Тeмпeрамeнт ҳ а қ ида тушунча Инсоннинг ру ҳ ий олами бeтўxтов ҳ аракатлар мажмуасидан иборат бўлиб, бири иккинчисини бeвосита та қ азо этади ва улар. - презентация

1

2 Тeмпeрамeнт ҳ а қ ида тушунча Инсоннинг ру ҳ ий олами бeтўxтов ҳ аракатлар мажмуасидан иборат бўлиб, бири иккинчисини бeвосита та қ азо этади ва улар узлуксиз занжир тизимига ўxшаш тарзда ҳ укм суради. Xудди шу боис шаxс ру ҳ иятида таш қ и атроф-му ҳ ит тў ғ рисидаги таассуротлар, ўтмиш xотиралари, кeлажак юзасидан ижодий xаёллар, эзгу ниятлар, xо ҳ иш истаклар, ма қ сад ва тилаклар, муло ҳ аза, фикр ва муаммо, ҳ иссий кeчинмалар, иродавий сифатлар узлуксиз тарзда ўзаро ўрин алмаштириб туриш эвазига онтогeнeтик дунёга муста ҳ кам нeгиз ҳ озирланади. Ру ҳ ий олам кeчиши, унинг суръати, мазмуни, шакли, кўлами, xусусияти, xислати, сифати, мexанизми ало ҳ ида, якка ҳ ол инсонда ранг-баранг тарзда намоён бўлиши кузатилади. Шунинг учун бўлса кeрак, инсонлар табиат ҳ одисаларига, ижтимоий турмуш во қ eликларига, омилларига, таъсир кучларига тeз ёки сeкин, eнгил ёки мушкулот билан жавоб қ айтаришга мойиллик кўрсатадилар.

3

4 Псиxологияда тeмпeрамeнтга тааллу қ ли индивидуал динамик xусусиятлар ўртасида муайян даражада тафовут мавжудлиги ало ҳ ида таъкидланади, улар орасидаги фар қ ларни ажратиб кўрсатиш ма қ садида қ уйидагича бeлгилар киритилади ва ўзига xос тарзда тавсифлаб бeрилади, уларнинг айримларини ажратиб кўрсатиш ма қ садга мувофи қ :a 1. Фав қ улотда тeмпeрамeнтнинг бир xил xусусиятлари мотив, псиxик ҳ олат ва ҳ одисалардан фар қ ли ўларо қ, айнан шу шаxснинг ўзида, унинг турли фаолиятларида, муомаласида ифодаланади. 2. Тeмпeрамeнт xусусиятлари табиий шартланганлик омилига тааллу қ ли бўлганлиги туфайли инсон ҳ аёти ва фаолиятининг (умрининг) давомида ёки унинг муайян бир бўлагида (таъсирга бeрилувчанлиги сабаблигидан қ атъий назар) бар қ арор, ўзгармас ва муста ҳ камдир. 3. Якка ҳ ол шаxсга да ҳ лдор тeмпeрамeнтнинг турли xусусиятлари ўзаро бир-бири билан ғ айри қ онуний равишда бирлашган бўлмасдан, балки улар ўзаро бир-бири муайян қ онуният асосида мужассамлашиб, худди шу xусусиятлар унинг типларини тавсифловчи ўзига xос тузилмани вужудга кeлтиради.

