PEDAGOGIKANING IJTIMOIY FAN SIFATIDA JAMIYAT TARAQQIYOTIDAGI ORNI TALABALAR Abdullayev Xurshidbek Abdullayev Xurshidbek Allaberganova Dilafruz Allaberganova. - презентация

1 PEDAGOGIKANING IJTIMOIY FAN SIFATIDA JAMIYAT TARAQQIYOTIDAGI ORNI TALABALAR Abdullayev Xurshidbek Abdullayev Xurshidbek Allaberganova Dilafruz Allaberganova Dilafruz Aminbayev Munisbek Aminbayev Munisbek

2 REJA: 1.Ijtimoiy pedagogika fanining predmeti, obyekti. 2.Ijtimoiy pedagogika fanining maqsadi va vazifalari. 3.Ijtimoiy pedagogikaning jamiyat taraqqiyotida tutgan orni va roli, jamiyatda ijtimoiylashuv jarayonining globallashuvi.

3 Pedagogika umummetodologik fan sifatida talim va tarbiya nazariyasiga oid bilimlarni ozida aks ettirish bilan birgalikda jamiyat hayotidagi koplab ijtimoiy muammolarni organadi va tadqiq etadi. Hozirgi kunga kelib pedagogika fanining koplab yangidan-yangi fan sohalari shakllanib, rivojlanib bormoqda. Pedagogika fani shaxsni rivojlantirishning ikki muhim jihati – uni oqitish va tarbiyalashga asosiy etiborni qaratganligi bois didaktika (talim nazariyasi) va tarbiya nazariyasi fanning muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi. Didaktika (talim nazariyasi, yunoncha didaktikos «orgatuvchi», didasko «organuvchi») talimning nazariy jihatlari, talim jarayonining mohiyati, qonun va qonuniyatlari, tamoyillari,oqituvchi va oqituvchi faoliyati, talimning maqsadi, mazmuni, shakl, metod, vositalari, natijasi, talim jarayonini takomillashtirish yollari kabi masalalarni tadqiq etadi. Tarbiya nazariyasi – pedagogikaning muhim tarkibiy qismlaridan biri bolib, tarbiya jarayonining mazmuni, tarbiya turlari, shakl, metod, vosita va usullari, uni tashkil etish masalalarini organadi. Ijtimoiy tarbiya fuqarolik, aqliy, axloqiy, jismoniy, mehnat, estetik, huquqiy, iqtisodiy, ekologik tarbiya kabi yonalishlarda tashkil etiladi. Pedagogika – talim va tarbiya jarayonini yaxlitlikda organadigan fan sohasi. Ijtimoiy pedagogika fanining predmeti, obyekti, maqsadi va vazifalari.

4 Quyida qator pedagogik fanlar tizimi haqidagi malumotlarga toxtalamiz. Umumiy pedagogika – pedagogikaning kontseptual masalalari va amaliy jihatlarini tadqiq etadi. Pedagogika nazariyasi – pedagogikaning umumnazariy masalalari, qonuniyatlari va tamoyillari hamda tasniflashga oid masalalarni organadi. Pedagogika tarixi – pedagogik fikrlarning taraqqiy etishi, maktab va talim turlarining davriy xususiyatlari, oziga xoj jihatlari va ahamiyatini tadqiq etadi. Pedagogik mahorat – oqituvchilarni pedagogik faoliyatga samarali tayyorlash taktikasi, pedagogik qobiliyatlarni shakllantirish, pedagogik madaniyat va texnikani tarkib toptirish hamda nutq texnikasini egallash yollarini organadi. Maktabgacha talim pedagogikasi – maktabgacha talim yoshidagi bolalarni tarbiyalash, ularni intellektual, manaviy- axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga yetkazish masalalarini organadi. Boshlangich talim pedagogikasi – boshlangich sinf oquvchilarini tarbiyalash, ularga talim berish, ularning oziga xos psixologik hamda fiziologik xususiyatlarini tadqiq etish, shuningdek, ularni intellektual, manaviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga etkazish masalalarini organadi. Korrektsion (maxsus) pedagogika – jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bolgan bolalarni tarbiyalash va oqitish bilan bogliq muammolarni organadi. Metodika – xususiy fanlarni oqitish mazmuni, qonuniyatlari, tashkiliy shart-shroitlarini tadqiq etadi. Pedagogik texnologiya – talim va tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qollash, texnologik yondashuv asosida talim va tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish muammolarini organadi. Talim menejmenti – talim muassasalarining faoliyatini tashkil etish, boshqarish, nazorat qilish hamda istiqbollarini belgilash masalalarini organadi. Ijtimoiy pedagogika – shaxs ijtimoiylashuvi, ijtimoiy meyordan ogishishning pedagogik diagnostikasi, korrektsiyasi va reabilitatsiyasi hamda ijtimoiy-pedagogik faoliyatni tashkil etish masalalarini tadqiq etadi.

