Fan: Operatsion tizimlar Oqituvchi: dotsent Hamroyev A.Sh. Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Axborot texnologiyalarining. - презентация

1 Fan: Operatsion tizimlar Oqituvchi: dotsent Hamroyev A.Sh. Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Axborot texnologiyalarining dasturiy taʼminoti kafedrasi

2 Ajratilgan soatlar Maʼruza: 60 soat Amaliy mashgulot: 30 soat Mustaqil taʼlim: 90 soat

3 Adabiyotlar 1.Modern Operating Systems (4th Edition) 4th Edition – Andrew S. Tanenbaum, Herbert Bos – Pearson April 2014 – 1136 pages. 2.Operating System Concepts, Binder Ready Version 9th Edition - Abraham Silberschatz, Peter B. Galvin, Greg Gagne – Wiley January 2013 – 919 pages. 3.Einar Krogh. An Introduction Windows Operating System. 2-nd edition, 2017 – 137 pages. 4.Linux with Operating System Concepts – Richard Fox – CRC Press 2015 – 688 pages.

4 1-maruza. Operatsion tizimlar faniga kirish. REJA 1.Tizimli dasturiy taʼminot 2.Operatsion tizimlar haqida tushunchalar 3.OT tarifi, maqsadi, tarkibi va funksiyalari 4.Hisoblash tizimlari evolyutsiyasi tarixi. 5.Operatsion tizimlarning tarixi. 6.Operatsion tizimlarning tasnifi. 7.Operatsion muhitlar va qobiqlar

5 Dasturiy ta ʼ minotning asosiy turlari TIZIMLI DASTURIY TAʼMINOT (System Software) Windows, Linux, MacOS va h.k AMALIY DASTURIY TAʼMINOT (Application Software) Ms Office ilovalari, grafik muharrirlar (CorelDraw, Photoshop), DASTURLASH UCHUN INSTRUMENTARIYLAR Dasturlash tillari (C, C++, Java, Python, PHP va h.k.) va dasturlash muhitlari (DevC++, CodeBlocks, Eclipse, Netbeans, PyСharm, Atom, Sublime, PHPStorm …)

6 Tizimli dasturiy ta'minoti va amaliy dasturiy ta'minot o'rtasidagi farqlar Tizimli dasturiy ta'minotiAmaliy dasturiy ta'minot Tizimli dasturiy ta'minoti tizim resurslarini boshqarish uchun mo'ljallangan. U amaliy dasturlarni ishga tushirish uchun platforma sifatida xizmat qiladi. Amaliy dasturiy ta'minot ular uchun mo'ljallangan muayyan funksiyalar to'plamini bajarishga yordam beradi. Tizimli dasturiy ta'minoti quyi darajadagi dasturlash tillarida ishlab chiqiladi (masalan, montaj tili) Amaliy dasturlar Java, C++, Python va VB kabi yuqori darajali dasturlash tillarida ishlab chiqiladi. Tizim yoqilgandan so'ng tizimli dasturiy ta'minot avtomatik ravishda ishlay boshlaydi va tizim o'chirilganda to'xtaydi. Amaliy dasturiy ta'minot foydalanuvchi ishga tushirgan vaqtda ishlaydi. Tizimni tizimli dasturiy ta'minotisiz ishga tushirib bolmaydi Amaliy dasturiy ta'minot foydalanuvchiga xos bo'lib, tizimni to'liq ishga tushirishni talab qilmaydi. Tizimli dasturiy ta'minot umumiy maqsad uchun ishlab chiqiladi. Amaliy dasturiy ta'minot maxsus vazifani bajarish uchun ishlab chiqiladi.

