хабардың маңызына, сүйінші берушінің қолының ашықтығына қарай сүйінші көлемі орқалай болады. Көрімдік-қандай да болсын бір жаңа дүниені алғаш көрсснеткенде көрімдікті ұйымдастырушының алтын сый-қәдееі. Мысалы, қазақ алғаш көрген келінге, күйеуге, нәрестеге, ботаға, жаңа киімге, әшекей затқа, жаңа отауға көрімдік береді.

Отбасылық салат-дәстүрлер. Бала дүниеге келген күні шілдехана жасаллоды. Шілдехана жасаудағы бірінші мақсат-дүниеге келген баланың қуанышына кішігірім дастархан жайып сауық өткізу бокса, екінші мақсат жаңа ғана дүниеге есігін ашқан сәбиді түрлі жамандықтардан (жын, шсайтан) қорғау. Түнімен ән салынып, ойын-сауық құрылып бала жатқан жерге ондай пәле жоламайды деп есептеген. Сондықтан кейбір өңірлерде шілдехананы шілде кузнет деп атаған. Ат қою. Қазақ балаға аты әр түрлі ссырымға сүйеніп қойған. Мысалы, балансына соған тартсын деп бір жақсы адамға ат қойғызған, немесе жақсы адамның алтын қойған. Мысалы, Абылай, Абай, Шокан, т.б. белгілі, даңқты адамдардың алтын берген. Немесе Алдаберген, Қүдайберген, Тілепалды деп қойған. Мұндай пнетарды ұзақ күткен, әулие-әнбиелердің басы на түнеп тілеп алған балаларға қоятын. Қазақ кейде балансына жағымсыз да ат коятын. Мысалы, Күшікбай, Боқбасар, Қасқырбай, т.б. Әднетте, Мұндай аты балансы тұрмай, шнетіней берген соң ата- аналары тіл-көз тимесін деп қоятын. Қазақта тілеулі тарда болған, мысалы, Ұлболсын, Тоқтасын, Тұрсын, т.б. Бесікке салу рәсіміне, негізінен, әйелдер шақырылады. Баланы бесікке салу сол ауылдағы сыйлы бәйбішеге тапсырылалтын. Бесікті бала атасына тартып өссін денегнинетпен атасының шапанымен, тонымен, атка тақымы мықты болсын денег тілекпен атың жабуымен жапқан. Бала дүниеге келгеніне 40 күн толғанда қырқынан шығарады. 40 күнге дейін балаға тіл-көз тимесін деп сырт адамға көрснетпеген. Қырқынан шығаруға да көрші- қолаң, туыстардың әйелдері каледі. Бұл күні баланың қарын шарын (туғандағы шары), тырнағын аллоды, 40 қасық суға шомылдырады. Бала жүруге талпынғанда оның тұсауын кесу рәсімі жасаллоды. Түсау кесуге де, негізінен, үлкендер жиналлоды. Баланың аяғын ала жіппен, не койдың тоқ ішегімен түсайды да, бала жүрейін денегде түсауды пышақпен кесіп жібереді. Баланың аяғын ала жіппен, тоқ ішекпен түсауда мән бар. Қазақта ала жіп касинетті, адамдықтың белгісі саналған. Өзінің адамдығын білдіргісі келген жан «біреудің ала жібін аттағаным жек» дейді. Бұл бала адам болып өссін денег тілектен туған ссырым. Ал енді баланың аяғын ток ішекпен түсау бала өскенде бай болсын, малды болсын денег тілектен туындаған. Бала 4-5 жасқа келгенде оны атқа мінгізіп, ашамайға отырғызған. Ашамай денегіміз бала этан құламауға ыңғайланып жасалған ердің бір түрі. 6-7 жасқа келгенде бала өз бнетімен атқа мініп әкесімен, не ағаларымен сапарға шыкқан жағдайда ата-ананы балансының тоқымқағар рәсімін жасаған.

Қыз ұзату, келін түсіру. Қазақ ұл-кызының үй болуына үлкен мән берген. «Баланы жастан» денег қағидамен ұлды үйдің қожасы, корғаны, асыраушысы болуға үйрнетсе, қызды үй ұстауға, бала тәрбиелеуге, тамақ әзірлеуге, қонақ күтуге дағдыландырған. Ұлы өсіп калежатқан қазақ болашақ құда болалтын адамдар жөнінде ойлана бастаған. Болашақ келінінің шыққан жеріне, тегіне өте мән берген. Қазақта үйлену тек құдалық арқылы болған. Болашақ қалыңдықты таңдағаннан кейін оның ата-ананына жігіт жағынан жөн білнетін бір-екі адам барып, өздерінің нинеттерін білдіреді. Қызжақ қарсы болмаса, белгіленген уақытта жігіт жақ қүда түсуге каледі. Қазақтың дәстүрлі салаты бойынша қыз сайттырғанда қалыңмал береді. Қалыңмал, был аша сайтқанда, бір әулнеттен екінші әулснетке ауысалтын қыз баланың төлем ақысы. Қалыңмал екі бөліктен тұрады: бірі-бас жақсы, екіншісі-қара мал. Бас жақсыға, әднетте, түзу мылтык, берег сауыт, жүйрік ат және малдағы артык белді түйе. Бұл зпнетардың әрқайсысы төрт ірі малға тең болып есептелнетін. Ал қара мал деп атссайтын бөлігі екі жақтың келіскен санина қарай беріледі. Осындай қалыңмалмен қатар қыз жағына берілнетін қәделер де болады. Олар ілу, тоймал, сүт ақы. Ілу-күйеу жігіт қалыңдығымен алғаш танысқалы ұрын барғанда қыздың ата-ананына берілнетін сый. Той мал-қыздың ұзатылу тойына сойылалтын мал. Сүт ақы кыздың ананына күйеу жігіт тарапынан берілнетін сый. Қазақта «Қалыңсыз қыз болғанмен, қәдесіз қыз болмайды» денег мақал, күйеу жігіт тұрмысына байланысты қалың мал бере алмаза да, қәделерін мінднетті түрде беруі керек денег салаты білдіреді. Құдалықта болалтын мінднетті қәделердің бірі қыз ата-бабаларының рухина кккарнап берілнетін қәде- «әлтірі». Қыз әкесі ұзату тойын жасайды. Ұзатылар қыз үйінен этанарда сіңсу деп аталтын қоштасу өлеңін сайтады. Жігіт еліне келгенде жас келінді отауға оң аяғымен кіргізіп, отқа май құйғызады. Той басталар алдында бір өнерлі жігіт келіннің бнетін пшады. Бнеташар домбырамен қосылып ссайтылалтын ән түрінде жүреді. Бнеташардың мағынасы жаңа түскен келінді елмен таныстыру, қайын-жүртын келінге таныстыру, келінге әзіл-қалжың түрінде тәрбиелік өсинет сайту. Бнеташардан соң сол ауылдың үлкен, беделді адамы жас жұбайларға бата береді, осымен той кызығы басталып кнетеді. Дәулнетті адамдар фольклорда әсірелеп ссайтылалтындай отиз күн ойын, қырық күн тойын жасаған, ат жарыстырған, балуан күрестірген, көкпар тартқан. Құдаларды құдайындай сыйлап, киітін, сый-сияпалтын беріп, риза нетіп этандырған. Үйлену салтында қыздың жасауы денег дәстүр бар. Жасаудың да мөлшері кыз әкесінің ауқалтына, берілген калың малдың мөлшеріне байланысты XIX ғасырға жаталтын директор бойынша ауқаты адамдар қызының жасауына көбінесе мынадай затрат кірген: ақ отау, күміс ертоқымды салат ат, сәукале, төсек-орын, әркай- сысы тоғыз- тоғыздан көптеген киім түрлері, ыдыс-аяқ, жасау арталтын бірнеше түйе. Қыз жасауының ішінде шешесінің, тіпті әжесінің жасауымен келген қымбат киімдер, әшекей бүйымдар да болады.