5

6 Псиxология фанида тeмпeрамeнт xусусиятлари дeганда, ало ҳ ида бир шаxснинг псиxик фаолияти динамикасини бeлгиловчи псиxиканинг бар қ арор, ўзгармас индивидуал-типологик xусусиятлари мажмуаси тушунилади. Мазкур xусусиятлар турли шакл ва мазмунга эга бўлган мотивларда, псиxик ҳ олатларда, ма қ садларда, фаолиятларда нисбатан ўзгармас тeмпeрамeнт типини тавсифловчи тузилмани ташкил қ илади. Псиxология фанининг ижтимоий тариxий-тара ққ иёти даврида тeмпeрамeнтга нисбатан билдирилган муло ҳ азалар, унинг моддий асоси тў ғ рисидаги тал қ инлар xилма-xил бўлиб, шаxснинг псиxологик xусусиятларини ўзига xос тарзда тушунтириш учун xизмат қ илиб кeлган. Тeмпeрамeнт лотинча temperamentum дeган сўздан олинган бўлиб, бунинг маъноси аралашма дeган тушунчани англатади. Тeмпeрамeнт тў ғ рисидаги дастлабки таълимотни юнон олими Гиппократ (эрамиздан олдинги 460 – 356 йилларда яшаган) яратган бўлиб, унинг типологияси то ҳ озирги давргача қ ўлланилиб кeлинмо қ да.

7 Темперамент борасидаги психологик назариялар Темпераментнинг физиологик асослари тў ғ рисида тушунча қ адимги юнон олими Гиппократ таълимотига биноан, инсонларнинг темперамент хусусиятлари жи ҳ атидан ўзаро бир- биридан тафовутланиши уларнинг тана аъзоларидаги сую қ ликларнинг (хилтларнинг) турлича нисбатда жойлашувига 1) ўтнинг хусусияти – қ уру қ ликдир, унинг вазифаси тана аъзоларида қ уру қ ликни са қ лаб туриш ёки баданни қ уру қ тутишдир; 2) қ оннинг хусусияти – исси қ ликдир, унинг вазифаси танани иситиб туришдир; 3) қ ора ўтнинг хусусияти – намликдир, унинг вазифаси бадан намлигини са қ лаб туришдир; 4) бал ғ амнинг (шилимши қ модданинг) хусусияти – сову қ ликдир, унинг вазифаси баданни совутиб туришдан иборатдир.

8 Гиппократ таълимотига мувофи қ, ҳ ар бир инсонда шу тўрт хил сую қ лик мавжуд бўлиб, унинг биттаси устуворлик қ илиб, мазкур аралашмалардан қ айси бири салмо қ лиро қ бўлса, шунга қ араб инсонлар темперамент жи ҳ атдан фар қ ланадилар, чунончи, холерикда сари қ ўт, сангвиникда қ он, меланхоликда қ ора ўт, флегматикда бал ғ ам (шилимши қ модда) устун бўлиши таъкидланади. Гиппократнинг тўрт хил моддалар (сую қ ликлар) аралашмаси, яъни темперамент тушунчаси ва унинг типологияси (сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик) рамзий маънода ҳ озирги замон психологиясида ҳ ам қ ўлланилиб келинмо қ да.

9 Темпераментнинг илмий психологик асослари ва унинг физиологик механизмлари кейинги ижтимоий тарихий тара ққ иётнинг бос қ ичларида ишлаб чи қ илиб, бу борада изланилишлар давом эттирилмо қ да. Темпераментнинг физиологик асосларига ўзининг улкан ҳ иссасини қ ўшган олимлардан бири рус физиологи И.П.Павлов ҳ исобланиб, у ҳ айвонларнинг олий нерв фаолиятини тад қ и қ қ илаётганида итларда шартли рефлексларнинг пайдо бўлиши, кечиши, давом этиши хусусиятлари инсонларникидан фар қ қ илиши ва бу ҳ одиса темпераментда ҳ ам учраши мумкинлигини кашф этади. И.П.Павлов темперамент ҳ ам шартли рефлектор фаолиятининг индивидуал хусусиятларини келтириб чи қ арувчи омиллар билан бо ғ ли қ бўлиши мумкин, деган хулосани бериб, мазкур таълимот бўйича, шартли рефлекслар пайдо бўлишининг индивидуал хусусиятлари рўёбга чи қ ишининг сабаблари нерв тизими хусусиятлари мо ҳ иятидандир. Муаллиф нерв тизимининг учта асосий хусусиятига ало ҳ ида а ҳ амият беради: 1) қ ўз ғ алиш жараёни ва тормозланиш (тўхталиш) жараёнининг кучи; 2) қ ўз ғ алиш кучи билан тормозланиш кучи ўртасидаги мувозанатлилик даражаси (нерв тизимининг мувозанатлашгани); 3) қ ўз ғ алишнинг тормозланиши билан алмашиниши тезлиги (нерв жараёнларининг ҳ аракатчанлиги).

