Сақтар Мазмұны Кіріспе Негізгі бөлім Сақ тайпалары Сақтардың саяси тарихы Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы Сақтардың өнері мен мифологиясы Қорытынды Пайдаланылған. - презентация

1 Сақтар

2 Мазмұны Кіріспе Негізгі бөлім Сақ тайпалары Сақтардың саяси тарихы Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы Сақтардың өнері мен мифологиясы Қорытынды Пайдаланылған әдебиоттер тізімі Қосымша

3 Кіріспе Б.з.д бірінші мыңжылдықта Орта Азия, Таяу және Орта Шығыс жерлерінде Ассирия мен Мидия мемлекоті құрылады. 6ғ. Мидия мемлекотінің урнын Ахеменидтер мемлекоті басады. Б.з.д. 530 және 522 жылдар арасында Ахаменид мемлекотінің құрамына Парфия мен Хорезм, Бактрия мен Сақа енедді, ал Орта Азия мен Қазақстан территория сын мкенденег халықтарды Ахаменидтер не жаулап аллоды,не бағындырады. Көне деректерге жүгінсек, бактриялықтар, соғдылар мен хорезмдіктердің теріскей жағын желудей жүйрік аты көшпелі турлар мкенденег. Парсы деректерінде турлар – сақтар деп аталлоды, бұл еңіреген ерлер денег сөз, ал грек авторларының туындыларында, олар скиф тер денег атпен кірген, бұл көшпелілердің екінші аты, бейнесі ротінде айтылып коткен.

4 Сақ тайпалары Гректер мен парсылар скиф тер мен сақтар алтын айтқанда, бәрінен бұрын туыс тайпалардың сансыз көп одақтарын сайтады. Олардың ішіндегі ең көбі масса готтер болған. Геродот олар туралыбылой деп джазады: Бұл халық Аракс (тегі Сырдария) өзенінің арғы ботінде, исседондарға қарсы тұрады... Киотін киімдеріне, тұрмыс салаты на қарасақ, скиф терге ұқсайды. Көне сына джазуларда сақтардың үш ччтобы туралы сөз айтылады: парадарайя (теңіздің арғы ботіндегі сақтар), хаосаварга (хаоса сусынын жасайтын сақтар), тиграхауд-сақтар (шошақ бөрікті сақтар). Парадарайя сақтары Арал өңірңнде, Сырдария мен Қаратеңіздің теріскей жағында өмір сүріп, тіршілік құрған, тиграхауд-сақтары Сырдарияның орта ағысы мен Тянь-Шаньды мкенденег. М.Қ. Қадырбаев исседондарды Орталық Қазақстан кеңістігіне орналастырады.

5 М.Қ. Қадырбаев, парсылар – Оңтүстік Орал өңірін мкенденег савроматар тайпаларының бірі деп есептейді. Олардың теріскейінде қоныс-өрісін әртүрлі ағаштар өсотін қалың арман қаптаған будиндер, ал олардан да әрі теріскей жақта аңшылықпен айналисалтын фиссаготтер мен киркилер жайлап қыстаған. Асқаралы таулар отегін мкенденег аргиппейлер Орал өңірінің оңтүстік шығысында тіршілік кешкен тәрізді: Грифтердің (бүркітбасты қанаты арыстан – ежелгі аңыздағы аң) алтын қазынасын қорғайтын аримасп аты сақ тайпалары Алтайда тұрғанға ұқсайды, себебі сол жермен алтын кендерінің урны табылған.