7 TIZIMLI DASTURIY TA ʼ MINOT Zamonaviy kompyuter bir yoki bir nechta protsessorlar, operativ xotira, disklar, printer, klaviatura, sichqoncha, displey, tarmoq interfeyslari va boshqa turli xil kiritish-chiqarish qurilmalaridan tashkil topadi. Natijada ancha murakkab kompyuter tizimi paydo bo'ladi. Ushbu komponentlarning barchasini boshqarish va ulardan optimal foydalanish uchun birinchi navbatda tizimli dasturiy taminot zarur boladi. Tizimli dasturiy ta'minot - bu kompyuterning texnik va amaliy dasturlarini ishga tushirish uchun mo'ljallangan kompyuter dasturining bir turi hisoblanadi. Tizimli dasturiy ta'minot apparat qurilmalar va foydalanuvchi ilovalari o'rtasidagi interfeysdir.

8 TIZIMLI DASTURIY TA ʼ MINOT Tizimli dasturiy taʼminot quyidagi vazifalarni bajarishga moljallangan dasturlar jamlanmasidir: boshqa dasturlar bilan muloqatga kiritish va amallar bajarish uchun operatsion muhitni yaratish; kompyuter va kompyuter tarmoqlari qurilmalari bilan ishonchli va samarali ishlash; kompyuter va tarmoq apparatlari sozligini tekshirish va tuzatish; Qoshimcha texnologik amallarni (dasturlar va maʼlumotlar ustida nusxa olish, arxivlash, tiklash va shu kabilarni) bajarish.

9 Tizimli dasturiy taʼminot Asosiy dasturiy taʼminot Operatsion tizimlar Nazorat va diagnostika vositalari Хizmatchi dasturiy taʼminot Antivirus dasturlari Maʼlumotlarni arxivlash dasturlari Disklarga xizmat korsatuvchi dasturlar Tarmoqga xizmat korsatuvchi dasturlar Fayl menejerlari

10 Operatsion tizimlar haqida tushunchalar Tizimli dasturiy ta'minotining eng mashhur namunasi – bu operatsion tizimdir. Operatsion tizim (OT) kompyuterlarga ornatiladi, ularning resurslarini boshqaradi hamda oziga mos keladigan barcha turdagi amaliy dasturlarni ornatish va foydalanuvchilarga ulardan foydalanishga imkon beradi. Operatsion tizim – bu EHM resurslarini boshqarish, foydalanuvchi bilan EHM ortasida muloqat tashkil etish hamda foydalanuvchining dasturlarini ishga tushirish uchun moljallangan dasturlar jamlanmasidir.

11 OT odatda kompyuterning tashqi xotirasi – diskda saqlanadi. Kompyuter ishga tushirilgandan song OT diskdan oqib olinadi va kompyuterning tezkor xotirasiga yuklanadi Ish jarayonida OT doim tezkor xotirada joylashib, hisoblash mashinaning barcha komponentalarini boshqaradi. OT foydalanuvchiga kengaytirilgan (yoki virtual) mashina deb ataladigan maʼlum darajadagi qulaylikni yaratib beradi. OT hisoblash jarayonlarini boshqarish funksiyalarini ishga tushirib, kompyuter resurslarini turli hisoblash jarayonlari orsida taqsimlaydi. Yaʼni OTni resurslarni taqsimlash tizimi deyish mumkin. Operatsion tizimlar haqida tushunchalar

12 Operatsion tizim bu amaliy dasturlar va tizim dasturlarining ishlashini boshqaradigan va foydalanuvchilar, dasturchilar, dasturlar va kompyuter texnikasi o'rtasida interfeys vazifasini bajaradigan dasturlar to'plamidir. operatsion tizim tomonidan yaratilgan, amaliy dasturlash interfeysini (API) bir qancha tizim funksiyalari va xizmatlari(tizim chaqiruvlari) toplami sifatida belgilaydigan amaliy dasturlarga taqdim etilgan dasturiy muhit foydalanuvchi interfeysini belgilovchi, (matnli, grafik va h.k) ni amalga oshirilishini belgilovchi, amaliy dasturlarni va kompyuterni boshqarish imkoniyatlarini belgilovchi operatsion muhitning bir qismi. Operatsion muhit Operatsion qobiq Operatsion tizimlar haqida tushunchalar

