Jizzax davlat pedagogika instituti Pedagogika va psixologiya fakulteti Maxsus pedagogika kafedrasi Hemis talim platformasi elektron resurslari Katta oqituvchi.Muzaffarova. - презентация

1 Jizzax davlat pedagogika instituti Pedagogika va psixologiya fakulteti Maxsus pedagogika kafedrasi Hemis talim platformasi elektron resurslari Katta oqituvchi.Muzaffarova Xayitgul Nesibovna Jizzax 2022 yil

2 Mavzu: Rinolaliya. Rinolaliyani organishning tarixi. Reja 1.Rinolaliya haqida umumiy tushuncha. 2. Rinolaliya nutq nuqsonini maxsus adabiyotlarda organilganlik holati 3.Bolalarda rinolaliyani kelib chiqish sabablari. 4.Rinolaliyada nutq organlaridagi buzilishning belgilari.

3 Rinolaliya (grekcha sozdan olingan bolib, rhinos – burun, lalia – nutq) nutq apparatining anatomik va fiziologik kamchiliklari sababli ovoz tembri va tovushlar talaffuzidagi buzilishdir. Rinolaliyani organish tarixi juda uzoq va mashaqqatli yolni bosib otdi. Muammoni organishda vrachlar, psixologlar, defektologlar ozlarining katta hissalarini qoshdilar.

4

5 Rinolaliyada tovushlar artikulyatsiyasi, fonatsiya, tovush hosil bolish mexanizmlari jiddiy ravishda normadan chetga chiqadi. Normal fonatsiya bolganda kishida burun tovushlaridan tashqari nutqdagi hamma tovushlarni talaffuz qilish vaqtida burun-xalqum va burun boshligining bogiz va ogiz boshligidan ajralish roy beradi.

6 N.I. Pirogov, N.V.Voronsovskiy, P. Subbotin, M.I.Paykin ozlarining ishlarida operativ tadbirlar tasirida tanglay razmeri qay darajada ozgarishi, tanglay razmerlarining qaysi korsatgichlari manqalanishdagi logoterapiyaga yaxshi tasir korsatishi kabi masalalarini muhokama qilganlar.Subbotin N.I. Pirogovning shogirdi N.V.Voronsovskiy normal nutqni tiklash yolida uranoplastika qilish orqali oldinga bir qadam qoyildi deb takidlagan. Uning fikricha, uranoplastikadan keyin ham manqalanishni saqlanib qolishini sababi yumshoq tanglayning ikkilamchi qisqarishi, harakatchanligining yetishmovchiligidirUning fikrichaikkilamchi qisqarishi

7 Jarroxlar tomonidan ogiz boshligidagi anatomik nuqsonlarni korreksiyalashdagi qolga kiritilgan yutuqlarga qaramay ularning hech biri faqat operativ aralashuv yordamidagina nutqni fonetik jihatdan yaxshilashda ijobiy natijalarga erisha oladilar. Uranoplastikaning yagona ozigina rinolaliklar nutqidagi manqalanish ohangini bartaraf eta olmasligi amaliyotda tan olingandir.

8 Homiladorlikning beshinchi haftasi oxirida tanglay shakllana boshlaydi. Ushbu bosqichda osmon 2 qismdan iborat: old va orqa. Qattiq tanglayning birlashishi sakkizinchi haftadan boshlanadi. Jarayon homiladorlikning 9 va 12-haftalari orasida tugaydi. Barcha ota- onalarda tanglay yorig'i bo'lgan bolani tug'ilish ehtimoli 700 dan 1 gacha, irsiy holatlar 2,5 dan 10% gacha.

9 Qattiq tanglayni davolashning asosiy turi jarrohlik - uranoplastika. Ko'pincha, ushbu protsedura bemor 1 yoshga to'lgunga qadar amalga oshiriladi. Ba'zi hollarda operatsiya tibbiy sabablarga ko'ra keyingi muddatga qoldirilishi mumkin. Masalan, konjenital yurak kasalligi yoki nafas yo'llarining obstruktsiyasi tufayli. Tanglay nuqsonlarini jarrohlik yo'li bilan tiklashning bir necha usullari mavjud: Limberg usuli bo'yicha radikal uranoplastika. L. E. Frolova va A. A. Mamedov tomonidan taklif qilingan yumshoq plastik. Teshikni yopish uchun plastik jarroh tanglay mushaklari va to'qimalarini birlashtiradi. Ushbu protsedura faqat umumiy behushlik ostida amalga oshiriladi.