5 Oila pedagogikasi – oilaviy talim-tarbiya, oilada bolalarni yuksak manaviy-axloqiy sifatlar asosida tarbiyalash, ota- onalarning pedagogik madaniyatini oshirish masalalarini organadi. Xalq pedagogikasi – xalq ogzaki ijodi, urf-odatlar, marosimlar, milliy va bolalar oyinlari, oyinchoqlari kabilarda saqlanib qolgan pedagogik malumotlar va milliy tarbiyaga doir tajribalar majmuidir. Qiyosiy pedagogika – qiyosiy aspektda turli davlat, hudud, umuman dunyo miqyosida, turli tarixiy davrlarda pedagogika nazariyasi va amaliyotining mavjud holati, rivojlanish tendensiyalari va qonuniyatlarini organadigan pedagogik fan sohasi. Pedagogik innovatika – pedagogik innovatsiyalarning yuzaga kelishi va rivojlanishi qonuniyatlarini organadigan, shuningdek pedagogik ananalar bilan istiqboldagi talim loyihalarining ozaro aloqadorligini taminlaydigan fan. Pedagogik aksiologiya talim oluvchi va talimni qadriyat deb etirof etgan holda, talimiy qadriyatlarni organish hamda talim-tarbiyaga aksiologik yondashuvni qaror toptirishga xizmat qiluvchi pedagogik bilimlar sohasidir. Neyropedagogika – bu bosh miya (ong va chap miya yarim sharlari) faoliyati va tuzilishidagi funksional tafovutlar togrisidagi bilimlar hamda mazkur bilimlarni talim-tarbiya jarayonida qollay olish haqidagi amaliy fan sohasi. Muzey pedagogikasi – pedagogika, psixologiya va muzeyshunslikning ozaro uygunligi natijasida shakllangan fan sohasi bolib, muzey muhitida talim-tarbiya berish yollarini tadqiq etadi. Muzeydagi mazkur marifiy yonalish bilan shugyllanadigan xodim muzey pedagogi deb ataladi. Pedagogik antropologiya – falsafiy, ijtimoiy, psixologik antropologiya qonuniyatlariga asoslangan holda talim oluvchi uchun qulay va individual shart-sharoitlarni yaratish hamda talimning antropologik modeli va taexnologiyasini organuvchi fan sohasi. Pedagogik akmeologiya – barcha yosh davrlari psixologiyasi bilan bogliqlikda jadal rivojlanayotgan shaxsnig yetuk rivojlanish choqqisi – «akme shaxs» darajasiga yetkazish qonuniyatlari, texnika va texnologiyasini tadqiq etadi.

6 Ijtimoiy pedagogika fanining maqsadi va vazifalari. Ijtimoiy pedagogika fani jamiyatdagi har bir shaxsning hayotida uchraydigan ijtimoiy muammolarni bartaraf etish va hal qilish, talim va tarbiya masalalari bilan shugullanish, keksalar, qariyalar, kasal va boquvchisini yoqotganlar masalalarini organadi, mehribonlik uyida tarbiyalanayotgan bolalar holidan xabar olish bilan birga, fohishabozlik, narkomaniya va qonunbuzarlikka qarshi kurashish ishlariga etibor qaratadi. Ijtimoiy «autsayderlar», yani qariyalar, nogironlar, yolgiz yashovchilar, iqgisodiy nochor ahvolda yashovchilar va xalqning shu kabi boshqa tabaqalariga kiruvchilarga yordam berish ijtimoiy pedagogning maqsadlaridan biridir. Chunki faqat jamiyat va ijtimoiy tasir vositasida insonlarda insoniylik, vatanparvarlik, ijtimoiy faollik, masuliyatlilik singari fazilatlarni shakllantiradi. Mazkur jarayon oila, maktab va boshqa oquv muassasalarida amalga oshadi. Ijtimoiy pedagogika fanining asosiy vazifasi ijtimoiy tarbiya muammolarini organish hisoblanadi. Ijtimoiy pedagogika fanining amaliy vazifalarini korib chiqamiz. Bunda ijtimoiy pedagog har bir bolaning yosh va oziga xos xususiyatlarni etiborga olishi talab etiladi. 1) Bola (osmir) ongida yaxshilik va adolat tushunchasiga sobitlikni tarbiyalash, borliqni, ijodni sevishga orgatib, ozaro tushunish hissini uygotish; 2) Inqirozli vaziyatdan mustaqil chiqib keta olish maqsadini qoyish, odamlar bilan muloqot qilishni organish va hayotda oz maqsad va mazmunini aniqlash yollarini korsatish; 3) Tevarak-olam, inson va uning mukammalligi, jismoniy va manaviy xususiyatlarini, jamiyatdagi huquq va burchlarini anglashga intilishni rivojlantirish; 4) Oz shani, mustaqilligi va oziga ishonch kabi tuygularni rivojlantirish;

