Оқушылардың дарындылығын дамыту мәселесі Орындаған:Турмуханова Асем Аманбаевна

« Дарындылық» ұғымы «сый» («дар») денег сөзден шыққан, дамудың қолайлы ішкі алғышарттарын білдіреді. Бұл ұғымға педагогикалык энциклопедия да төмендегіше анықтама берілген. «Дарындылық - белгілі бір іс-әрекет саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғарғы деңгейі».Дарындылық, жеке қабілеттілікті дамыту, интеллектулалдық, шығармашылық мәселесіне педагогтар, психологтар, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Көне замандағы Антик дәуірдің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтар оқушылардың өзіндік ой-тұжырымын жасау үшін репродуктивті және эвристикалық әдістер дарындылық мәселелеріне көңіл бөлінген.

XIX ғасырда орыс революционер демократ тары дүниені танып білуде, баланың жан-жақты дамуына мүмкіндік тудыратын ақыл- ой тәрбиесіне, интеллектулалдық қабілетіне көңіл бөлді. К.Д.Ушинский «ақыл-ой денегің өзі жақсы ұйымдастырылған білім жүйесі» денегді ескерсек, ақыл-ойды қандай бағытта, қандай формата дамыту керектігі туралы карастыра келіп, өз еңбектерінде оқушының оқу процесінде ақыл-ойды дамыту мен тәрбиелеудегі ең негізгі дидактикалық шарт -мұғалім мен оқушының оқу барысындағы еңбегінің дұрыс болуы мен жүйелі жинақталуында екендігін айтып өтті.

Қсайта өрлеу дәуірінде дарындылық табиғатын танып білу мәселесімен испандық дәрігер Хуан Уарте айналысты. Х.Уартенің пікірінше, талант адам табиғатына байланысты, денегмен, оның дамуына тәрбие мен еңбек қажет.Ол талантылық мәселесімен айналысатын мемлекеттік жүйе құру жөнінде пікір қозғаған және жас жеткіншектердің қабілеттіліктерін дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керектігі, сендай-ақ мұндай жұмысты ақылы мен білімі жоғары ұлы адамар жүргізу керек деп есептеді

Оқушылардың жеке қабілеттерін, дарындылығын, ақыл-ойын дамыту мәселесі туралы құнды пікірлер Ф. Бэкон, М. Монтень, Д. Локк, Д. Дьюи, Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, И. Кант еңбектерінде айтылды. XVI ғасырда өмір сүрген француз ғалымы Мишель Монтень оқытудағы дарындылықты тану қабілеттіліктерін дамытудың маңыздылығын ерекше этап көрсетті. Дарындылықты, ақыл-ой қабілетін дамытудағы оқыту әдістемсінің негізін алғашқылардың бірі болып қалаған ұлы педагог Я.А. Коменскийдің XII ғасырда «Ұлы дидактика» аты еңбегінде жазған. Джон Локк өзінің «Адамның ақыл-ой тәжірибесі» философиялық еңбегінде төмендегідей пікір сайтады: адама тула біткен ой-пікірлер болмайды, олар тәжірибе негізінде пайда болады; адамның сәби кезіндегі ақыл-ойы «Таза тақтай» секілді; сезімде жоқ нәрсе, ақыл-ойда да болуы мүмкін емс. Ж.Ж. Руссо тәрбие мақсаты жөнінде пікір айтып, баланың шығармашылық тұлғасын көрсету керектігін негіздейді. Ол оқудағы белсенділік, өзбеттілік, дербестік ұстанымын көрсетіп беріп, талантың, дарындылықтың көзін ашуды міндеттейді. Американдық психолог, педагог Джон Дьюи дарындылық пен қабілеттілікті жоғары қояды және оқу әрекетінің маңыздылығын сайта келіп, негізгі дидактикалық мақсат білімді, материалды түсіндіру емс, ол өздерінің тәжірибесі негізінде оқыту, дара қабілеттерінің дамуына жағдай жасау қажет денег пікір сайты.