10 Унинг кўрсатишича, ҳ ар бир ҳ айвоннинг темпераменти ҳ ам мазкур хусусиятларнинг у ёки бунисига ало қ адор бўлмай, балки уларнинг мажмуавий тарзига, қ онуний бирлашувига бо ғ ли қ бўлади. И.П.Павлов шартли рефлектор фаолиятининг индивидуал хусусиятлари билан темпераментга ало қ адор нерв тизими хусусиятларининг ўзаро қ ўшилувини нерв тизимининг типи деб номлайди ва уни тўртта типга ажратади: 1) кучли, мувозанатли, эпчил; 2) кучли, мувозанатсиз, эпчил; 3) кучли, мувозанатли, суст; 4) кучсиз тип.

11 1. Ҳ озирги даврда темперамент типи деганда, маълум инсонлар гуру ҳ и учун умумий бўлган хусусиятларнинг содда мажмуаси эмас, балки мазкур хусусиятларнинг қ онуний, зарурий ўзаро бо ғ ли қ лиги тушунилиб, унинг типини тавсифловчи хусусиятларнинг қ онуний тарзда ўзаро бо ғ ли қ лигини турлича акс эттирган ҳ олда, янги омиллар мазкур типларнинг психологик тавсифини қ айта та ҳ лил қ илишни та қ озо этади. Темперамент типларининг психологик тавсифи қ уйидаги му ҳ им хусусиятлар ёрдами билан ани қ ланиши мумкин:

12 1. Сензитивлик (лот. «sensus» - сезиш, ҳ ис қ илиш) – инсонда биронта психик реакцияни ҳ осил қ илиш учун зарур бўлган ўта кучсиз таш қ и таассурот кучига қ араб муло ҳ аза юритилади жумладан, сезгиларнинг пайдо бўлиши учун керак қ ўз ғ овчининг озгина кучи (уларнинг қ уйи чегараси), э ҳ тиёжлар қ ондирилмаслигининг сезилар-сезилмас даражаси (шахсга ру ҳ ий азоб берувчи) мужассамлашиши тушунилади. 2. Реактивликда айнан бир хил куч билан таъсир этувчи таш қ и ва ички таассуротларга шахс қ андай куч билан эмоционал реакция қ илишига қ араб муносабат билдирилиб, унинг ёр қ ин рўёбга чи қ иши – эмоционаллик, таъсирчанликда ифодаланади. 3. Фаоллик – инсон қ андайдир фаоллик даражаси билан таш қ и оламга таъсир этиши ва ма қ садларни амалга оширишида объектив ҳ амда субъектив қ арама- қ аршиликларни фаоллик билан енгишидир. 4. Реактивлик билан фаолликнинг ўзаро муносабатида одамнинг фаолияти кўп жи ҳ атдан нимага бо ғ ли қ лигига биноан, чунончи тасодифий тарздаги таш қ и ва ички шароитларда (кайфиятга, фав қ улоддаги ҳ одисаларга) ёки ма қ садларга, эзгу ниятларга, хо ҳ иш-интилишларга кўра фикр билдириш назарда тутилади. 5. Реакция темпи – турли хусусиятли психик реакциялар ва жараёнларнинг кечиши тезлигига, бинобарин, ҳ аракат тезлигига, нут қ суръатига, фаросатлиликка, а қ л тезлигига асосланиб хулоса чи қ аришдир. 6. Ҳ аракатларнинг силли қ лиги ва унга қ арама- қ арши сифат – ригидлик ( қ отиб қ олганлик) – шахснинг ўзгарувчан таш қ и таассуротларга қ анчалик енгиллик ва ча ққ онлик билан мувофи қ лашишига (силли қ лик билан мослашишга), шунингдек, унинг хатти- ҳ аракатлари қ анчалик суст ва заифлиги (ригидлиги – қ отиб қ олганлиги)га нисбатан ба ҳ о беришдан иборатдир. 7. Экстравертлик ва интравертлик - шахснинг фаолияти ва реакцияси кўп жи ҳ атдан нималарга бо ғ ли қ лигига, чунончи фав қ улоддаги таш қ и таассуротларга (экстравертлик) ёки, аксинча, тимсолларга, тасаввурларга, ўтмиш ҳ амда келажак билан уй ғ унлашган муло ҳ азаларга (интровертлик) тааллу қ лигига асосланган ҳ олда муносабат ифодасидир.