7 Bola (osmir) da maktab, ish, oila va tengdoshlari jamoasida, katta-kichik guruhlarda odamlar bilan muloqot ornatish istagi va qobiliyatini kuchaytirish. Shu orinda ijtimoiy pedagogdan oz tarbiyalanuvchilarining yosh xususiyatlariga oid yuksak bilim talab etiladi. SHuningdek, bolaga uni orab turgan muhit, ijtimoiy munosabatlarning manaviy huquqiy meyorlariga tayanib, jamiyat, odamlar va shaxslararo ziddiyatlarni bahamjihat hal etishni orgatish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shu kabi amaliy vazifalarni qisqacha tarzda quyidagicha ifodalash mumkin: yaxshilik qilishga orgatish, oz hayotini qurishda komaklashish, bilimga qiziqishini orttirish, oz individualligini rivojlantirishga imkon yaratib, qobiliyati va layoqatini takomillashtirish. Ijtimoiy tarbiya insonparvaligi shaxsni majburlashga emas, unga yordam berishga qaratilganligi, har bir shaxsning ozligini anglashi, inson sifatida betakrorligi, yagonaligiga ishonish, oz hayotiga masul bolish, boshqalar xatti-harakatini muhokamasiz qabul qilish, tang vaziyatda qolganlarni qollab-quvvatlash va yordam berishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Ijtimoiy pedagogikaning jamoatchilik mohiyati xavf ostida qolgan odamga madad qolini chozish, oila va bolaga oz hayot yolini topishda komaklashish, oz qobiliyati va istagidan kelib chiqib rivojlanishiga imkon berishdan iborat. Shuningdek, har bir insonga axloqiy munosabatlar ornatishdagi intilishlariga yordam berish ham ijtimoiy pedagogika vazifalaridan biridir. Ijtimoiy pedagogika bu ijtimoiy talim-tarbiya faoliyatining maxsus metodlariga ega pedagogikaning mustaqil bolimidir.

8 Ijtimoiy pedagogika metodlari shaxsga, uning takomillashuvi, tarbiyasi, ozini anglashi va shaxs sifatida shakllanishiga yonaltirilgandir. Ijtimoiy pedagogika funktsiyalari. Ijtimoiy pedagogika funktsiyalarini organar ekanmiz, bunda bir qator talablar mavjudligini korish mumkin. Ularning ayrimlari ustida toxtalamiz. Bola (osmir)ni, uning ahvoli, oila, maktab, hovlidagi guruhlar bilan munosabati, ziddiyatli vaziyatda ozini tutishi kabilarni organish tang ahvolda qolgan bolaga komaklashish, inqirozdan chiqish variantlari, yollarini topish, qiyin vaziyatda qollab-quvvatlash bolani orab turgan va unga tasir otkazuvchi turli ijtimoiy muhit ijtimoiy tarbiyasi holatini tahlil qilish. Bola (osmir) faoliyatini (ozini) tarbiyalash, bilim olish, oz hayoti va xatti-harakatlarini mustaqil shakllantirish layoqatiga yonaltirish bola (osmir) huquqlari muhofazalanishiga taalluqli va uning muammolarini hal etish maqsadida faoliyat yurituvchi tashkilot va turli mutaxassislar birlashuvi, muvofiqlashuvi bilan shugullanish, ijtimoiy tarbiyaning turli muammolarini tadqiq etishni tashkil qilish; ijtimoiy pedagoglar, jamoalar, turli pedagogik markazlar faoliyatini tahlil qilishdan iborat. Shunday qilib, yuqoridagilarni umumlashtirgan holda ijtimoiy pedagogika funktsiyalarini quyidagicha ifodalash mumkin: Bular: 1. Tarbiyaviy funktsiya; 2. Ijtimoiy-huquqiy funktsiya; 3. Ijtimoiy-soglomlashtirishfunktsiyasi.