ХVIII-ХІХ ғасырда дарындылық пен интеллектулалдық қабілет туралы және қайнар көзін іздеуде И.Г.Песталоцци еңбектерінің маңызы зорьь балды. И.Г.Песталоцци «Көзбен қабылдау әліппесі» денег еңбегінде баланың сезім тәжірибесіне сүйенеді. Ол интеллектулалдық ақыл-ой тәрбиесінің алғашқы статусы - танымдық белсенділікті дамытуға қажетті оқытудың эвристикалық бакылау әдістемсін жасайды. Песталоцци сияқты Дистервег те оқытудың негізі ақыл-ой мен қабілетті дамыту деп көрсетті. Жеке пәндерді оқыту арқылы оқушыға болашақ мамандық иесі болуға қажетті біліммен қаруландыруға ерекше көңіл бөлуді талап етті. Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі - Орта Азия мен Қазақстан ойшыларын да толғандырған мәселе. Араб сөз бостандығының негізін калаушылар (Әл-Хорезми, Фердауси, Әл-Фараби, Ибн Сина, Беруни және т.б.) философия, логика, химия, астрономия, география, медицина, психология ғылымдарымен бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер арнаған. Мысалы, Әл Фараби «Бақытқа жену трактаты» еңбегінде этикалық мәселелермен қатар, адам қабілеттілігіне білім беруде түрлі озық әдіс-тәсілдерді қолдану жолдарына көңіл бөледі.

XIX ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты сауаттандыру, жеке тұлғаның қабілетін, дарындылықты дамыту мәселелерін көтере баста ты. Ағартушы Ы.Алтынсарин: "Табиғи ақыл өзін қоршағанды ғана құшағына ала алса, оны дамытып өзі көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын тек кана өркениетке жетелейтін озық білім", - дейді. Қазақ ағартушылары дарындылықтың тула бітетін қасиет екенін мойындай отырып, адам қабілеттілігінің дамуына білім мен тәрбиенің, еңбектің, коршаған ортаның зорьь ықпалының бар екенін сайтады. Абай Құнанбаев адамды қоршаған орта - табиғатың бір бөлігі дей кале, табиғатың адам баласына берген кермет сыйы - туылғаннан бастап білуге, түсінуге денег ұмтылысы деп есептейді. Бірақ, бала өсе кале осы қасиетті біртіндеп жоғалта береді. Ұлы ойшыл адамның ойы мен насосы еңбек іс-әрекеті кезінде қалыптасады деп тұжырымдайды. Баланың білсем, үйренсем денег талабын ұштайтын, жеке ерекшелік қасиет, қабілеттерін искре отырып оларды біліммен, іскерлік, дағдымен арландыратын, танымдық ой-өрісін және шығармашылық әлеуетін қамытатын мұғалім- ұстаздың ерекше мақсаты қызметінің қажеттілігі жоғары.

1972 жилы АҚШ-тағы Білім комитеті дарындылық жайлы мынадай анықтама береді: дарынды және таланты бала деп - іс- әрекеттің мынадай өрістерінің бір немсе бірнеше түрінде ерекше, күшті қабілет көрсете алтын, жоғары жетістікке жете алтын бала аталады. Іс-әрекеттер аясы: интеллектулалдық (біліктілік); академиялық; шығармашылық немсе продуктивтік ойлау; қарымқатынас және озатық; суретшілік; психологиялық. Американдық педагог Дж. Рензулли дарындылыққа мынадай түсініктеме береді: «Дарындылық - үш сипаттаманың үйлесуінің нәтижесі: орта деңгейден арттыратын интеллектулалдық қабілеттілік, шығармашылық тәсіл және тапсырма орындауға жоғары себеппен және табандылықпен қызығу. Бұл ерекшелік ппересек жастағы дарынды балаларға тән. Дегенмен, ппересек адамардың дарындылығы бала кезіндегі көрген тәрбиесіне, тәжірибесіне байланысты».

Дарындылықтың танылуына байланысты екі көзқарас бар: Барлық бала дарынды болып табылады; Дарынды балалар өте сирек кездеседі.