13 Operatsion tizimlarning asosiy funksiyalari Resurslar va malumotlarni boshqarish Foydalanuvchi bilan muloqat qilish Masalalarni boshqarish Xotira, qurilmalarni boshqarish Malumotlarni kiritish-chiqarish interfeysi Buyruqli interfeys

14 Dasturiy taminotda operatsion tizimning orni

15 Operatsion tizimning tarkibiy qisimlari va funksiyalarining tarkibi: 1.Jarayonlarni boshqarish 2.Xotirani boshqarish 3.Fayllarni boshqarish 4.Tashqi qurilmalarni boshqarish 5.Malumotlarni himoyalash 6.Mamuriyat (Администрирование) 7.Amaliy dasturlash interfeysi 8.Foydalanuvchi interfeysi

16 Operatsion tizimlarning sinflanishi Bir foydalanuvchili va kop foydalanuvchili (bir vaqtning ozida foydalanadigan foydalanuvchilar soni) Bir vazifali va kop vazifali (operatsion tizim boshqaruvida bir vatning ozida bajariladigan topshiriqlar soni) Bir protsessorli va kop protsessorli (foydalanilayotgan dasturlar soni) 8-,16-, 32- yoki 64- razryadli (protsessorning razryadi) Buyruqli (testoviy) va obyektga yonaltirilgan (grafik) – foydalanuvchi interfeysi turiga kora Tarmoq va local (umumiy apparat va dasturiy resurslardan foydalanish)

17 Operatsion tizimlarning sinflanishi Vazifasiga kora: Shaxsiy kompyuter uchun; Katta EXMlar uchun; mikrokompyuterlar uchun; minikompyuterlar uchun; meynfreymlar uchun; Smart kartalar uchu Tuzulishiga kora: Monolit; Kop stahli; klient-server; mikroyadro

18 Operatsion tizimlarning xossalalari Ishonchlilik Dasturlar va maʼlumotlarni himoyalash Holatlarn oldindan aytish Qulaylik Samaralilik Moslashuvchanlik Yangilash Aniqlik

19 Operatsion tizimning maqsadi, tarkibi va funksiyalari Korsatilayotgan xizmatlar sababli qulay interfeys kompyuterga taqdim etish: Dasturiy taminot ishlab chiqish vositalari Dastur bajarilishini avtomatlashtirish Kiritish-chiqarish qurilmalariga kirish uchun yagona interfeys Fayllarga kirishni boshqarish Umumiy EHM ga va uning resurslariga kirishni boshqarish Xatolarni aniqlash va ularni qayta ishlash Resurslardan foydalanishni hisobga olish

20 OTning tasniflanishi OT resurslarni boshqarish algoritmlari xossalariga kora quyidagicha tasniflanadi: bir masalali (MS-DOS, MSX); kop masalali (Windows, Unix, OS/2). Kop foydalanuvchilik rejimini qollab quvvatlash boyicha: bir foydalanuvchilik (MS-DOS, Windows 3.x, OS/2 dastlabki versiyasi); kop foydalanuvchilik (Unix, Windows, OS/2).

21 Operatsion tizimlarning rivojlanish tarixi 1 – avlod ( ): Elektron lampa va kommutatsion panelli 2 – avlod ( ): tranzistorli va paketli ishlov berish tizimlari 3 – avlod ( ): Integral sxemali va kopmasalali 4 – avlod (1980-h.v): Personal kompyuterlar va super kompyuterlar

22 1-avlod COMPUTERLARI 1-avlod ( ) : Analitik mashina Charles Babbage tomonidan yaratilgan. Bu davrda OT mavjud emas yilda lampali mashinalar yaratildi. Dasturlash faqat mashina tilida bolgan.