9 Tarbiyaviy funktsiya bolani atrof-muhitga qoshilishi, ijtimoiylashuvi jarayonini, uning talim-tarbiya jarayoniga moslashuvini taqozo qiladi. Ijtimoiy-huquqiy funktsiya davlatning bolalar haqidagamxorlshi, ularni huquqiy muhofazalanishini anglatadi. Ijtimoiy-soglomlashtirish funktsiyasi bu nogiron bolalar, yani jismoniy yoki ruhiy nuqsonga ega bolalar bilan tarbiyaviy va talim ishlarini olib borish bolib, bunda pedagog asosiy ijtimoiy vazifa bajaruvchi hisoblanadi. Yuqorida qayd etilganlardan esa ijtimoiy pedagogikaning amaliy vazifalari yuzaga chiqadi. Bundan ijtimoiy pedagog va xodim oz faoliyatini nimaga mutanosib shakllantirishi, nimaga yonaltirishi lozimligi aniqlanadi. Ozbekistonda ijtimoiy pedagogikani tiklash va uni yangi bosqichga kotarish uchun xorijiy mamlakatlar tajribasini organish, shu sohadagi ilmiy bilimlar va milliy tadbirlarni rivojlantirish, bu jarayon davomida yuzaga keladigan muammo va qiyinchiliklarni tahlil qilish ham katta rol oynaydi. Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarning rivojlanish tarixi juda yaqin. Eng avvalo, ularni odamlarga alohida gamxorlik va etibor talab etadigan madaniy-tarixiy anana birlashtirib turadi. Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarda «rahm-shavqat», «xayriya», «yordam» kabi tushunchalar juda kop ishlatiladi. Ammo ularning aniq ifodalangan oziga xos jihatlari ham bor, mamlakatimizning dastlabki rivojlanish bosqichida ular rasman tan olingan institut sifatida namoyon boldi, masalan, ijtimoiy ishlar aholini ijtimoiy himoyalash sohas ida rivoj topdi, ijtimoiy pedagogika esa, yuqorida takidlanganidek, talim tizimida va yoshlar ishlari boyicha qomita muassasalarida rivojlandi.

10 Jamiyat tarbiyasi bu ijtimoiy tarbiya deganidir. Ijtimoiy tarbiya muammolari bilan esa ijtimoiy pedagogika shugullanadi. Ijtimoiy pedagogika bu pedagogik fanlarning muhim yonalishlaridan biri, uning tadqiqot obekti shaxs bolib, u aniq manzilga ega. Yani ijtimoiy pedagogikaning obekti jamiyatdagi barcha shaxslar emas, balki ijtimoiy hayotda adashgan, odob-axloq, meyorlaridan ogishgan, ijtimoiy pedagogik yordamga muhtoj shaxslar, shuningdek, jamiyat azolarining ongini tarbiyalashdan iborat. Ijtimoiy pedagogikaning predmeti bolaning ijtimoiylashuvi jarayonidir. Ijtimoiy pedagogika bu shaxslarning ijtimoiylashuvi hamda ularga ijtimoiy talim va ijtimoiy tarbiya berish qonuniyatlarini organuvchi pedagogika fanining tarmogidir. Shaxsning ijtimoiylashuvi bu malum jamiyatga mos bilimlar, qadriyatlar, meyorlar, xatti-harakatlar tizimidan iborat ijtimoiy hayotga kirib borish jarayonidir.