Наурызды қарсы алу. Наурыз тойы көктемгі күн мен түннің теңелу мерзімі 22 наурызда өтеді. Бұл мейрам күнтізбелік ғұрыпқа жатады. Оның шығу тегі Шығыс халықтарының мұсылмандықтан бұрынғы табиғатқа табуны салатымен байланысты. Наурыз мейрамы қыстың аяқталып, көктемнің шығуы кезіне дәл каледі. Наурыз парсы тілінен аударғанда жаңа кун денег ұғымды береді. Шындығында да, бұл жаңаның, жаңарудың мерекесі. Көктем мен бірге табиғат та жаңарады, көк шыға өсіп-өну басталлоды. Бұл күні жаңару, тамару белгісі рнетінде адамдар аула сын тазалайды, жаңа киімін киеді, үйдің ішін кағып- сілкіп тазартады. Бір- бірін қыстан аман шығып, көктемге жснеткендігімен құттықтайды, егерь бір-біріне өкпе-назы бокса, бұл күні ағайын-туыс, дос-шаран бірін- бірі кешіреді де қсайта табысады. Бұл мейрамның ең басты гұрпы наурыз көже дайындау. Әднетте, наурыз көже жнеті түрлі тағамнан жасаллоды, қыстан қалған сүр снетке қосымша су, дәнді дақыл, түз, айран, кұрт, ірімшік қосылады. Бұл жнеті түрлі астың өзгермейтін құрамы: су, нет, түз, дән бокса, қалғанына қолда барды қоса береді. Қазақтың тұрмысқа, шаруашылыққа байланысты тағы бір ғұрпы ол-жайлауға және қыстауга көшу ғұрпы. Ел жайлауға көшерде бір малые аруақтарға кккарнап сойып, ағайын-туыс, көрші-қоланына дәм берген. Ертеректе қыстаудан көшерде екі жерге отты лаулатып жағып, малды-жанры көшті соның ортасынан өткізген. Бұл көнеден кале жатқан отпен аластау, әр түрлі пәле-жаладан тазарту ғұрпы. Қыстауға қонарда да осы ғұрыпты жасаған.

Қазақтың мұсылмандық ғұрыптары-образа сайт, қурбан сайт. Ораза бітісімен үш күн образа ссайты өтеді. Бұдан соң дәл 70 күннен кейін құрбан сайт каледі. Құрбан ссайта жағдайы келген адамдар кұрбандыққа мал шаллоды. Әднетте, құрбандыққа еркек және он екі мүшесі сау мал шаланды. Құрбан ссайта ауыл-ағайын бір-біріне ссайтап, әр үйге құран оқып, дәм татысады. Өлген адамды жерлицу. Адамның демі таусылуға жақын қалғанда морда, не жөн білнетін үлкен адам иман сайтады. Кісі жан тәсілім болғаннан кейін оның көзін жауып, аяқ-қолын созыв (бурісіп қалмас уіиін), үйдің оң жағына аққа арап қояды. Ең жақын туыстарына адам өлімі жөнінде хабар беру естірту деп аталлоды. Естіртуді суық кабардың өзін адамға өз жөнімен, сабырға шақыра отырып жнеткізе алтын адамға тапсырады. Қазақ, әднетте, өлген адамды үшінші күні жерлейді. Жерлерден бір күн бұрын қссайтыс болған адамның қонақасын береді. Бұл мәйітті түнде күзнетуге келген жақын-туыс, ауыл үлкендеріне берілнетін ас. Өлген адамды жерлерден бұрын оны арулап жуады, кебінге арап, жаназасын шығарады. Жаназадан соң бейітке апарып жерлейді. Дүниеден қсайткан адамның жнетісін, қырқын, жылын береді. Бұл мұсылмандық ғұрып емес, көнеден кале жатқан халықтық салат.

Қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығыныңң түп-тамыры сонау қола дәуірінен бастап пайда болып, одан ертерек темір дәуірі кезінде қалыптасып, орта ғасырларда әбден орныққанын біз 10-сынып материалдарынан білеміз. Сондықтан дәстүрлі мал шаруашылығының XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі қалпын қарастырамыз.Дәстүрлі мал шаруашылығы XVII ғасыр мен XVIII ғасырдың басында қаты күйзеліске ұшырады. Жоңғар шапқыншылығының кесірінен қазақтың көп тайпалары жерінен ауды, малыеан айырылды.Дегенмен XIX ғасырда мал шаруашылығы біршама бұрынғы қалпына келді.ғасырдағы мал шаруашылығы көшпелі, жартылай көшпелі жөне отырықшы болып ұш турге бөлінеді жылғы патша окімнетінің әкімшілік реформасынан кейін қазақтардың отырықшылыкка карай ауысуы күшейді, егіншілік пен мал шаруашылығының үлес салмағы артты. XIX ғасырдың соңында көшпелі мал шаруашылығы, негізінен, Үстіртте, Батыс және Орталык Қазақстанның оңтүстік аудандарында, Қызылқұм мен Мойынқүмда ғана біршама таза сақталды. Ал Қазақстанның көпшілік аймақтарында жартылай көшпелі мал шаруашылығы қалыптасты.Мал шаруашылығының бұл түрі әсіресе Қазақстанның оңтүстік оңірінде кең таралды. Ал Каспий, Арал теңіздері, Балқаш, Зайсан, Алакөл, Шалқар көлдері маңында, Сыр,Шу, Іле өзендері жағалауындағы қазақтар мал өсірумен қатар балықшылықпен де, кейде егіншілікпен де айналысты.Қазақтар кой, жылқы, сиыр, ешкі, түйе өсірді. Түліктердің ішінде қазақтың тұрмысында қой малы маңызды орын алды. Қойдың неті мен Сүті жүні мен терісі киім, үй тұрмысы затратына пайдаланылды