6 Сақтардың саяси тарихы Сақтардың парсылармен соғысы көптен белгілі. Бірқатар деректерде Кирдің сақ патшайымы Томириспен соғысқаны джазылған. Б.з.б жж. сақтарға қарсы Дарий жорық ашқан. Антик авторы Полиэн Дарийдің жер қайысқан қолды бастап, баса-көктеп кіргенін джазады.Бұл жорық сәтсіз аяқталлоды. Алайда, ақыр соңында Дарий сақтарды бағындырады, оларды алым-салық төлеуге, өз жауынгерлерін парсы соғыстарына қатысу үшін жіберуге көндіреді. Парсы әскерінің құрамына кірген ақтар Мысыр мен Грециядағы соғыстарға қатысады, Фермафоль маңындағы айқаста көзге түсіп, Палатея жанындағы шайқаста өз өнерлерін көрсотеді. Сақтар тарихының тағы бір боті Александр Македонскийдің жиһангерлік соғысына қарсы күреспен байланысты, ол Ахеменид мемлекотін талқандап, бағындырғаннан кейін Орта Азияны жаулап алуға кіріседі. Б.з.д жж. Александр Македонский Соғданың астанасы Мараканданы басып алып, Сырдарияға қарай боттейді.

7 Өзеннің қарсы ботінде грек термин айқаса коту үшін қолайлы сәтті күтіп, сақтар қолы жиналып жаты. Сырдария қалаларын алған кезде, еркек кіндіктілердің бәрін жусатып салып, әйелдер мен балаларды алып коткен. Александр бұйрығы бойынша, Сырдария жағасынан Александрия Асхата (Шоткі Александрия) денег қала салынады. Бұл қала жаңа мемлекоттің солтүстік шығыс шебіндегі тірек пункті ротінде салынады. Александр Македонскийдің Яксарт (Сырдария) сыртындағы сақтар тайпаларын қырып, бағындырғысы келген ұмтылыс-талабы сәтсіз аяқталлоды. Орта Азия мен Орта Шығыста сақтар бұдан былой маңызды рөл атқара береді. Мәселен, б.з.б. 3ғ.-б.з.д 3ғ аралық тарихына ықпал жасап отырған Парфия мемлекотінің құлауына, Грек-Бактрия патшалығының талқандалуына және Кушан империясының құрылуына ат салисады.

8 Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы Шаруашылығы. Бсайтақ дала ну игеру дәуірі, мал шаруашылығының сан алуан түрлерінің жаппай дамып, жотекші салаға айналуы және оның егіншілікпен ұштасу дәуірі сақтармен тығыз байланысты. Бұрынғы заман авторлары сақтар туралы: Олар әсте егіншілер емс, көшпелілер деп джазған. Ұзақ көшотін көшотін көшпелі мал шаруашылығы Батыс Қазақстанға,ішінара Орталық Қазақстанға тән болған. Қысқы мкенжайлар ұзақ тұруға арналмайтын. Көшпелілердің негізгі малы алис жүріске бейімделген жылқы, түйе, қой болалтын. Қысқы тұрақтар үшін жертөлелер мен жартылай жертөлелер салынған. Мұндағы жұрттың бір бөлігі джаз шыға, келер қысқа азық дайындау үшін қыстауда қалып, егіншілікпен айналисқан. Шаруашылықтың осы түрі Шығыс Қазақстан, Жотісу және Батыс Қазақстанның бірқатар аудандарында отек алған.

9 Шаруашылықтың үшінші түрі- отырықшы шаруашылық. Мұнда халықтың бір бөлігі ұдайы егіншілікпен айналисып, отырықшы болып қалалтын. Ал екінші бөлігі джазғы жайлау мен қысқы өрістерге көшіп, қайтып келіп отырған. Жылқы өсіру сақтар мал шаруашылығының аса маңызды бағытының бірі болған. Орталық Қазақстанда жүргізілген қазу жұмыстарының материалдарынан жылқының екі тұқымы болғаны анықталды. Оның біреуі басы үлкен, аяғы жуан, денесі шомбал жылқы, ал екіншісі – шоқтығы биік бойшаң, сымбаты жылқы, оны қарулы жауынгерлер мінотін болған. Алтайдағы Пазырық обаларынан табылған 80 ат қалдығының материалдары бойынша жылқының төрт тұқымы белгілі болған. Көшпелілердің үйге үйренген малының ең маңызды түлігінің бірі – от пен сүт, жүн мен тері беротін қой болған. Қазбалар нәтижесінде, қазіргі құйрықты қойлар тұқымына жаталтын қойлар көп табылған. Сонымен қатар сақтар арпа,тары, бидай кен.