11 Ijtimoiy pedagogikaning jamiyat taraqqiyotida tutgan orni va roli, jamiyatda ijtimoiylashuv jarayonining globallashuvi Shaxs ijtimoiy munosabatlar iarayonida shakllanadi. Chunki ta'lim jarayonida bolalarga jamiyatda birga yashash bilan bog'liq bo'lgan holat va hodisalar o'rgatiladi. Bu jarayonda o'quvchi jamiyatga «kirishadi» va u bilan o'zaro munosabatda bo'ladi. Ular ma'lum ijtimoiy tajriba (bilim, qadriyat, axloqiy qoida, ko'rsatma) orttiradilar, ya'ni, ijtimoiylashadilar.munosabatlar iarayonida Ijtimoiylashuv uzoq davom etadigan murakkab jarayon. Chunki har qanday jamiyat rivojlanish jarayonida ijtimoiy va axloqiy qadriyatlar, ideallar, axloqiy me'yorlar va qoidalar tizimini ishlab chiqadi, har bir bola yuqoridagi qoidalarni qabul qilib, o'rganib mazkur jamiyatda yashash, uning a'zosi bo'lish imkoniyatiga ega bo'ladi. Buning uchun jamiyat u yoki bu shaklda shaxsga maqsadga muvofiq ta'sir etadi. Bu ta'sir ta'lim vositasida amalga oshadi. Ikkinchi tomondan, shaxsning shakllanishiga turli g'oyalar, ijtimoiy muhit ta'sir ko'rsatadi. Odamlar ijtimoiy me'yorlar va axloqiy qoidalar bilan munosabatga kirishadilar va uni o'rganadilar. Ijtimoiylashuv jarayoni ichki qarama-qarshiliklarga ega. Ijtimoiylashgan inson jamiyat talablariga mos kelishi, unga «kirishib» ketishi, jamiyat rivojlanishidagi salbiy jihatlarga, shaxsning individual rivojlanishiga to'sqinlik qiluvchi hayotiy holatlarga qarshi turishi kerak. Lekin hayotda ba'zan aksi ham bo'ladi: to'liq ijtimoiylashgan, jamiyatga kirishib ketadigan, ammo muhitda ba'zi salbiy holatlarga qarshi kurashishda faollik ko'rsatmaydigan odamlar ham mavjud. Bu holat ko'p jihatdan butun jamiyat, tarbiya muassasalari, o'qituvchilar hamda ota-onalarga ham taalluqli. Tarbiyada qarama-qarshilik insonparvarlik g'oyasi yordamidagina bartaraf etilishi mumkin. Zero, O'zbekiston Respublikasining DTS va oquv meyoriy hujjatlarida ham ta'kidlab o'tilganidek, uzluksiz ta'limni tashkil etish, rivojlantirish hamda ta'limning ijtimoiylashuviga erishish dolzarb masaladir. Ta'lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni shakllantirish, ularda yuksak ma'naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish kabilar muhim ijtimoiy talablar hisoblanadi.

12 Ijtimoiy pedagogikaning muammolaridan yana biri bu ijtimoiylashuv va mazkur jarayonning globallashuvi hisoblanadi. Mazkur holatni tushuntirish uchun dastlab globallashuv hamda ijtimoiylashuv tushunchalarining mazmun-mohiyatini bilishimiz lozim. Globallashuv (globalizatsiya) - lotincha globe sozidan olingan bolib, aynan uni yerning dumaloqlashuvi, kurralashuvi deb tarjima qilish mumkin. Yer sharining, Yer kurrasining fan-texnika yutuqlari tufayli insoniyat ixtiyoridagi xuddi bir butun sharga, kurraga aylanishini tushuntirish uchun ishlatiladi. Globallashuv tushunchasi lugaviy ma'nosi nuqtai nazaridan fransuz tilida umumiylashuv, lotin tilida esa globus - Yer shari ma'nolarini bildiradi. Demak, globalizm tushunchasi ana shu ikki ma'noda ham bevosita insoniyat hayoti va taqdiri bilan bogliq bolgan katta muammolarni, sayyoraviy, - dunyoviy muammolarni, global taraqqiyot istiqbollarini oziga qamrab oladi. Globallashuv atamasi birinchi bor 1960 yil Giddins tomonidan foydalanilgan. Bu atama XX asrning 90-yillarigicha deyarli foydalanilmagan yilga kelib amerikalik sotsiolog R. Robertson «globallashuv» atamasiga tushuncha bergan. Globalizatsiya atamasi birinchi bolib iqtisodchi olimlar tomonidan 1981 yildan beri qollanilib kelingan. Ammo bu sozning toliq manosi, konsepsiyasi 1990 yilning yarmida amerikalik olim CHarlz Taz Rassel tomonidan toliq ochib berilgan.