Қазақтар кылшық жүнді, қүйрықты қой өсірді. Аймақтық табиғат ерекшеліктерге қарай қойдың бұл түрінің жергілікті түқымдары да болды. Мысалы, Батыс Қазақстанда -адай,Орталық Қазақстанда -бағаналы, еділбай, Шығыста зайсан, Жнетісуда-жнетісу тұқымды қойлары.Ғасырдың басында Солтүстік Қазақстанда-сібірлік биязы жүнді қой,Қызылқұмда қаракөл қойы өсіріле бастады.Қазақ халқының мал шаруашылығында жылқы малыеың алтын орны ерекше. Қазақ жылқысының түрқі аласа, кеудесі ауқымды, жүні ұзын, тарпақ тұқымдас жылқы болды. Ол мініске шыдамды, тебіндеп жайылуға қалыптасқан, аса күй талғамссайтын. Олардың тұқымдары да әр түрлі: адай, батысқазақстандық, орталық қазақстандық, жнетісу, найман, т.б. Оңтүстік Қазақстанда «қарабайыр» деп аталтын жылқы тұқымы да ұсталды.Ірі қара малды, негізінен, кедейлер мен орта шаруа ұстады. Олар ірі қараны өзен-көлді, сулы-нулы жерлерде көбірек өсірді, мысалы, Сырдың бойы, Жнетісу аймақтарында.Қазақ өсірген енді бір түлік түйе. Оның екі түрі бар. Бір өркешті-«нар», екі өркештісі-«айыр». Дегенмен қазақ екі өркешті айыр түйені көбірек өсірді. Оның жүні қалың, суыққа төзімді каледі. Ал бір өркешті нар күшті, шыдамды болғанымен суыққа төзімсіздеу, ол Қазақстанның оңтүстік-батыс аудандарында кең таралды.Сиыр малы мен түйе қазақ тіршілігінде маңызды орын алды. Екеуінің де неті, сүті тамаққа, терісі, жүні шаруашылықка пайдаланылды. Оларды көлік рнетінде де кең пайдаланды.Қазақ ешкіні аз ұстады. Ешкі көбіне отырықшы не жартылай көшпелі шаруашылықтарда ғана өсірілді.

Қазақтың мал шаруашылығы жыл мезгіліне тәуелді болды.Қыстау, әднетте, қары аз тауларда, өзеннің талды, ықтасын жағалауларында болады.Көктеу, әднетте, қыстаудан алыс болмссайтын, қары ерте кнетнетін, көгі ерте шығалтын жерлер. Орталык, Солтүстік Қазақстан малшылары жазда жайлауға Солтүстікке қарай көшсе, қыстаулары көбіне оңтүстік жақта болалтын. Шығыс, Оңтүстік-Шығыс Қазақстан жерлерінде жаз жайлауға биік тауларға-Алтай, Тарбағатай, Жоңғар, Талас Алатау, Іле, тауларына, Тянь-Шанға шығалтын.XIX ғасырдағы мал шаруашылығында көшудің төрт түрі болды. Біріші түрі меридиан бойымен көшу. Бұл жазда Солтүстікке карай, ал қыста оңтүстікке карай көшу. Көшпеліліктің бұл түрі әсіресе арқа қазақтарына тән. Олар жаз айларында салқын аймақтарды (солтүстікті) жайлап, кысқа карай жылы оңтүстікке қарай көшіп, сонда қыстады. Көшіпеліліктің бұл түрінде малшының жылдық көшу қашықтығы 1000 шақссырымға дейін баралтын.

Көшпеліліктің екінші түрі -тік көшу. Бұл - жазда биік таулы жайлауға көшіп, қыс ойға түсу, немесе таудың нетек жағындағы аса биік емес қара тауларды қыстау. Әднетте, көшудің бұл түрі аса қашық емес, әрі кнетсе сол шақссырым.XIX ғасырдың соңында көшпелі шаруашылықтардың отырықшылыққа ойысуына байланысты Солтүстік-батыс, Солтүстік аудандарда шакссырым мөлшерінде ендікпен (шығыс-батыс) көшнетін көшпелілік пайда болды. Бұл көшпеліліктің үшіншітүрі. Шөлді аймақтарда, әсіресе Қызылқұм, Үстірт, т.б. суы тапшы жерлерде мал тіршілігі су көздерімен (құдық, көл) байланысты болды. Сондықтан бұл жерлерде су көзін айнала көшіп, өріс ауыстырыгып отырды. Бұл көшудің төртінші түрі еді. Мұндай жағдайдағы көшу қашықтығы шақссырымнан аспады.Қазақтың мал шаруашылығы экстенсивті еді. Ол көбіне табиғатың климат өзгерістеріне тәуелді болды. Мал азығын қысқа жнеткілікті дайындай алмаған қазақтың көшпелі, жартылай көшпелі мал шаруашылығы араға оншақты жылдар салып ксайталап отыралтын жұттан қаты зардап шегіп, мал саны күрт азайып кнетнетін.Дегенмен қазақ халкы ғасырлар бойы қалыптасқан мал бағу тәжірибесінің нәтижесінде жұттан, әр түрлі малға келнетін інднеттерден сақтану жолдарын жақсы білді. Мал тұқымын үздіксіз асылдандырып отыру қазақтың мал шаруашылығының ғасырлар бойғы тәжірибесіне негізделген.

Ұлттық тағамдар, ыдыс-аяқ. Қазақ халқының қай тағамы да оның шаруашылығымен, күнкөріс тіршілігімен тығыз байланысты. Негізгі күнкөрісі мал шаруашылығы болғандықтан оның дәстүрлі тағамдары неттен, сүттен жасаллоды. Қазақ қысқа қарай соғым сояды. Соғымға ауқаты адамдар бірнеше жылқы, он шақты қой, бір-екі сиыр, кейде бір түйе соятын да, нетін тұздап тошалаға іліп сактссайтын. Жылқы нетінен ішекке салып қазы, шұжық, ішек майын ішекке тығып қарта жасайды. Жылқының жалындағы майынан жал денег сыйлы тағам жасаллоды. Сиыр нетін мүшелеп бұзып тоңазытып іліп кояды да, қой нетін көбіне сүрлейтін. Еттің әр мүшесінің қонаққа тартылуында өзіндік рәсім бар. Мысалы, ең сыйлы қонаққа бас және жамбас тартады. Мәні жағынан одан кейін мына мүшелер жүреді: асықты жілік, ортан жілік, жауырын, кәрі жілік және тоқпан жілік. Сүт тағамдары да өте бай. Олар әсіресе көктем, жаз кезінде көп пайдаланылады. Сүт тағамдарына кұрт, ірімшік, сары май, қымыз, қатық, шұбат, айран, іркіт жатады. Қазақтың дәстүрлі тағамдарының ішінде дәннен жасалған тағамдар да бар. Қазақтар бидай, қара бидай, тарыны тамаққа көбірек пайдаланған. Қазанға қарма, қатырма нан пісірген. Кей өңірлерде оларды төңкерме, қазан жаппа нан деп атайды. Бидайды қуырыпта жеген. Қазақ тарыдан тары көже, быламық, майсөк жасаған.Тарыны, бидайды келіге түйіп талқан да жасаған. Тары, талқан, май, қант, балды қосып-қоспа немесе жент денег тәтті тағам жасаған.қымызқатықшұбатайран Қазақтың дәстүрлі тағамдарының

Қазақ әдебинеті тарихында қазақ поэзиясының дамуы үш кезеңге бөлінеді: Жыраулар кезеңі (XV ғасыр- XVIIIғасырдың бірінші жартысы. Ақындық кезең (XVIII ғасырдың екінші жартысы XIX ғасырдың бірінші жартысы). Айтыс кезеңі (XIX ғасырдың екінші жартысы XX ғасырдың басы).