10 Uranoplastikadan so'ng, bolalar bemorlarning hayot sifatini sezilarli darajada yaxshilaydi. Ota-onalar nuqsonni tuzatish ovqatlanish va nafas olish bilan bog'liq qiyinchiliklarni bartaraf etishini ta'kidlashadi. Uranoplastika haqidagi mulohazalar, operatsiya usulidan qat'iy nazar, asosan ijobiydir.

11 A.A. Limbergning korsatishicha, jarrox mavjud yoriqlikli deformatsiyani davolash va bartaraf etishdagi ishda ozining zimmasiga tushadigan vazifani aniq tasavvur qilish kerak buladi. Xirurgik davolashning vazifasi - mumkin qadar zararlangan organlarni, ular faoliyatini buzmasdan shakl va kattaligini tulik qayta tiklashdir.qadar zararlangan organlarni

12 Lemone, Makuen, Kez va boshqalar (XX-asr boshi) tanglay yoruqliklarini jarroxlik tomonidan davolashning takomillashtirdilar va xar doimo xirurgik aralashuvga kora talim jarayoni osmir va katta yoshdagi kishilarga nutqdagi manqalanishni bartaraf etishda katta imkon yaratadi, deb takidlanganlar.

13 Nemis yonalishining kozga koringan mualliflaridan prof. G.Gusman hisoblanadi. Uning tomonidan ishlab chiqilgan metodikada tanglay-halqum birikmasini yaxshilash uchun mashqlarning aniq sistemasi tavsiya qilinadi. U nutqiy mashq qilishda obturator yoki burun qisqichini qollashni maslahat beradi. Uning metodikasi boyicha, tanglay – xalqum qanotlarini qisish bilan erishiladi. Chunki bu vaqtda ogizda kuchli bosim hosil boladi, bu esa oz navbatida tanglay pardasining yuqoriga tomon kotarilishiga imkoniyat yaratadi. Ushbu nutq mashqlarining asosida baland ovozdan foydalanish yotadi.

14 Fransuz yonalishining namoyondalaridan biri bolgan Beyss rinolaliklar bilan ishlash jarayonida shivirlab gapirishishni qollashni taklif qiladi. Chunki shivirlab gapirish tanglay pardasini aniq faoliyat korsatishini talab qiladi. Frashels tomonidan nutq nuqsonlarini bartaraf etishda zarbasimon (tolkoobrazniy) ish metodining qollashni taklif qiladi. Bu metodda tovushlarni talaffuz qilish bilan birga yuqoriga kotarilgan, qattiq siqilgan mushtumlarning tezlashgan zarbsimon yonalishdagi harakatlari bajariladi.

15 Ulaming birinchisi - nemis yo'nalishi bo'iib Germaniya va boshqa qator mamlakatlarda qabul qilingan (G, Gutsman G. Arnold M. M, Yankcvich 1929, V. A. Koretnikova 1927, M. E. Xvatsev 1931, 1959). Bu yo'nalish kuchli ta'sirlovehilar bilan chiqariiadigan qo'zg'alishning dastlabki irradiatsiyasi prinsipiga asoslanadi. bu bilan esa normal nutq harakat organlarining kompleks faoliyatiga defektli oiganlar ham jalb qilinadi.

16 Nemis maktabida logoterapevtik tadbirlarni elektro va vibromassajni qo'llash bilan birgalikda olib Ibrish ko'zda tutiladi. Shundan kevin esa artikulatsion va nafas trcningi bo'yicha mashqlar kiritilar edi.

17

18 Ikkinchi yo'nalish shartli ravishda fransuz yo'nalishi deb atalib to'g'ri nafas olish va ovoz hosil qilish tamoyiliga asoslanadi (S, Borcl - Mczoni, 1929). Nemis yo'nalishining ko'zga ko'ringan inuallitlaridan biri prof, U. Gutsman hisoblanadi Uning tomonidan ishlab chiqilgan metodikada tanglay-balqum birikmasini yaxshilash uchun mashqlarning aniq tizimi tavsiya qilinadi nutqIy mashq qilishda obturator yoki burun qisqichini qo'llashni maslahat beradi.