13 Globallashuv atamasi dastlab amerikalik olim T.Levitt tomonidan 1983 yili «Garvard biznes rev`yu» jurnalida chop qilgan maqolasida qo`llangan. T.Levitt yirik transmilliy korporatsiyalar ishlab chiqaradigan turli-tuman mahsulot bozorlarining birlashuv jarayonlarini globallashuv deb atagan. Mazkur ta`rifda globallashuv jarayonining iqtisodiy tamonlariga e`tibor berilgan. O`z davrida frantsuz faylasufi Rene Dekart - tushunchalar ma`nosini aniqlashtiring va bu insoniyatning yarmini adashishdan saqlaydi - deb yozgan edi. Ayni shu ma`noda dastlab biz globallashuv tushunchasining istilohiy ma`nosini izohlashga harakat qilamiz. Bu sozga quyidagicha tarif berish mumkin: Globallashuv – Jahon xojaligi rivojlanishining obektiv jarayoni bolib, juda kop ijobiy xususiyatlarga egadir: bular asosan turli mamlakatlar xojaligining ozaro aloqasi, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, ilm – fan texnika texnologiya yutuqlari almashuvini tezlashishni hamda davlatlarni ilmiy texnikaviy taraqqiyotiga komaklashuv bilan tasdiqlanadi. Globallashuv butunjahon iqtisodiy siyosiy, madaniy integratsiya va unifikatsiya (bir biriga yaqinlashuv) jarayonidir. Asosiy xususiyatlari xalqaro mehnat taqsimoti, kapital, ishchi kuchi va ishlab chiqarish resurlarining erkin harakati, qonunchilik, iqtisodiy va texnologik jarayonlarni standartlashtirish, shuningdek, turli mamlakatlarning madaniyatining qoshilish va yaqinlashuvidir. Bu obektiv jarayon bolib jamiyatning barcha sohalarini qamrab oluvchi tizimli xususiyatga ega.standartlashtirish

14 Globallashuv - turli mamlakatlar iqtisodi, madaniyati, ma'naviyati, odamlari ortasidagi ozaro ta'sir va bog`liqlikning kuchayishidir. Globallashuvga bеrilgan ta'riflar juda kop. Frantsuz tadqiqotchisi B.Bandi ta'rifida globallashuv jarayonining 3 olchovli ekaniga urg`u bеriladi: 1. Globallashuv - muttasil davom etadigan tarixiy jarayon. 2. Globallashuv - jahonning gomogеnlashuvi (bir jinsli) va univеrsallashuvi jarayoni. 3. Globallashuv - milliy chеgaralarning «yuvilib kеtish» jarayoni. Rossiyalik A.Parshеv globallashuvga quyidagicha ta'rif bеradi: «Aslida, globallashuvning asosiy mazmuni boshqa mamlakatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotning qoshimcha qiymatini, dunyodagi asosiy zahiralarini ozlashtirishdan iborat».qoshimcha qiymatini Globallashuvning mamlakatlar iqtisodiy siyosati va ma'naviyatiga otkazishi mumkin bolgan ijobiy va salbiy ta'siri xususida Hindistonning mashhur davlat arbobi Mahatma Gandining quyidagi sozlarida yaxshi ifodalangan: «Mеn uyimning darvoza va eshiklarini doim mahkam bеrkitib otira olmayman, chunki uyimga toza havo kirib turishi kеrak. Shu bilan birga, ochilgan eshik va dеrazalarimdan kirayotgan havo dovul bolib uyimni ag`dar-tuntar qilib tashlashi, ozimni esa yiqitib yuborishini ham istamayman».