23 2-AVLOD COMPUTERLARI Operator ishini avtomatlashtirish uchun 1960 yillarda paketli OTlar ishlab chiqarilgan. Alohida masalalar uchun moljallangan perfokartalar topshiriqlar paketiga toplanardi. Har bir masalani boshqarish karta orqali topshiriqlarni boshqarish tilida (Job Control Language - JCL) amalga oshirilgan.

24 MIT – (Massachusetts Institute of Technology – MIT) da 1961 yilda Corbato, Fernando birinchi dialogli OT CTSS (Compartible Time Sharing System) yaratilgan. Computer IBM-7090 Funksiyanal tizimi 2-AVLOD COMPUTERLARI

25 1970 yilda MTI da CTSS asosida (Multiplexed Access Computer) nomli computeri yaratilgan. 3-avlod computerlari

26 Digital Research companiyasi asoschisi Kildall, Gary 1976 yilda CP/M 8-bitli birinchi shaxsiy computerlar uchun standart OT ni yaratdi. PDP-11 va VAX mini computerlari 3-AVLOD computerlari

27 Shaxsiy computerlar va super computerlar kiradi. 4-AVLOD computerlari

28 Operatsion tizimni aniqlash. Operatsion tizimning hisoblash tizimlarining dasturiy taminotidagi orni y. – ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Computer)- biron bir dasturiy ta'minotning to'liq yo'qligi, qurilmalarni almashtirish orqali dasturlash. 50-yillarning boshlari-algoritmik tillaning va tizimli dasturiy taminotlarning paydo bolishi. Dasturlarni bajarish jarayonining murakkabligi: 1.Kerakli translyatorni (tarjimonni) yuklash; 2.Translyatorni ishga tushirish va dasturni mashina kodlarida qabul qilish; 3.Dasturni kutubxona podpragrammalari bilan boglash; 4.Dasturni bajarish uchun ishga tushirish; 5.Ish natijalarini bosmaga yoki boshqa qurilmaga chiqarish. EHMlardan foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida operatorlar joriy etiladi, keyin boshqaruv dasturlari-monitorlar- operatsion tizim prototiplari ishlab chiqiladi.

29 Operatsion tizimni aniqlash. Operatsion tizimning hisoblash tizimlarining dasturiy taminotidagi orni yilda birinchi operatsion tizim IBM -701 uchun General Motors tadqiqot laboratoriyasida yaratiladi yilda IBM- 704 uchun operatsion tizim yaratiladi. 50 yillarning oxiri: vazifalarni boshqarish tili va vazifalarni paketli qayta ishlash 1963 yil-Burrough B5000 kompyuterlari uchun OT MCP (Bosh boshqaruv dasturi): multidasturlash, multiprotsessorli ishlov berish, virtual xotira, dastur xatoliklarini quyi darajadagi tilda bartaraf etish imkoniyati, operatsion tizimning ozi yuqori darajadagi tilda yozilgan yil- OS CTSS (Compatible Time Sharin System)- IBM 7094 kompyuter uchun mos vaqtni taqsimlash tizimi- Massachusets Texnologiya instituti yil- OS MULTICS (Multiplexed Information and Computing Service) Massachusets Texnologiya institute.

30 Operatsion tizimni aniqlash. Operatsion tizimning hisoblash tizimlarining dasturiy taminotidagi orni yil PDP-7 kompyuteri uchun (UNICS) UNIX (Uniplexed Information and Computing Service), Ritchi (C) va Tompsonlarning maqolalarini nashr etilishi yil PC (IBM), DOS (Seattle Computer Products)- MS DOS (B.Geyts) yil Apple, Apple bilan Lisa, Lisa bilan GUI (Dag Engelbart Stenford) yil- Windows, X Windows va Motif (UNIX uchun) yil-Linux (Linus Torvalds)

31 Nazorat savollari Operatsion tizim nima?