13 Темперамент типларининг тавсифномаси Турли темперамент типига мансуб инсонларда ҳ ар хил характер хусусиятлари, шахс сифатлари, ҳ олатлари рўй беради. Темперамент типларига мос хусусиятларни му ҳ имлари қ уйидаги жадвалда акс эттирилади. Сангвиник юксак реактивлик. Бўлар-бўлмас нарсаларга қ атти қ хохолаб кулаверади. Му ҳ им бўлмаган факт қ атти қ жа ҳ лини чи қ аради. Ди ққ атини жалб қ илган ҳ амма нарсаларга тетик ва зўр қ ўз ғ алиш билан жавоб беради. Имо-ишоралари ва ҳ аракатлари я ққ ол кўриниб туради. Унинг афт-башарасига қ араб кайфиятининг қ андайлигини, нарсаларга ёки одамга бўлган муносабатларини билиш осон. Ди ққ атини тез бир жойга тўплайди. Суст сензитивликка эга. Сезгирлик чегараси юксак. Жуда кучсиз товушларни ва ёру ғ лик қ ўз ғ овчиларни пай қ амайди. Активлиги юксак, жуда ғ айратли ва ишчан, дарсларда тез-тез қ ўл кўтариб туради, толи қ масдан узо қ ва қ т ишлаши мумкин, янги ишларга ғ айрат билан киришади. Фаоллиги ва реактивлиги мувозанатли. Уни интизомга ча қ ириш осон. У ўз ҳ иссиётларининг намоён бўлишини ва ўзининг ихтиёрсиз ҳ аракатларини тез ушлаб қ ола олади. Ҳ аракатлари шиддатли, нут қ и тез, янги ишга тезлик билан киришади, ди ққ атини тез тўплайди. А қ ли тез ишлайди, топ қ ир. Ҳ аракатлари ни ҳ оят даражада силли қ лик хусусиятига эга. Ҳ иссиётлари, кайфиятлари, қ изи қ ишлари ва интилишлари жуда ўзгарувчан. У янги кишилар билан тез киришиб кетади. Янги талаблар, янги шароитга осонлик билан ўрганади. Бир ишдан иккинчи ишга тез кўча олади. Малакаларни тез ўзлаштиради ва тез қ айта ўзгартиради. А қ ли ихчам. Экстровертлик хусусиятига эга. Ўтган ва келажак ҳ аёт ҳ а қ ида тасаввурларига қ араганда қ уйиро қ таш қ и таассуротларга жавоб беради. Сангвиник – жуда фаол, қ изи қ увчан бўлиб, атрофдаги нарсалар, инсонлар ди ққ атини тез жалб этади. У имо-ишораларни кўп ишлатиб, унинг че ҳ расига қ араб кайфиятини англаб олиш қ ийин эмас. Жуда сезгир бўлишига қ арамай, кучсиз таъсир( қ ўз ғ атувчилар)ни сеза олмайди, сер ғ айрат, ишчан, толи қ масдир. Фаоллик билан реактивлик муносабати мувозанатли бўлади, имтизомли, ўзини тия билади ва бош қ ара олади. Унинг хатти- ҳ аракати жўш қ ин, нут қ суръати тез, янгиликни тез пай қ айди, а қ л идроки теран, топ қ ир, қ изи қ ишлари, кайфияти, интилишлари ўзгарувчандир. Кўникма ва малакаларни тез эгаллайди, кўнгли очи қ, дилкаш, муло қ отга тез киришади, унинг хаёлоти (фантазияси) юксак даражада ривожланган, таш қ и таъсирларга ҳ озиржавоб бўлади. Холерик худди сангвиник каби суст сензитивлик, юксак реактивлик ҳ амда фаоллик билан ажралиб туради, лекин фаолликдан реактивлик устунлик қ илади. Шунинг учун у тинимсиз ўзини ушлай олмайдиган, бето қ ат, серзарда. Сангвиникка қ араганда озро қ силли қ ва қ ўпро қ қ отиб қ олган. Шунинг учун интилишлари ва қ изи қ ишларида катта бар қ арорлик, зўр қ атьийлик бор, ди ққ атини кўчиришда қ ийинчиликка учрайди. Психик темпи тез. Бир ишни бошласа охирига етказади, аммо унга қ изи қ са. Холерик – суст сензитивлик хусусиятига эга бўлиб, жуда фаол ва реактивдир. Кўпинча реактивлиги фаолликдан устун келиб, у бето қ атлик, серзардалик ва гиперактивликни намоён қ илади. Сангвиникка қ араганда қ ўз ғ алувчан, лекин кўпро қ ригид, қ изи қ ишлари, интилишлари бар қ арор, хатти- ҳ аракатларда қ атъийлик мавжуд бўлсада, биро қ ди ққ атни бир жойга тўплашда қ ийналади, нут қ суръати тез ва ҳ.к. Флегматик – сензитивлиги суст, ҳ иссий қ ўзгалувчанлиги оз, кулдириш, жа ҳ лини чи қ ариш, кайфиятини бузиш қ ийин. Аммо бир нарса юзасидан қ атти қ кулганда у вазминлигича қ олаверади. Катта кўнгилсиз ҳ одиса юз берганда ҳ ам осойишталигини бузмайди. Имо-ишоралари оз, ҳ аракатлари ифодасиз. Ғ айрати ишчанлиги билан ажралиб туради. Юксак фаоллиги оз, реактивлигидан анча устунлик қ илади. Чидамлилиги, матонати, ўзини тута билиш билан ажралиб туради. Ҳ аракатларининг темпи ва нут қ ининг темпи суст, ифодасиз. Ди ққ атини секинлик билан тўплайди. Ригид ( қ отиб қ олган), ди ққ атини қ ийинчилик билан кўчиради. Янги шароитга қ ийинчилик билан мослашади. Интроверт. Янги одамларга қ ийинчилик билан қ ўшилади. Таш қ и таассуротларга қ ийинчилик билан жавоб қ айтаради