19

20 Nutq mashqlarining asosi yuqori balandlikdagi ovozni qo'yish hiso'blanadi. Baland nutqda ovoz bo'shlig'ining barcha icliki qismlarida qattiq inervatsiya paydo bo'lib tanglay pardasining faolligi ortadi. Frantsuz yonalishining namoyondalaridan biri bo'lgan Beyss rinolaliklar bilan ishlash jarayonida shivirlab gapirishini qo'llashni. taklif qiladi. Chunki shivirlab gapirish tanglay pardasini aniq faoliyat ko'rsatishini talab qiladi. Freshеls nutq nuqsonlarini bartaraf etishda zarbasimon (tolkoobrazniv) ish mуtodini qo'llashni laklif qiladi. Bu metodda tovushlarni talaffuz qilish bilan birga yuqoriga ko'tarilgan. qattiq siqilgan mushtuminrmng tezlashgan zarbasimon yo'nalishdagi harakatlari bajariladi

21 M.Yc. Xvatsev nemis rnaktabi tamoyillarini shaxsiy tajribaga asoslangan holda rivojlantirdi. Juda ko'p chet el mutaxassislarining amaliyotini o'zlashtirib, M.Ye. Xvatsev tomonidan bayon etilgan metodika qiyin hollarda ham ijobiy natijalarni berdi. Lekin yuqori natijalarga yetishmoq uchun logopedning yuqori darajadagi mohirligi va nutq apparatining anatomiyasi va fizioiogiyasini chuqur bilishni talab qilsa, bemorlardan diqqatni kuchaylirish va tirishqoqlikni talab qiladi Metodikada bemorning nutq apparati ni rivojlantirish uchun mashqlarning murakkab kompleksini katta miqdordagi mexanik usullari taklif qilinadi.

22 Tanglay-halqum birlashish funksiyasining buzilish xarakteriga kora rilolaliya uch shaklga ajratiladi. Yopiq rinolaliya. Yopiq rinolaliya nutq tovushlarini talaffuz qilish vaqtida fiziologik burun rezonansining pasayishi natijasida yuzaga keladi. M, n burun tovushlari talaffuzida eng kuchli rezonans boladi. Bu tovushlarning normal talaffuzida burun-halqum yoli ochiq boladi va havo oqimi togri burun boshligiga otadi. Agar burun tovushlar talaffuzida burun rezonansi bolmasa, unda burun tovushlari b, d tovushlariga oxshab talaffuz etiladi.

23 "Juda jiddiv" hollarda 34 oy davomida bosib o'tilgan muolaja kursi nutqni hali io'liq va tushunarli qila olmaydi; dastlabki davrlarda birikmali tovushlarga qaramav, tovushlar talaffuzida chalkashtirish bir-birining ornini almashtirib talaffuz qilish hollariuchrab turadi. Fransuz yo'naiishi ayrim melodistlar bilan birga rus olimlari (F. A.Rau, E.F. RAU.T, Z.G. Helyubova, TN. Vorontsova, A,G. Ippalitova va boshqalar.) tomonidan rivojlantirildi. Bu ishlarda rinolalivada logopedik yordamni opcratsiyagacha va opcratsiyadan kevin o'tkazish zarurligi ta'kidlangan.

24 1931yilda F.A Rauning Tugma tanglay yoriqliklarida operatsiyagacha logoterapevtik mashqlar maqolasi elon qilindi. Bu maqolada operalsiyagacha bo'lgan davrda talaffuzni tarbiyalash bo'yicha mashg'uloi umum qabul qilingan mуеodikaga qarab o'tkazish talab qilinadi. F,A. Rau operatsiyacha bolgan davrda talaffuzni tarbiyalash qiyinligini, noto'g'ri tarbiyalangan harakatlar esa operatsiyadan keyin logopedik ishni qivinlnshtiradi degan fiknrni bayon qilgan. Shu tariqa operalsiyagacha bo'lgan davrdagi mashg'ulotlarda talaffuzni shakllaniirishga juda ehtiyotkorhk bilan yondashish kerakligini tavsiya qilgan yilda Ye.F. Rau "Manqalanishning inrli xil ko'rmishlanda nutqni to'g'rilash bo'yicha amaliy boshqaruv" kitobi chiqdi

25 1938-yilda Z G. Nelvubovaning "Talaffuz buzilishlarini bartaraf etish bo'yicha tavsiyalar" kutobi chiqarildi. Kitobda bemor bilan o'tkaziladigan ishning 8 bo'limi tug'ma tanglay yoriqliklarida nutqni tarbiyalash usullari Yuqondagi ishlardan farqli ravishda Z G. Nelvubova juda ko'p yangi usullar, xususan tanglay pardasini massaj qilish, tanglay uchun maxsus mashqlari tavsiya etdi. Muallif diafragmali uqalasning pastnnovkasigi va ovoz chiqarish oqimini to'g'ri tanlashga katta ahamiyat berdi Kitobda ilk bor rinolalikni o'z nutqiga eshitish diqqatini rivojiantirishning zarurlrgi haqida fikr bildirildi.