15 Ijtimoiylashuv kontseptsiyasi. Insonning atrofdagi dunyo bilan o'zaro aloqada rivojlanish jarayoni sotsializatsiya deb ataladi. Amerikalik sotsiolog N. Smelser sotsializatsiyani "shaxslarning ijtimoiy rollariga mos keladigan ko'nikmalarini va ijtimoiy munosabatlarini shakllantirish jarayoni" deb ta'riflaydi. Polshalik sotsiolog Y. Shepanskiy sotsializatsiyani "shaxsni jamoat hayotida qatnashishga tanishtiradigan, unga madaniyatni tushunishga, jamoalardagi o'zini tutishini o'rgatadigan, o'zini o'zi tasdiqlaydigan va turli xil ijtimoiy rollarni bajaradigan atrof- muhitning ta'siri" deb tushunadi. Turli lug'atlarda ijtimoiylashish quyidagicha ta'riflangan: 1) "shaxs o'z hayoti davomida o'zi tegishli bo'lgan jamiyatning ijtimoiy me'yorlari va madaniy qadriyatlarini o'zlashtirish jarayoni"; 2) assimilyatsiya jarayoni va keyingi rivojlanish ijtimoiy va madaniy tajribaning individualligi»;keyingi rivojlanish 3) "shaxsni shakllantirish, o'rganish va ma'lum bir jamiyat, ijtimoiy hamjamiyat, guruhga xos bo'lgan qadriyatlarni, me'yorlarni, munosabatlarni, xulq-atvor usullarining shaxs tomonidan o'rganilishi".

16 Ijtimoiy moslashuv - individning ijtimoiy muhitga doimiy faol moslashish jarayoni va bu jarayonning natijasi. Ijtimoiy moslashuv uzluksiz xususiyatga ega ekanligiga qaramasdan, uni, odatda, individning o ʻ z faoliyatini va o ʻ zini o ʻ rab turgan ijtimoiy davrasini tubdan o ʻ zgartirish davrlari bilan bog ʻ laydilar. Moslashish jarayonining ijtimoiy muxitga faol ta ʼ sir etish ko ʻ rinishi va muhitdagi maqsad va qadriyatlarni kelishuvchanlik b-n, passiv qabul qilish ko ʻ rinishi bo ʻ ladi. Ijtimoiy moslashuv shaxs ijtimoiylashuvining asosiy ijtimoiy-psixologik omillaridan biridir. Ijtimoiy moslashuvning samaradorligi ko ʻ p jihatdan individ o ʻ zini va o ʻ zining ijtimoiy aloqalarini qanchalik o ʻ xshash (adekvat) anglashiga bog ʻ liq. O ʻ zi to ʻ g ʻ risidagi ijtimoiy tasavvurning noto ʻ g ʻ riligi yoki yetarlicha emasligi Ijtimoiy moslashuv ning buzilishiga olib keladi, bu holat (voqelik) ning eng ayanchli ko ʻ ri-nishi autizm (individning atrofdagilar bilan muloqot qilishdan qochib, o ʻ zining ichki kechinmalari dunyosiga g ʻ arq bo ʻ lishi) dir. Ijtimoiy moslashuv muammosi jahon psixologiyasida psixoanaliz, autizm, deprivatsiya kabi ilmiy yo ʻ nalishlarda tadqiq etib kelinadi. Bunda asosiy e ʼ tibor moslashuvning buzilishiga (ruhiy sohadagi buzilishlar, begonalashish, apatiya, alkogolizm, giyohvandlik va b.) va uni tuzatish (korreksiyalash) ning psixoterapevtik uslublariga, autotrening, sotsiotrening vositalariga yo ʻ naltiriladi. Muhitga shaxsning kirishib ketishi uning xulqi, faoliyati, muomalasi orqali sodir bo ʻ lsa moslashishning mukammalligi vujudga keladi. Shaxsning katta yoki kichik guruxlar muhitiga moslashishi i.ch. samaradorligini oshiradi, ta ʼ lim-tarbiya jarayonini yaxshilashga yordam beradi. (E.Goziyev).