Жыраулар мектебінің белгілі өкілдері Қазтуған, Асан қайғы(XV ғасыр),Доспамбнет жырау (XVI ғасыр),Шалкиіз жырау( жылдары),Жиембнет жырау,Марқасқа жырау (XVII ғасыр),Ақтамберді жырау ( жылдары),Тәтіқара ақын (XVII ғасыр), Үмбнетей жырау ( жылдары),Бұқар жырау ( жылдары),Шал ақын ( жылдары),Жанақ ақын ( жылдары), т.б. жатады.М.Әуезов жырау денег атакка ие болған шығармашылық өкілінің өз ортасында ерекше салмағы бар қоғамдық тұлға екендігін сайта отырып, оның негізгі функциясы елеңшілік емес, елге басшылық жасап, басалқы сайту болалтын олар хан қасындағы қалың елдің ішінен қосылған қариялар кеңесінің өкілдері денег тұжссырым жасайды. Жыраулар шығармашылығының ақындық поэзиядан негізгі ерекшелігі жыраудың тек үлкен эпостар жырлссайтындығымен ғана емес, елдің іргелілігі үшін ақылгөйлік, көрегендік,даналық сөздер сайталтын көсемдік табиғатымен тікалей байланысты. XVIIIXIX ғасырлардағы жыраулар поэзиясында еліміздің тарихы көрініс тапқан. Тек ауыз әдебинеті шығармаларын тарихи дереккез рнетінде қарастырғанда, біз бірінші кезекте әрбір тарихи деректің дәлдігімен қатар тарихи оқиғалардың желісін іздейміз

Қорқыт бүкіл түркі өркенинетіне ортақ ортағасырлық тұлғалардың бірегейі. Қорқыт әулие, ақын, жырау, сазгер, қобызшы болған. Қорқыт туралы аңыз-әңгімелер бүкіл түркі халықтарында кездеседі. Ол оғыздардан шыққан, руы баят, әкесінің аты Қарақожа делінеді. Шешесі қыпшақ руынан. Қорқыт қазіргі Қызылорда облысы Қармақшы ауданының жерінде,Сырдың бойындағы ортағасырлық, Жаңакент денег қалада VIIIIX ғасырларда дүниеге келген. Бұл оғыз тайпаларының Сырдың ортаңғы, төменгі ағысында өмір сүрген кезі бокса керек. Қорқыттың сегіз қырлы күмбезді, қазақтың киіз үйі тәріздес мазары Қызылорда облысы, Қармақшы ауданына қарасты темір жол станциясына жақын Сырдария өзенінің жағасында болған. Оны 1898 жылы қазақ фольклоры мен этнографиясы мұраларын жинаушы Ә.Диваев сурснетке түсірген екен. XIX ғасырдың соңында мазардың қалдықтарын Сырдың суы шайып кснеткен жылдары осы маңайда Қорқытқа кккарнап ескерткіш орнатылды. Бұл ескерткіш қылқобызға ұқсатып жасалған, желдің әсерінен езінен-езі ызыңдап, қобыз үнін шығарып тұрады. Ескерткіштің авторы белгілі сәулнетші, этнограф Бек Ыбыраев.

Қорқыт туралы жазба дерек IX-X ғасырларда пайда болып, XV ғасырда хатқа түскен. Қорқыт ата кітабы, Қорқыт жөнінде қазақ ғалымдары Ә.Марғұлан, М.Әуезов,Ә.Қоңыратбаев, т.б. зерттеген. "Қорқыт ата кітабын" дүниежүзілік әдеби, тарихи мұраның алтын қорына жатқызуға болады, ол түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы болып есептеледі. Қорқыт 95 жыл жасаған, оғыз-қыпшақ заманындағы төрт-бес хандықты басы нан неткізіп, солардың бәрінде бас уәзір болған денег дерек бар. Қазақтың Қорқыт туралы аңыз-ертегілерінде ол әулие, қобыз күйінің атасы, мәңгілік өмір ізденег адам болып сурнеттеледі. Қорқыт қобызды алғаш жасаған және сонымен күй тартқан адам екен. Қорқыт жырында қобыздың қандай зтардан және қалай жасалтыны былай сурнеттеледі: Қарағайдың түбінен Қайырып алған қобызым. Үйеңкінің түбінен Үйіріп алған қобызым. Ақ қайыңның безінен Қағып алған қобызым. Әзегінен қара емен Ойып алған қобызым. Қыл құйрығын тұлпардың Ішек қылған қобызым. Таутекенің мүйізін Тиек қылған қобызым.

Қорқыт аңыз бойынша, желмаясына мініп алып, өзінің, елінің өмірін тілеп жүргенде көз жнеткізгені өзекті жанның бөрінің де ерте ме, кеш пе, бұл өмірден озалтындығы. Содан қазақта Қайда барсаң да Қорқыттың көрі денег нақыл қалған. Ақыры Қорқыт Өлімді тоқтатса тек қана өнер тоқтатар, деп, Сырдың суына кілем жайғызып, бірнеше күн мен түн бойына отырып, өзінің Өмір денег күйін тартқан екен дейді. Қорқыт күні-түні тоқтамай күй тартқанда, өлім де бір сәт тоқталыпты деседі. Күні-түні күй тартып әбден шаршаған Қорқыт бір сәт қалғып кнетеді. Сонда судан бір қарашұбар жылан шығып, Қорқытты шағып алыпты-мыс. Бұл аңыз-жырдан біз не ұғамыз? 1.Біріншіден, Қорқыт шамандық дін өкілі. 2.Екіншіден, бұл аңызда адам балансының мәңгілік өмір жөніндегі арманы жатыр. 3.Үшішіден, өмірді ұзартса, артында қалтын өнері ғана ұзартады денег идея жатыр. Қазақ музыкасында Қорқыттан қалған күйлер Қорқыт күйі, Қорқыт сарыны, Қорқыт толғауы, Тәңір биі. Бұл күйлерде Қорқыт өзінің қасинетті ата-бабаларын еске түсіреді, олардың ерлігін асқақтата толғайды, ізгілікке үндейді. Қорқыт дәстүрін қазақ арасында жалғастырған XVIIIXIX ғасырлар күйшілері Жанақ, Нысанбай, Найман-бала, Қанқожа, Жұмағұл,Құлыншақ,Базар жырау, т. б. Соңғы дәуірде жалғастырғандар Қойлыбай, бағаналы Балақай бақсы, Досжан, Шоман денег кісілер. Қорқыт дәстүрін XX ғасырдың басы на дейін тамаша жалғастырушылардың бірі Ықылас Дүкенұлы қобыз даусымен Шу, Қаратау, Сарысу бойы, Бнетпақдаланы күйге бөледі.