26 Rinolaliyada logopedik ish qiyinchiliklari nuqsonga ta'sir etishning yangi yo'llarini izlashga majbur qildi yillarda A.G. Ippolitova tomonidan rinolaliklar bilan ishlash tajribasi "Ochiq manqalanish va psevdobulbor paralichda logopedik ish usullari" va "Ochiq manqalanishda logopedik ish usullari" maqolalarida umumlashtiradi. Logopedlar tomonidan qo'lga kiritilgan bartaraf etishdagi yutuqlarga qaramay, rinololiyada logopedik ta'sir ko'rsatish metodikasi takomillashmagan bolib qolaverdi. Ish natijalari ko'pincha kam samarali bo'lar, tanglay pardasini uzaytirish uchun bemorlar takroriy operatsiyaga yo'llanar edilar. Ba'zan bemorlar- 3-4 marotaba operatsiya qilshnar, lekin ularning nutqlari nuqsonli bolib qolaverardi

27 Logoped N.L Sercbrova shifokor L.V, Dmitreva (1968) bilan hamkorlikda rengenografiya mctodini qo'llab. uning yordamida rinolaliklar bilan o'tkaziladigan logopedik korreksion ish dinamikasini ko'rish va tanho logopedik usullar hilangina nutq faoliyatini to'liq tiklash imkoniyatini prognoz qiladilar. Ushbu usuldan foydalanish shuni ko'rsatadiki. logopedik ishning samaradorligi qator faktorlarga bog'liq ekan. Ular quyidagilar: yumshoq tanglay va halqum orqa devorining harakatchanligi; halqumning orqa devori va yumshoq tanglay orasidagi masofa; halqumning o'rta qismining kengligi

28 M. Zeeman yopiq rinolaliyaning (rinofoniya) ikki turini ajratadi: oldingi yopiq rinolaliya – bunda burun boshligida otkazuvchanlik funksiyasi bolmaydi va orqa yopiq rinolaliya – bunda burun-halqum boshligida otkazuvchanlik kamayadi. Oldingi yopiq rinolaliyaning sababi – burun shilliq pardasida surunkali gipertrofiyaning, burun boshligida poliplarning bolishi, burun devorining qiyshiqligi va burun boshligida osmalarning bolishidir.

29

30 Orqa yopiq rinolaliya – bolalarda adenoidlarning kopayib ketishi, burun-halqumda poliplarning, fibroma va osmalarning paydo bolishida kuzatiladi. Funksional yopiq rinolaliya bolalarda kop uchrab turadi, lekin doimo aniqlash qiyin. Chunki u burun boshligining yaxshi otkazuvchanligida va burundan nafas olish buzilmagan hollarda kuzatiladi. Bunda burun tembri va unli tovushlar talaffuzi qopol buzilgan boladi. Organik yopiq rinolaliyaning sababi – burun boshligida otkazuvchanlikning buzilishidir. Bunda burundan togri nafas olish yolga qoyilsa, yani burun boshligidagi otkazuvchanlik yaxshilansa hamma kamchilik yoqoladi.

31 Yopiq rinolaliyada olib boriladigan logopedik ishning samaradorligi burun-halqum holatiga, uning funksiyasiga va bolaning yoshiga bogliq. Logopedik mashgulotning boshlangich davrida nafas mashqlarini olib borish tavsiya etiladi. Bundan maqsad ogiz va burundan nafas olish nafas chiqarishni differensiatsiya qilishdir. Bu mashqlar avval puflashdan boshlanib, keyin burundan qisqa va chuqur nafas chiqarish bilan almashtiriladi. SHu bilan birgalikda yumshoq tanglay va halqumning orqa devor muskullari harakatini nafas chiqarishni muvofiqlashtirish ustida ish olib boriladi. Bu mashqlar m, n burun tovushlarining talaffuzini togri yolga qoyish va mustahkamlashga imkon yaratadi. Yakunlovchi davrda unli tovushlarni jarangdorligi va burun tovushlariga qarama-qarshi qoyilgan tovushlar (p, b-m; t, d-n) ustida ish olib boriladi.

32 Ochiq rinolaliya Rinolaliyaning ochiq formasiga ogiz boshligida hosil boluvchi tovushlar dimogda talaffuz etiladi. I va u unli tovushlarida tembr sezilarli darajada ozgaradi, bu unli tovushlar artikulyatsiyasida ogiz boshligiga hamma tovushlar artikulyatsiyasiga kora toraygan boladi. A unli tovushlar talaffuzida yuqoridagi holat kamroq uchraydi, chunki bu tovush talaffuzida ogiz boshligiga kengroq ochiladi. Undosh tovushlar talaffuzida tembr buzilishlari kuzatiladi. SHovqinli va qorishiq tovushlar talaffuzida xirillagan tovush qoshilib keladi. Portlovchi p, b, t, k va g tovushlari noaniq talaffuz qilinadi, chunki ogiz boshligida yetarli darajada havo bosimi hosil bolmaydi, natijada burun boshligi toliq bekilmaydi.