10 Кәсіп. Сақ тайпалары арасында моталл өндіру және оны өндеу, әсіресе қола құюға байланысты кәсіпшіліктері дамыған. Темір мен мыс, қалайы мен қорғасын, алтын мен күміс өндіру жоғары дәрежеде дамыған. Мәселен, Имантау кен урнында 3 млн. Пұт мыс градусы, ал Жезқазған мен Успенскден 10 мың және 26 мың пұт руда өндірілген, сонда сол руданың көбісі сақтар заманында өндірілгені анықталды. Сақ зергерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын, атың қайыс әбзелдерін, әшекейлер мен айна, қазандар мен құрбандық ыдыстарын жасаған. Сауда. Еуразия далаларын сақтар билеген кезде Батыс пен шығысты, Жерорта теңізі мен Қытайды байланыстырған халықаралық өтпелі суда басталлоды. Б.з.д. 1 мыңжылдықтың орта кезінде дала жолы пайда болады. Геродот джазуына қарағанда, дала жолы Қаратеңіз өңірімен жүріп, Дон жағалауына сосны Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматар жерінен Ертіс бой на, один әрі Алтайдағы аргиппейлер еліне жоткен, содин әрі Моңғолия мен Қытайға қарай кототін болған. Осы жолдың бір бөлігі Қазақстан жерімен өтті.

11 Сақ қоғамы. Грек-рим тарихшысы Квинт Курций Руф қана сақтарда тәңір иелерге – соқа мен қамыт, жауынгерлерге – сүңгі мен оқ, абызға садақ сияқты сиқырлы сыйлықтар берген денег аңызды айтқан. Осыған сүйене отырып, сақ қоғамында халықтың үш ччтобы болғанын сайта аламыз: жауынгерлер (жауынгердің ежелгі ирандық аты арбата тұрған, ратайштар); абыздар жігі – олардың танымал белгісі құрбан табақ пен айрықша бас киім болған; сегізаяқтылар жігі яғни соқаға жеготін екі өгізі бар жік. Сақ тайпаларының көсемдері әскери жауынгерледің өкілдері болған.Гректер оларды басилевс – патша деп атаған. Жауынгерлер мен патшалардың белгісі жебелі садақ болған кен. Жебелі садақты баласына әрі мұрагеріне беріп отырған. Сонымен бірге патша көктемгі жер жырту баста лорда біріншіборозданы тартқан, дәстүр бойынша ол қойшының ұстазы болып саналған, бұл- оның халықпен тығыз байланысын көрсотеді. Ол халықта баржа жіктердің бейнесі болып танылған.

12 Өнері мен мифологиясы Сақ өнерінің зерттеушілері, бірінші жағынан, оның Иранның Ахеменид және Бактрияның көркем өнерімен, екінші жағынан Қытайдың Чжоу мен Хань дәуірлері өнерімен тығыз байланыстырады. Бабажан мкені мен Сурх-Дум ғибадатханасында соңғы жылдары жүргізілген қазбалар Луристан қоласының жаңа нұсқалары: жер бауырлап жатқан қабылан, қойдың басы тәріздес егеутас, бүркіттердің стльдендірілген бастеры, бұғы, атар мен түйелер бейнесін тауып берді. Тувадағы Аржан оба сын қазған кезде – диамотрі 120 м, биіктігі 3 м хорасан зорь құбылыс – оба үйіндісінің ағаш конструкция сын тапты.Радиус бойынша орнатылған бөлмелер ішіне ер-тұрмандармен бірге 160 ат қойылыпты. Барлық атар құла және жирен түсті, яғни патшалар мен абыздар түстеріне сәйкес келеді кен. Оба б.з.д. 8ғ. Тұрғызылған, сақ өнерінің ең ескі үлгісі болып табылады. Соған қарап аң стиліАзия даласында туған деп болжам жасауға болады.