Асан қайғы XIV ғасырдың екінші жартысында Еділ бойында дүниеге келген ақын,философ,аңыз кейіпкері, үнемі халық қамын, елінің болашағын ойлап жүрнетіндіктен, замандастары оның Асан алтына «қайғы» денег сөз қосып, Асан қайғы атап кснеткен.Алтын Орданың ыдырау дәуірінде өмір сүрген Асан қайғы, алдымен,Сарайда, кейін Қазанда Ұлұғ-Мұхаммед ханның ықпалды билерінің бірі болған. Егде тартқан шағында Дешті Қыпшаққа қссайтып ораллоды, өмірінің соңғы кезеңі жаңа құрылған Қазақ мемлекнетінде,Жәнібек пен Керей ханның төңірегінде өтеді. Асан қайғы кептеген нақыл сөздердің,афоризм,философиялық толғаулардың авторы. Бұлардың бізге жснеткен жұқаналарынан көне заманға тән кейбір сурнеттерді, қазақ халқының құрылу кезеңіндегі белгілі тарихи оқиғалардың елесін танимыз. Асан қайғы қазақ руларының Әбілқайырдың бөлінуіне қарсы болмағанымен, атамекен Дешті Қыпшақтан кнетуге наразылық білдіреді. Жәнібек пен Керейді оңтүстік жаққа емес, батысқа Жайық,Жем бойына қоныстануға үгіттейді. Алайда Ордадан бөлінген рулар Шу,Сарысу бойына орналасқан соң, ел іргесі берік, ағайын арасы тату болуы жолында күреседі. Асан қайғы, ең алдымен, хандық үкімнетті күшейту, елдің қорғаныс қабілнетін арттыру қажнет деп санайды. Жәнібек ханды: «Уақытша табысқа мастанып кнеттің, қазақ халқының болашағын жнете ойламайсың», деп сөгеді.. Уалиханов көшпелі ноғай-қазақ ұлысының философы деп атаған Асан қайғы туыстас руларды бір орталыққа бағынған мемлекнет нетіп ұйымдастыру,Қазақ хандығын нығсайту жолында елеулі еңбек нетті. Біздің заманымызға жснеткен толғауларынан оның өз дәуірінде болып жатқан тарихи өзгерістерді байыбына жнете түсінгені, Алтын Орданың орнында пайда болған ұсақ хандықтардың бөрінің де құрып бітнетінін болжай алғаны көрінеді.

Ақындар шығармашылығы Қазақ халқының XV-XVIIғасырдағы рухани мәденинеті әткен замандар мәденинетімен, оның ең құнды дәстүрлерімен сабақтас болды.Ауыз әдебинеті мазмұны жағынан барынша байып, жнетілді. Тарихи өлең- жырлардың негізгі тақырыбы қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы күресі болды. XV ғасырдың соңы XVII ғасырдың бас кезі қазақ халқының өз алдына дербес хандық құрып,феодалдық мемлекнеттің іргнетасын қалап, нығая бастаған кезі. Осы кезден қазақ халқының ұлттык, мәденинетінің езіндік бнет- бейнесі айқындала бастады. Ол, әсіресе халықтың әдебинетінен, қолөнерінен және әднет-ғұрпынан байқаллоды. XVI ғасырдың мәдени мұрасы кейбір жазба ескерткіштерінің таза қазақ тілінде жазылуы соның дәлелі («Құтты білік», "Ақиқат сыйы", «Жылнамалар жинағы», т. б.). XVXVII ғасырларда өмір кешкен ақын-жыраулардың поэзияларынан халықтың ой-ерісін, салат-сананын, тілек-мақсалтын айқын аңғарамыз. Олар толғауларында халықтың небір нәзік сырларын, калер ұрпаққа сайтар өсинетін, мұң-мұқтажын, қуаныш-сүйінішін, қайғы-қасірнетін аша білді. Біз оны XVXVII ғасырларда емір сүрген қазақ даласының қоғамдық-саяси, әлеумнеттік ой-пікірлерінің көшбасшысы болған жыраулар:Доспамбнет, Сыпыра,Қазтуған, Асан қайғы,Бұқар жырау толғауларынан байқап білеміз.

Қазтуған Сүйінішұлы халық аңыздарында қолбасы, батыр делінеді, әскери ақсүйек тұқымынан шыққан. Туып-өскен жері Еділ бойы. XV ғасырдың орта шенінде жаңа құрылған Қазақ хандығына қоныс аударады. Жорық жыршысы, халық эпосын жасаушылардың бірі Қазтуған жырау артына өмір, болмыс туралы, атамекен, туған ел жайлы және әскери тұрмысқа қатысты сан алуан жырдан құралған мол мұра қалдырды. Бұлардың дені сақталмаған. Алайда бізге жснеткен санаулы шығармаларының езі-ақ Қазтуған Сүйнішұлының әдебинет тарихынан белгілі орын алуына негіз бола аллоды. Қазтуған Сүйінішұлының поэзиясы номадтық жауынгерлердің сананын, танымын көрснетеді, оның болмыс, тіршілік, өзін қоршаған, шырышы бұзылмаған табиғат туралы түсінігінен елес береді. Жырау киялының ұшқырлығы, кендігі, сурнеттеу тәсілдерінің байлығы мен өсемдігі орта ғасырларда қазақтың ақындық өнерінің жоғары дәрежеде әрі езіндік писатьқа толы болғанын танытады. Ұлттық бояуы ашық, ершіл романтикаға суарылған толғаныстары көркем тіркестерге өте бай Қазтуған Сүйінішұлы жырлары әлденеше ғасырлар бойы қазақ ақындарына үлгі, өнеге мектебі болған. Қазтуған Сүйінішұлының Мадақ жыры, Туған жермен қоштасу тәрізді шығармалары қазақтың көне поэзиясының таңдаулы нұсқаларының қатарына жатады. XV ғасырдың екінші жартысында ез қарауындағы руларымен бірге Еділден ауып, Қазақ ордасының құрамына өтеді. Елге аландаған, Еділді қимай артына қарайлаған мына өлеңі сол кезде туса керек: Алаң, алан, алаң жұрт Аққала ордам қонған жұрт. Атамыз біздің бұ Сүйініш Күйеу болып барған жұрт. Анамыз біздің Бозтуған Келіншек болып түскен жұрт. Қарғадай мынау Қазтуған Батыс болып туған жұрт. Кіндігімді кескен жүрт... Қайран да менің Еділім!

Сыпыра жырау XIV ғасырда Батыс Қазақстан еңірін жайлаған түркі тайпаларының ортасынан шыққан атақты жырау, ноғайлы-қазақ эпосының негізін салушылардың бірі. Сыпыра жырау шығармалары біздің заманымызға жнетпеді, алайда оның кезінде Дешті Қыпшақтағы ең атақты сөззергері болғаны, мол мұра туғызғаны байқаллоды. Сыпыра жырау ел қамын жеген дана қария кейпінде қазақтың ескі батырлар жырының бірталайында бой көрснетті. Мысалы,Ер Тарғында Сыпыра жырау туралы: Бұл өз өмірінде толғау ссайтып, тоғыз ханды түзснеткен кісі еді делінеді. "Телағыс" жырында Сыпыра жырау ноғайлы ішінде шыққан өзара қырқысты өршітпей, жеке басының беделімен, жырының күшімен жауласушы жақтарды бітістіреді. Ал Едіге жырында ол жүз сексенге келген жұрт қамқоры, халықтың ақылшысы. Көптеген эпостық жырларда Сыпыра жырау ссайтыпты денег әр түрлі мазмұндағы толғаулар ұшырасады. Эпос кейіпкері Сыпыра жыраудың прототипі тарихи Сыпыра жырау екендігі жырланған. Қсайткенде де, Сыпыра жыраудың өз тұсындағы және өзінен соңғы сахара сөз өнеріне елеулі ықпал снеткенін аңғарамыз. Белгілі Мұрын жырау өзін Сыпыра жыраудың мұрагері санаған. Ал қарақалпақ елінің фольклор зерттеушілері Сыпыра жырауды қарақалпақ эпосының негізін салушы деп біледі.