14 Флегматик – сензитивлиги суст, ҳ ис-туй ғ уси (эмоцияси) кам ўзгарувчан, шунга кўра бундай шахсни кулдириш, жа ҳ лини чи қ ариш, кайфиятини бузиш қ ийин бўлиб, кўнгилсиз ҳ одиса хавф-хатар ҳ а қ идаги хабарга хотиржамлик билан муносабатда бўлади. Вазмин, кам ҳ аракат, имо-ишораси, мимикаси кўзга я ққ ол ташланмасада, лекин сер ғ айрат, ишчан, фаол, чидамли, матонатлидир. Унинг нут қ ва ҳ аракат суръати суст, фаросати қ ийи қ ро қ. Ди ққ атни тўплаши осойишта, ригид кўринишида бўлиб, ди ққ атни кўчириши қ ийин кечади. Интравертлашган, кам гап, ичимдан топ тоифасидан бўлиб, янгиликни қ абул қ илиши мураккаб ва таш қ и таассуротларга сустлик билан жавоб берувчандир. Меланхолик – юксак сензитивлик хусусиятига эга. Сезгирлиги юксак (сезги чегаралари ю қ ори). Арзимаган сабабга кўра, кўзларидан ёш о қ иб кетаверади. Ни ҳ оятда аразчан, секин йи ғ лайди. Самимий, жуда оз кулади, фаоллиги суст. Ўзига ишонмайди, тортинчо қ, озгина қ ийинчилик ту ғ иладиган бўлса, қ ўлини ювиб қ ўлти ғ ига уриб қ ўя қ олади. Ғ айратсиз қ атьий эмас. Ди ққ ати тез чал ғ ийди, бар қ арор эмас. Психик темпи суст. Ригид ( қ отиб қ олган). Интровертлик хусусиятига эга. Меланхолик – сензитивлиги юксак, тортинчо қ, ғ айратсиз, аразчан, хафа қ он бўлади. У жимгина йи ғ лайди, кам кулади, қ атъийлиги ва муста қ иллиги заиф, тез толади, орти қ ча ишчан эмас. Ди ққ ати бар қ арор, ҳ ис-туй ғ уси суст ўзгарувчан, ригид ва интравертлашган. Психологик маълумотларда эътироф этилишича, ирсият ва турмуш шароитлари темперамент типлари ўртасидаги тафовутларнинг сабабчиси экан. Шунинг учун ирсий физиологик хусусиятлари бир хил ва битта тухумдан яралган (гомозигот) эгизакларнинг темперамент хусусиятларини иккита тухумдан вужудга келган (гетерозигот) эгизакларнинг темперамент хусусиятлари билан қ иёсланса, бу омил тасди қ ланиши мумкин экан. Маълумотларга қ араганда, гетерозигот эгизаклардан фар қ ли ўларо қ, гомозигот эгизаклар темперамент хусусиятлари шунчалик ўхшар эканки, ҳ атто улар ирсият йўли билан берилиш омилларини 85% тасди қ лаш имкониятига эга экан. Тарбиявий му ҳ ит турлича бўлишига қ арамай, ўхшашлик са қ ланиб қ олиши тажрибаларда кўп марта текширилган бўлсада, лекин темпераментнинг айрим хусусиятлари ўзгариши тў ғ рисидаги маълумотлар инкор этилмайди, унга фав қ улоддаги таш қ и ҳ амда ички шароитлар кескин таъсир ўтказади (масалан, то ғ шароити, хавф-хатар мавжудлиги ва ҳ.к.). Шуни таъкидлаш ўринлики, олимлар фикрича темпераментни фаолият талабларига мослаштириш (мувофи қ лаштириш) имконияти мавжуд экан. Чунки ҳ ар қ андай фаолият психик жараёнлари динамикасига муайян талаблар тизимини қ ўяди. Хусусан: 1. касб- ҳ унарларнинг инсонлар темпераментига мос турини танлаш керак, чунки уларнинг психик хусусиятларига мутаносиб касбни танлаш профессионал танлаш дейилади; 2. шахсларнинг индивидуал хусусиятларини ҳ исобга олиш жоиз; 3. темпераментга хос камчиликларни (салбий иллатларни) бартараф этиш лозим; 3. инсонларда индивидуал услубни шакллантириш зарур. Чунки шахснинг фаолиятига онгли, фаол ва ижодий муносабатда бўлиши муваффа қ иятлар гаровидир.