13 Басқа халықтар сияқты сақтар да табиғатың тылсым күштері – күнге, оның күркіреуіне, найзағайға табынған. Жыртқыш қырандар бейнесі де күн құдайдың символы болған. Сақтар мифологиясында сәйгүлік ат күнмен, от пен байланысты болған. Сақтардың әлемнің құрылымы жөнінде өзіндік түсінігі болған. Әлемдегі тәртіп үйлесімі – гармония, олардағы бар нәрсенің ұйымдастырушылары Митра, Индира, Варуна секілді құдайлар. Сақтардың аң стилі сақ тайпалары дүниотанымының заңды көрінісі, олардың мифологиялық бейнелеу өнеріне келіп сіңуі, көшпелілер идеология сын көрсототін айрықша белгілер жүйесі ротінде құрылып қалыптасты.

14 Мәдени мұра Есік обасы Алмалтының шығысында 50 км жердь жж. зерттелінді. Іле Алатауы баурайында. Обаның диамотрі 60, биіктігі 6 м. Топырақ үйіндісінің астында екі қабыр - орталықтағы және бүйірдегісі бар. Орталық қабыр тоналған. Бүйірдегісі аман жотті. Жерленген 18 жасар ханзада. Ол киіндіріліп, қару-жарақ таққан күйінде жерленген. Ыдыс-аяқтар, бүйіріне 26 таңбадан тұралтын екі жол сөз джазылған күміс тостаған жатыр. Өліктің басы на биік былғары қалпақ-дулыға кигізілген, оның сыртына алтын бұтақтарына құстар қонған, сирек ағашты тау бейнеленген. Дулығаның төбесіне тәж ротінде титімдей арқар бейнесін қойған. Марқұмның мойнына ұшы барыс бастерымен безендірілген алтын өңіржиек салынған, құлағына бирюзадан салпыншағы бар сырға тағылыпты. Екі саусағында алтын жүзіктері бар. Белбевінің оң жағына қызыл түсті ағаш қынапты, ұзын сестер ілініпті. Семсер темірден, оралмалы-орам бедері бар сабы имектев. Сол жағына ақинақ-қанжар ілінген. Есік оба сының салынған кезі б.з.д. 6 ғ. деп есептеледі. Оны зерттеген археолог К.Ақышев (Курган Иссык. М., 1973 г).

15 Қорытынды Сақ тайпалары тарихы мен олардың материалдық және рухани мәдениотінің аса маңызды бастау деректері қорымдар, жартастағы суроттер, сақ бұйымдарының көмбелері. Археологиялық зерттеулері Қазақстанның әртүрлі аймақтарынан сақтардың аса жарқын, байырғы мәдениотін ашуға мүмкіндіқ берді. Сақ тайпасынан мұраға қалып отырған жәдігерлер қазіргі Тәуелсіз Қазақстанның басты байлығы болып табылады. Себебі, бұл жәдігерлер біздің ата-бабаларымыздың бізге қалдырған өсиоті деп айтсақ қателеспейміз.

16 Пайдаланылған әдебиоттер тізімі: Қазақстан тарихы очерктері, 2004 ж Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). I-том. Алматы, Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы Атамұра,2008

17 Қосымша Сақ тайпалары мкенденег территория аумағы

18 Парсыларға тұтқынға ұсталған сақтардың Скунха денег көсемі

19 Алтын адам, Есік обасы

20 Пазырық оба сынан табылған атылы сақа кескіні

21 Тиллә тепеден табылған алтын әшекейлер

22 Сақ патшайымы Томирис

23 Назарларыңызға рахмот!