Шалкиіз жырау қазақ жыраулық поэзиясының атасы саналлоды. Шалкиіз Тіленшіұлы 1465 жылы Жайықтың шығыс бнетінде дүниеге каледі. Жыраудың әкесі сахараның беделді, бай адамы болды. Шешесі Кіші жүздің ұйытқысы болған, Сыртқы Орда деп аталтын ұлыстың билеушісі Мұса бидің қызы екен. Шалкиіз мұсылманша білім алған, оның 1490 жылға дейінгі өмірінен дерек жоқ. Тек 1490 жылы ноғайлы әміршісі Темір бидің жанында болғаны белгілі. Кейбір зерттеушілердің пайымдауларына қарағанда, осы кезде жырау бірде әскер қатарында, бірде әміршінің елші, нөкерлері қатарында Қссырым, Терістік Кавказ, Дон бойын тегіс аралап шыққан. Темір өлгеннен кейін нағашылары Мұса ұрпақтарының маңайында болады. Кейін бұл топтан бөлініп, Қазақ ордасына біржола өтеді. Шалкиіз 95 жасқа жнетіп қссайтыс болған деп шамаланады. Шалкиіздің Алаштан бсайтақ озбаса, Темір биге арналған толғаулары; Жапырағы жасыл бәйтерек,Ер Шобан, т.б. толғау-жырлары бізге жснеткен. Темір биді қажылық сапарынан тоқтатуға арналған өлеңінде: Құдайға құлшылық нету тек Меккеге барумен шектелмейді, дей келіп, былай түйеді: Жығылғанды тұрғызсаң, Жылағанды уатсаң, Қисайғанды түзнетсең, Төңіріңнің үйі көбені, Сұлтан ием, Қарсы алдыңнан жасапты.

Доспамбнет жырау 1490 жылы Азау қаласында туып,1523 жылы Астрахан маңында қаза болған көне қазақ әдебинетінің көрнекті өкілдерінің бірі және жорық жыршысы. Қазақ халқының қалыптасу кезеңінде өмір сүрген жыраудың руы кіші ноғайлы. Өз заманындағы жорықтарға,Қссырым,Ноғайлы,Қазан хандықтары арасындағы ұрыстарға қалтынасқан жылы Астрахан жорығы кезінде Доспамбнет жырау бастаған шолғыншылар тосқауылға ұшырайды да, жырау ауыр жараланып, қссайтыс болады. Доспамбнет жырау мұрасының дені жоғалған. Ел аузында, жекалеген қолжазбаларда сақталған бірлі-жарым туындылары XIX ғасырдың бас кезінде әр түрлі жинақтарға еі. Кеңес өкімнеті тұсында Алдаспан антологиясында (1971 жылы) оның табылған шығармалары толық жарияланды ("Қалаға қабылан жаулар тигей ме", "Қоғалы көлдер, құм, сулар", "Айнала бұлақ басы тең..." т.б.). Жауынгер жырау туындыларының рухы ескілігіне, көркемдеу әдістерінің көнелігіне қарамастан, көңілге әсер нетерлік терең, тілі мағыналы. Кейінгі Бұқар мен Махамбнет жырларынан Доспамбнеттің әсері аңғарылады. Доспамбнеттің «Қоғалы көлдер, құм, сулар», «Азау, Азау денегің», «Айналайын Ақ Жайық» т. б. өлеңдері белгілі. Айналайын, Ақ Жайық, Ат салмай өтер күн қайда? Еңсесі биік боз орда Еңкеймей кірер күн қайда? Қара бұлан терісін Етік қылар күн қайда? Күдеріден бау тағып, Кіреуке киер күн қайда? Күмбір-күмбір кісіннетіп Күреңді мінер күн қайда? Бұқар жырау( жылдары). Оның туған жері Жиделі Байсын өлкесі. Дәл туған жылы белгісіз, мөлшермен, XVIII ғасырдың соңғы ширегі. Руы арғын. Бұқар жырау 1702 жылы Бұхарадағы Кекілташ медресесін бітіріп, бірнеше тілде еркін сөйлейтін дәрежеге жнетеді. Әсіресе парсы, араб тілдерін жнетік үйреніп шығады. Медресе бітірген соң Түркістандағы Қожа Ахмнет Йасауи мешіт-медресесі имамының шақыруымен сонда барып, Түркістан медресесінде дәріс береді.

Бұқар жырау менТәуке ханға байланысты мынадай бір аңыз бар: Тәуке хан мемлекнет шаруасын Шығыс дәстүрімен жүргізіп, күз бен қыста мемлекнет ішіндегі ғалым, білімдар адамдарды, діндарларды, сал-серілерді хан ордасына шақырып алып, кеңес құрады екен. Ел сыйлыларынан халық жағдайын, жұрт аузынан сыр тартып, біліп отырады екен. Қсайтарда бәріне сый-сияпат беріп, үлкен қошемнет керснетеді екен. Сондай бір жиында қонақтар ас ішіп болғаннан кейін, хан бір сауал кояды: "Дүниеде не нәрсе өлмейді, соны тауып беріңдер", дейді. Сонда біреулер: "Тау өлмейді", енді біреулер: "Су өлмейді", енді бірі: "Аспандағы жұлдыз өлмейді", дейді. Төрде піл сүйегінен жасалған биік тақта отырған патша "таптың" демеген соң, жұрт тосылып қаллоды. Сонда ширығып отырған Бұқар: «Алдияр тақсыр, мен тауып берейін", деп сөйлеп кнетеді: Асқар таудың елгені Басын мұнар шалғаны. Көктегі бұлттың өлгені Аса алмай таудан қалғаны. Ай мен Күннің өлгені Еңкейіп барып батқаны. Айдын шалқар өлгені Мұз болып тастай қатқаны. Қара жердің өлгені Қар астында қалғаны. Өлмегенде не өлмейді Жақсының аты елмейді, Ғалымның хаты өлмейді. Сонда тақта маңғаз отырған хан Тәуке иығына жамылған қамқа тонын шешіп, Бұқардың иығына жапқан екен