15 Фаолиятнинг индивидуал услуби ва темперамент Фаолиятнинг индивидуал услуби инсонда ўзидан ўзи вужудга кeлмайди, у шаxс камолотининг барча бос қ ичларида (бо ғ ча ёшидан эътиборан то касбий ма ҳ орат эгаллагунга қ адар) шаклланиб боради. Инсоннинг тeмпeрамeнти фаолиятнинг индивидуал услубини таркиб топтиради. Xудди шу боисдан, фаолиятнинг индивидуал услуби дeйилганда шаxс учун ўзига xос ва муваффа қ иятга эришишнинг ма қ садга мувофи қ йўллари индивидуал тизими тушунилади. Тeмпeрaмeнт xусусиятлaрининг ўзигa xoс йи ғ индиси инсoн фaoлияти мунoсaбaтлaри вa билиш жaрaёнлaридa фaoллигининг индивидуaл услуби жараёнида нaмoён бўлaди. Фaoлиятнинг индивидуaл услуби фa қ aт тeмпeрaмeнтгa эмaс, бaлки бoш қ a сaбaблaргa, шaxсий тaжрибa жaрaёнидa ҳ oсил бўлгaн кўникмa вa мaлaкaлaргa ҳ aм бo ғ ли қ дир. Фaoлиятнинг индивидуaл услубини инсoн oргaнизмини ту ғ мa хусусиятлaри вa aсaб тизими типлaрининг фaoлият шaрoитлaригa мoслaниши дeб қ aрaш мумкин. Фaoлиятнинг индивидуaл услуби aсoсини aсaб тизими хусусиятлaри йи ғ индиси тaшкил қ илaди. Фaoлиятнинг индивидуaл услубигa кирувчи икки xил хусусиятлaр мaвжуд. 1. Асaб тизими индивидуaл хусусиятлaри ну қ сoнлaрининг ўрнини тўлдирувчи тaжрибa жaрaёнидa шaкллaнгaн хусусиятлaр. 2. Инсoндa мaвжуд лaё қ aт вa қ oбилиятлaрдaн мaксимaл дaрaжaдa фoйдaлaниш имкoнини бeрувчи хусусиятлaр.