17 Ijtimoiylashuv jarayoni. Bolaning ijtimoiylashuvi xususan insonning ijtimoiy moslashuvi uning hamma narsani egallashga bolgan obektiv ehtiyoji jarayonidapaydo boladi. Biroq bu bilan uzviy ravishda bola boshqa bir obektiv ehtiyoj -oziga xosligini namoyon qilish hissi ham shakllanadi. Bola uni yuzaga chiqarish uchun turli usul va vositalarni qidira boshlaydi va buning natijasida uning individuallashuvi roy beradi. Bu hodisa shunda namoyon boladiki, shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega hislatlari individual, faqat shu shaxsga tegishli tarzda namoyon boladi, uning ijtimoiy yurish-turishi takrorlanmas jihatlarga ega boladi. SHunday qilib bolaning ijtimoiy rivojlanishi ikki ozaro bogliq yonalishda olib boriladi: ijtimoiylashuv (ijtimoiy madaniy tajriba madaniyatni ozlashtirish) va individuallashuv (mustaqillik, nisbiy oziga xoslikni qolga kiritish). Shu tarzda ijtimoiylashuv tushunchasi zamonaviy fanda moslashuv (birlashish) va individuallashuv jarayonlari bilan bogliq ijtimoiylashuv jarayonining mazmuni inson(bola)ning aniq bir jamiyat sharoitlariga moslashuvidir. moslashuv subekt va ijtimoiy muhit faolliklarining yaqinlashuv jarayoni va natijasidir. (J.Pia Je, R.Mertoj). Ijtimoiy moslashuv esa ijtimoiy muhit talablariga insonning munosabat bildirishidir. Shunday qilib, ijtimoiylashuv (moslashuv) individning ijtimoiy mavjudodga aylanish jarayoni va natijasidir. Indivuallashuv insonning hali yoshligidayoq paydo boladigan obektiv ehtiyojlari bilan bogliq jamiyatdagi oz-ozini egallashdir. Bu ehtiyoj: a) oz qarashlariga ega bolish; b) oziga xosliklariga ega bolish; v) unga tegishli bolgan masalalarni hal qilish, uning oz darajasini aniqlab olishiga xalaqit beradigan hayotiy holatlarga qarshi turish xohishi sifatida namoyon boladi. Agar shaxsning jamiyatga kirishida ijtimoiylashuv va individuallashuv jarayonlari ortasida tenglik yuzaga kelsa, insonning jamiyatga yaqinlashuvi roy beradi. Shu bilan birga bu yerda shaxs va muhitning ozaro tasir etishi ham sodir boladi. Shunday qilib, muvaffaqqiyatli ijtimoiylashuv moslashuv va individuallashuv ortasida muvozanat saqlangandagina amalga oshishi mumkin. Bu jarayon 3 asosiy sohada amalga oshadi: - faoliyat-turlarning kengayishi, uning shakl va vositalarini qolga kiritish, erkin moljal olish. - muomala - muloqoqt doirasini kengaytirish, uning mazmunini chuqurlashtirish, xulq-atvor meyorlarini ozlashtirish; - anglash - shaxsiy men obrazini faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida shakllantirish, oz ijtimoiy mansubligi va ornini anglash, oziga baho berishni shakllantirish.

18 Ijtimoiylashuv vositalari. Inson ijtimoiylashuvi u yoki bu jamiyat ijtimoiy qatlamlariga xos bolgan universal vositalar orqali amalga oshiriladi, ularga: godakni ovqatlantirish va gamxorlik qilish usullari, maishiy va gigiyenik yurish-turish qoidalari, insonni orab turuvchi moddiy madaniyat mahsulotlari, manaviy madaniyat unsurlari (alladan boshlab ertaklargacha), muomala usuli va mazmuni, shuningdek oilada jazolash va mukofotlash uslublari, insonning hayotiy faoliyatidagi kop sonli munosabatlari - muloqot, oyinlar, manaviy-amaliy faoliyat, sport bilan shugullanish kiradi.va mukofotlash uslublari Har bir jamiyat, davlat, ijtimoiy guruh ijobiy va salbiy taqiqlar-man etish, ruxsat berish, majburlash chora- tadbirlarini ishlab chiqshadi. Bu choralar yordamida inson xulq-atvori shu jamiyatda qabul qilingan meyoriy qadriyatlarga moslashtiriladi. Bola ijtimoiylashuvining yetakchi vositalari muomala (ota-onalar, tengdoshlar va boshqalar bilan) hamda faoliyat (oyin, oqish, ijod, sport)dir. Pedagogik-psixologik-pedagogik tadqiqotlar jarayonida turli yosh davrlariga turli faoliyat turlari mos kelishi aniqlangan. Bolaning meyorida rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri bu muomala. Muloqot va faoliyatning yetakchi turlariga nisbatan quyidagi yosh davrlari qollaniladi: - godaklik davri - bevosita hissiy-ruhiy; - godaklikdan keyingi davr - predmetli faoliyat; - maktabgacha davr - rolli oyinlar; - ilk maktab davri - oquv faoliyati; - osmirlik davri - kasb talimi faoliyati; - ospirinlik davri - shaxsiy muloqot faoliyati.

19 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I.Egamberdiyeva N.M. Ijtimoiy pedagogika. Darslik. T.: 2009 II.Internet manbalar

20 ETIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!!!