33 Guttsman usulI Bunda logoped bolaga galma-gal a va i unli tovushlarni qaytarishni buyuradi va bolaning burun yolini bir bekitib, bir ochib turadi. Ochiq rinolaliyada bu unli tovushlarning jarangdorligida sezilarli darajada farq boladi. Ayniqsa, a unlisi burun yolini bekitib talaffuz qilingandan i tovush talaffuzi eshitilmaydi, shu bilan birgalikda logopedning barmoqlari burun qanotlaridagi kuchli tebranishni sezadi. Yana aniqlash usullaridan biri, bu fonendoskop bilan tekshirishdir. Bunda tekshiruvchi fonendoskopning bir uchini ozining qulogiga, ikkinchi uchini bolaning burniga tutib turadi. Bola unli tovushlarni, ayniqsa u va a unlilarini talaffuz qilganda kuchli shovqin eshitiladi. Undosh f, s, sh tovushlar talaffuzida xirillagan ovoz eshitiladi.

34 Ochiq rinolaliya organik va funksional bolishi mumkin. Organik ochiq rinolaliya tugma va hayot davomida orttirilgan boladi. Ochiq rinolaliyaning tugma shaklining sababi yumshoq va qattiq tanglaydagi yoriqliklardir. 1.Hayotda orttirilgan ochiq rinolaliyaga ogiz va burun boshligida jarohatlanishlar bolishi yoki yumshoq tanglayni hayot davomida falajlanishi kabilar sabab bolishi mumkin. Funksional ochiq rinolaliyaning paydo bolish sabablari turli xil boladi. Masalan, bolalarda ovozning hosil bolishida yumshoq tanglay harakatining sust bolishi. Funksional ochiq rinolaliya asab kasalliklarida ham namoyon bolish hollari kuzatiladi. U adenoidlarni olib tashlagandan song kamroq kuzatilsa, difteriyadan keyingi falajlanishda kamroq kuzatiladi.

35

36 Hozirgi vaqtda quyidagi tasnif qabul qilingan: Yuqori labdagi tugma yoriqliklar: yashirin yoriqlik, toliq bolmagan yoriqlik: a) burun bolimida teri-togayning ozgarmaganligi; b) burun bolimida teri-togayning ozgarganligi. Toliq yoriqlik. Bunda bolaning ilk yashash davrida xirurgik davolash ishlari olib boriladi, bu davolash ishlari bola nutqining normal rivojlanishiga imkon yaratadi. Tugma tanglay yoriqliklari: yumshoq tanglay yoriqliklari: bu yoriqliklar yashirin, toliqsiz va toliq boladi; yumshoq va qattiq tanglay yoriqliklari: yashirin, toliqsiz, toliq; alьveolyar osimtaning, qattiq va yumshoq tanglayning toliq yoriqliklari: bir tomonlama, ikki tomonlama; alьevolyar osimtaning va qattiq tanglay oldingi qisminingtoliq yoriqligi: bir tomonlama, ikki tomonlama.

37

38 Nutqqa burunli ottenkani beruvchi tanglayni tugma nuqsonlariga quyidagilar kiritiladi: tanglay va labning tugma yoriqliklari; shilliq qavat osti yoriqliklari; tanglayning tugma rivojlanmasligi; yuzning tugma assimetriyasi.

39 Aralashrinolaliya. Rinolaliyaning bu turi burun rezonansining patologik kamayganligi holida havoning burundan chiqib ketishi bilan izohlanadi, oqibatda barcha nutq tovushlarining artikulyatsion va akustik tomondan buzilishi kuzatiladi. Ovoz tembri ahamiyatli darajada ozgaradi. Aralash rinolaliyada ham ochiq, ham yopiq rinolaliyaning belgilari birga qoshilgan holda namoyon boladi. Bunda burun yoli tosilib qolgani holda tanglay-halqum pardasida ham ozgarishlar boladi. Burun tovushlari yopiq rinolaliyadagi singari, boshqa tovushlar esa ochiq rinolaliyadagi kabi talaffuz qilinadi. Aralash rinolaliya ham organik, ham funksional xarakterda bolishi mumkin.