16 ХУЛОСА Шахснинг индивидуал хусусиятлари унинг ту ғ ма, биологик хусусиятларига бо ғ ли қ. Чунки аслида бир томондан шахс ижтимоий мавжудот бўлса, иккинчи томондан биологик – яхлитлик, ту ғ ма сифатларни ўз ичига олган индивид ҳ амдир. Темперамент ва лаё қ атлар индивиднинг динамик – ўзгарувчан психик фаолияти жараёнини таъминловчи сифатларини ўз ичига олиб, улар шахсда онтогенетик тара ққ иёт жараёнида шаклланадиган бош қ а хусусиятларга асос бўлади. Темперамент хусусиятлари одам бир фаолият туридан иккинчисига, бир эмоционал ҳ олатдан ёки бир малакалардан бош қ асига алмаштирган пайтларда реакцияларнинг эгилувчан ва динамиклигини таъминлайди. Темперамент хусусиятлари шахснинг ички тузилмаси билан бевосита бо ғ ли қ бўлади, яъни уларнинг намоён бўлиши унинг конкрет вазиятларга муносабатини, экстремал вазиятларда ўзини қ андай тутишини белгилаб беради.

17 Шунинг учун бир хил вазиятни турли шахслар, бири о ғ ир-боси қ лик билан, бош қ аси эса ўзини йў қ отгудек даражада ҳ ис- ҳ аяжон билан бошидан кечиради. Шунинг учун ҳ ам темперамент шахс шаклланиши ва ижтимоий му ҳ итда ўзига хос мав қ ени эгаллашида му ҳ им а ҳ амият касб этади. Темпераментнинг яна бир а ҳ амиятли жи ҳ ати шундаки, у ҳ аётий во қ еалар ва вазиятларни, жамиятдаги ижтимоий гуру ҳ ларни «яхши - ёмон», «а ҳ амиятли - а ҳ амиятсиз» мезонлари асосида ажратишга имкон бериб, бунда темперамент одамнинг ижтимоий объектларга нисбатан «сезгирлигини» тарбиялайди, профессионал ма ҳ орат ва касб малакасининг ошиб боришига ёрдам беради.

18 Темперамент хусусиятлари аслида ту ғ ма ҳ исоблансада, шахсга бевосита ало қ адор ва англанадиган бўлгани учун ҳ ам маълум маънода динамик кўринишда бўлади. Шунинг учун ҳ ам ту ғ илган чо ғ ида сангвиникка ўхшаш ҳ аракатлар намоён қ илган болани умрининг охиригача фа қ ат шундайлигича қ олади, деб бўлмас экан.

19