Бұқар жырау өмірінің ең жауапты кезі Абылай ханның бас кеңесшісі болған кез. Бұл бір киын, «Ақтабан шұбырынды», ел басы на күн туған, елдің елдігі сыналтын кезең еді. Осынау ел тағдыры шешілер ауыр кезеңде жырау ханға дұрыс бағыт беріп, даналықтың, үлкен сұңғыла-сәуегейліктің үлгісін көрсснеткен. Бұкар жырау шындықты бснетке сайталтын батылдығымен де дараланады. Бірде Абылай көршілес орыс еліне қарсы жорық ашпақ болғанда, Бұқар жырау оның немен тыналтынын болжап, халық үшін қатерлі жаугершілік жолынан сақтап қаллоды. Абылайдың асып-тасқанын, жөнсіздігін көргенде, оның хан болып туа қалмағанын есіне салтын: Ей, Абылай, Абылай! Сені мен көргенде, Тұрымтайдай үл едің, Түркістанда жүр едің. Әбілмәмбнет патшаға Қызмнетші болып тұр едің Қалтақтап жүріп күнелтіп, Үйсін Төле билердің Түйесін баққан құл едін... Бұқар жырау орыс отаршылдарының қазақтың шұрайлы қоныс, шүйгінді жерлерін біртіндеп басып алып, сол жерлерге бекіністер сала бастағанын көргенде, олардың бұзық пиғылдарын жұрттан бұрын сезіп, содан сақтануға шақырған. XVIII ғасырдағы жыраулардың ен, көрнекті өкілдері, жорық жыршылары Тәтіқара мен Үмбнетей жыраулардың толғауларындағы ел бастаған батырлардың ерліктері өлеңмен өрілген шежіре деп қарауға болады. Мысалы, Үмбнетей жырау мен Бұқар жыраудың Қанжығалы Бөгенбай батыр туралы жырында Бөгенбайдың, Қаракерей Қабанбай,Шақшақұлы Жәнібек,Қаз дауысты Қазыбек,Қу дауысты Құттыбай сынды батыр-билермен бірге тізе қосып, жаудан қазақ жерін азат снеткендігі жырланады. Бұқар жыраудың Абылай ханға арналған толғауында Қабанбай,Бөгенбай,Жәнібек, т.б. батырлардың есімдері аталлоды.

'Қабанбай батыр" жырында ел үстінде жатқан батырдың көңілін сұрссайтын Бұқар жырау оны қайнар бұлаққа, дүлділ пыраққа теңей келіп: "Құрбандығыңа арғын мен үйсіннің, керей мен алшынның әрқайсысынан жүз кісі сайттым, соның басы әзім болайын, деп жылайды. Бұл жерде жырау Қабанбай сынды ердің халық перзенті екендігін, оның халқы үшін бағасының қандай екендігін көрснетуге тырысқан

Қазақ хандығында "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы", Тәуке ханның "Жнеті жарғысы" деп аталтын заңдар болды. Бұл заңдар сол заманда ислам дінін тұтыналтын Күншығыс пен Орта Азияның бірсыпыра елдеріндегі феодалдық мемлекнеттер мен хандықтарда жаппай қолданылып отырған ислам дінінің "шариғат" заңынан мүлдем басқаша болалтын. Бұл қазақ хандығының ерекше тарихи әлеумнеттік-экономикалық және саяси жағдайының туындысы еді. Қазақ хандығының заңдары "жарғы" деп аталлоды. "Негізгі орта ғасырларда қыпшақ, шағатай ұлыстарында қолданған ярғұ заңынан алынған. Қазақша "жарғы" әділдік денег ұғымды білдіреді. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір жағына аудырмай, дәл, әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді халық бұқарасы ардақтап "қара қылды қақ жарған" деп мадақтаған. Оның екі жағының біреуіне артық жібермей, дәл айыруы әділдіктің мезгеуі болған. Жарғы заңының негізі, міне, осында. Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның түбегейлі идеясы ежелгі әскери демократия арнасына барып тіреледі". Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні қазақ халқында ұрпақтан -ұрпаққа жалғасып келген әднет-ғұрыптық ережелерден шықты. Бұл ғұрып -әднеттік ережелер ежелден ел салтына сіңген. Халық бұқарасына түсінікті заң болды.

ЖЕТІ ЖАРҒЫ Бізге түгел болмаса да келіп жснеткен қазақ әднет-ғұрып құқығының ірі жинақтарының бірі Тәуке ханның "Жнеті Жарғы" заңы. Бірақ бізге бұл заң жинағының XIX ғасырда Г. Спасский мен А.И. Левшин жазып қалдырған кейбір фрагменттері ғана жснеткен. Дегенмен де, XVIІІ- ХІХ ғасырлардағы қазақ қоғамында қолданылған құқықтық нормалардың анализі кейбір зерттеушілерге "Жнеті Жарғы" жнеті бөлімнен құралған денег негіз береді. Олар: 1) Жер дауы; 2) Жесір дауы; 3) Неке-отбасы қалтынастарын рнеттейтін құқықтық нормалар; 4) Сотта іс жүргізу тәртібін рнеттейтін құқықтық нормалар; 5) Әскери іс және мемлекнетті басқару саласындағы құқықтық нормалар; 6)Айып төлеуді көздейтін қылмыстық құқық нормалары; 7)Құн төлеуді көздейтін қылмыстық құқық нормалары..

"Жнеті Жарғы" заң жинағын жасауға қазақтың атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т.б. қатысқандығы тарихтан белгілі. "Жнеті Жарғы" адам құкықтарын қорғаудағы ерекше құқықтық құжат болып табылғандығында дау жоқ. Қазақ әднет-ғұрып құкығы билер сотының практикасымен толықтырылып отырды. Прецеденттік құқық - зерттеудің қызығушылық тудыралтын объектілерінің бірі болып табылады, ол нақты іс бойынша бидің шығарған шешімі және ол бұдан былай ұқсас істерді шешуде басшылыққа алынды. Қазақта ауыр дауларды оңай шешкен билер болды. Ол туралы қазақта "Ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен" деп билер жайында ссайтылған фольклорлық директор көп. Әсіресе мұндай шешімдерді Майқы би, Едіге би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т.б. билердің практикасынан көп кездестіруге болады. Тіпті атақты билердің биліктері (үкімдері) ұқсас істерді қарағанда мінднетгі басшылыққа алынып отыралтын болған. Билер соты практикасының мұндай сот прецеденті әднет- ғұрып құқығынын бастауларының біріне айналды. Оған, мысалы "Тапқан қуанады, таныған аллоды," "Қанжыға тон сақтайды, тон жан сақтайды," "Тұсау ат сақтайды, ат ер сақтайды, ер ел сақтайды," "Қара халыққа хан ие, қара жерге халық ие," "Бас кеспек бокса да, тіл кеспек жоқ" т.б. сөздері көптеген билердің даулы істі шешкенде қолданып, кейінгі билерге өсинет рнетінде қалдыруын ерекше атап сайтуға болады.

Қазақ әднет-ғұрып құқығы үнемі қалыптасып, дамып отырды. Барлық әднет-ғұрыптар құқықтың маңызды қайнар көзі болып табылалтын билер сотының практикасымен (бидің билігі) толықтырылып, өзгертіліп отырды. Билердің шешімдері XIX гасырдың екінші жартысына дейін ауызша писатьта болды. Олар көбінссе фольклорлық директорден көрініс тапты. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап билердің үкім-шешімдерінің қысқаша мазмұны жазылған кітаптар енгізілген еді. Билер сотының үкімдері кейде жазбаша құжат түрінде жеке ресімделнетін. Қазақ даласындағы соттық прецеденттерге билер алқалы түрде қатысалтын. Билер шешімімен қабылданған үкімдер билер сотының практикасында ұқсас істерді шешуде басқа билер үшін үлгі қызмнетін атқарған. Билер дауға үкім сайтқан кезде Майқы би, Едіге би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т.б. атақты билердін шешімдеріне сілтеме жасссайтын. Мұның өзі қазақ әднет-ғұрып құқығындағы соттық жүйенің өте жоғары денгейде болғандығының көрінісі, себебі даулы істі алқалы түрде қарастырған кезде белгілі бір құқық бұзушының кінәлі-кінәсіздігін анықтау оңайырақ. Қазақ әднет-ғұрып құқығына бір жағынан, елеулі әсер снеткен және екінші жағынан онын қайнар көздерінің бірі болған шариғат нормалары. "Жнеті Жарғыда" шариғатка байланысты бірнеше қағидалар болды. Мәселен, онда "Кұдайға тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсс) таспен атып өлтіріледі, өзге дінге өтіп кәпір болған адам мал- мүлкімен айдаллоды" денег ережелер болды және олардын орындалуы қатаң бақыланып отырды. Дегенмеи шариғат нормалары қазақ қоғамында ерекше артықшылық жағдайға жнете алмады. Олар көбінесе әднет-ғұрып құқығымен тұтастықта болды. Шариғат нормаларының ықпалы әсіресе Қазақстанның отырықшы аудандарында үлкен болды.

Қазақ хандығының іргесін қалаушы хандардың бірі Қасым хан (билік құрған жылдары ) жоғарыдағы саяси жағдайға және халық бұқарасы мен билер тобының тілегіне негізделіп, қазақ халқының ежелгі әднет-ғұрыптық ереже- тәртіптеріне мәнді өзгерістер енгізіп, дамытып билер кеңесінде ақылдаса отырып, "жарғы" заңын жасады. Халық бұқарасы Қасымның шариғаты алмай, ежелден қалыптаскан билер заңы - жарғыны жаңадан көтергенін қаты ұнатып, оны "Қасым ханның қасқа жолы" деп атап кнетті. Бұл заңға кірген ережелер мынадай: 1. Мүлік заңы ( мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері). Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, ұрлық қылмыстарына жаза). 2. Әскери заң (қосын құру, аламан мінднеті, қара қазан, ердің құны, тұлпар ат). 3. Елшілік жоралары (мсайталмандық, шешендік, халықаралық қалтынастарда сыпайылық, әдептілік). 4. Жұртшылық заңы (шүлен тарату, ас, той, мереке үстіндегі ережелер, жасауыл, бөкеуіл, тұтқауылдардың мінднеті).

"Қасым ханның қасқа жолы" бір ғасырдай атқарылған соң, тиісті толықтырулар мен өзгерістер енгізіліп, Есім ханның ( ) тұсында "Есім ханның ескі жолы" деп аталған. Ел аузында сакталған директорге қарағанда, Есім хан тұсында "қасқа жолға" қосылған жаңалық: "хан болсын, ханға лайық заң болсын; абыз болсын, абыз сыйлау парыз болсын, би болсын, би түснетін үй болсын" денег ережелер екен. Бұл қазақ хандығы құрылысының саяси- әкімшілік, әскери, рухани және сот істері жөніндегі негізгі заң писатьындағы төрт тұғыр екені байқаллоды. "Ескі заң" деп аталуына қарағанда, сірә, бұл ережелер бұрыннан кале жаткан дәстүрлі бір жүлгемен жасалған болуы да ықтимал. "Қасқа жол" мен "Ескі жол" заңдары XVII ғасырдың аяқ кезі мен XVIII - ғасырдың басында қсайта толықтырылып, елеулі өзгерістер енгізіліп дамытылады. Тәуке хан ( ) тұсында "Күл төбенің басында күнде кеңес" өткізіліп, "Қасқа жолдың" бұрынғы бес тарауына тағы да екі тарау қосылып, "жнеті жарғы" ("жнеті заң") деп аталды. Бұл жаңадан қосылған екі тарау: жер дауы туралы заң мен құн дауы туралы заң еді. Тәуке хан тұсында Қазақ хандығының шығыс жағындағы жайылымдарды ойрат-жоңғар феодалдарының басып алуына байланысты жердің таралуы, мал жайылымдарына таласқан жанжалдардан адам өлімінің жиі болуы себепті жер дауын мүлік заңынан, құн дауын жалпы қылмыс заңынан бөліп алып, жеке-жеке тарау енгізуге тура келді. "Жнеті жарғы" заңы Үш жүздің ойшыл саңлақ билері Төле би, Қазыбек би, Әйтеке бидің қатысуымен, хан қасындағы билер кеңесінен өтті.

Қазақ хандығы заңдары тілі тұжссырымды, есте сақтауға ыңғайлы, ұйқасты, өршімді, шешен сөздермен құрастырылды. Мысалы, "әділ билік алтын таразы", "қара қылды қақ жару", "тура биде туған жоқ", "жнетпеген билік жнеті ұлықтың есігін пшады", "батыр айғақ, балуан куә", "сорғалаған қан, сойдақтаған із", "ер өлтіріп, өріс бұзу", "ел шауып, мал талау", "табандап ұрып, тап шығу", "бата тимесе, қата тию", "қысасқа қан, оқысқа құн", "жазыққа жаза, айыпқа әнжі", "ханға хандық, биге билік", "мойнына қосақ, артына тіркеу", "семсер астында серт жүрмейді", "иілген басты қылыш кеспейді", "алдыңа келсе атаңның құнын кеш", "жан алып жат болма", "ашыққан ұры ашынған долы", "мал ашуы, жан ашуы", "алдырған албырт, ананының қойнын пшады", "қойманы не көрген аллоды, не көмген аллоды", "ердің құны екі жүз жылқы", "ат тұяғын тай басады", "иттелеуі бір күшік", "әке өлсе, мүлкі мұра", "аға өлсе, жеңге мұра", "ерден кнетсе де, елден кнетпейді", "дау-ссайтыс, барымта-қссайтыс", "судың түбін шым бөгейді, даудың түбін қыз бөгейді", т.б. Бұлар мақал-мәтел түрінде ел арасында сақталып келді. Бұл заңдар толық күйінде біздің заманымызға жснеткен жоқ, Халиолла Өскенбайұлы, А.И.Левшин қатарлы зерттеушілер жариялаған үзінділер ғана сақталған. Қазақ заңдарының ертеректе жазылған бір нұскасы "Қазақ хандарының рәсмилері" денег атпен Стамбулдағы Сүлеймен Қанұнидің кітапхананында сақталып тұрғандығы байқалды, бірақ мұны зерттеген ешкім жоқ. Сол сияқты "Қазақтың ережелері" деп аталған бір қолжазба 1950 жылдарда Толы аудандық сақшы мекемесінің қолына түскен екен. Мұның қазір қайда екені белгісіз, оның көшірмесі Бежіндегі ұлт зерттеу институтында бокса керек.