МАВЗУ: Мў ғ уллар давлатининг ташкил топиши. Чингизхон ва унинг ворисларининг боскинчилик юришлари. - презентация

1 МАВЗУ: Мў ғ уллар давлатининг ташкил топиши. Чингизхон ва унинг ворисларининг боскинчилик юришлари.

2 Мавзуга доир асосий манбалар Минаев И.П. Путешествие Марко Поло. М-Л., 1937 Минаев И.П. Путешествие Марко Поло. М-Л., 1937 Плано Карпино Джованни. История Монголов. М., 1957 Плано Карпино Джованни. История Монголов. М., 1957 Рашид-ад-дин Сборник летописей. В 3-х томах. М., Рашид-ад-дин Сборник летописей. В 3-х томах. М., Рубрук В. Путешествие в восточные страны. Перевод А.И.Малина М., 1957 Рубрук В. Путешествие в восточные страны. Перевод А.И.Малина М., 1957 «Сакровенное сказание» Монгольская хроника 1240 г. под названием «Юань – чао – би – ши», русс пер. С.А.Козина, М-Л., 1941 «Сакровенное сказание» Монгольская хроника 1240 г. под названием «Юань – чао – би – ши», русс пер. С.А.Козина, М-Л., 1941 Шахобиддин Мухаммад Ан – Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди. Т., 2006 Шахобиддин Мухаммад Ан – Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди. Т., 2006

3 Мавзуга доир асосий адабиётлар Бартольд В.В. Образование империи Чингисхана, Собрание сочинений. Т.V. М., 1968; Бартольд В.В. Образование империи Чингисхана, Собрание сочинений. Т.V. М., 1968; Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Сборник сочинений. Т-1. М., 1963; Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Сборник сочинений. Т-1. М., 1963; Васильев Л.А. История Востока., Т.1, М., 1998 Васильев Л.А. История Востока., Т.1, М., 1998 Владимирцев Б.Я. Обшественный строй монголов. Монгольской кочевой феодализм, Л., 1934 Владимирцев Б.Я. Обшественный строй монголов. Монгольской кочевой феодализм, Л., 1934 Греков Б.Д. Якубовский А.Ю. Олтин Урда ва унинг кулаши. Т., Греков Б.Д. Якубовский А.Ю. Олтин Урда ва унинг кулаши. Т., История Монгольской Народной Республики, М., История Монгольской Народной Республики, М., Тошев Н. Жалолиддин Мангуберди. Т., 1999 Тошев Н. Жалолиддин Мангуберди. Т., 1999

4 Режа: Мў ғ уллар тарихи бўйича асосий тарихий манбаларга қ ис қ ача тавсиф Мў ғ уллар тарихи бўйича асосий тарихий манбаларга қ ис қ ача тавсиф «Мў ғ уллар» ва «мў ғ ул - татарлар» номларининг келиб чи қ иши. Мў ғ улларнинг асосий қ абилалари. «Мў ғ уллар» ва «мў ғ ул - татарлар» номларининг келиб чи қ иши. Мў ғ улларнинг асосий қ абилалари. Мў ғ улар давлатининг ташкил топиш шарт – шароитлари. Чингизхоннинг ҳ окимият тепасига келиши. Мў ғ улар давлатининг ташкил топиш шарт – шароитлари. Чингизхоннинг ҳ окимият тепасига келиши. Мў ғ уллар томонидан ҳ арбий юришларнинг бошланиши.Шимолий итойнинг босиб олиниши. Мў ғ уллар томонидан ҳ арбий юришларнинг бошланиши.Шимолий итойнинг босиб олиниши. Мў ғ улларнинг Урта Осиёга юришлари ва унинг о қ ибатлари. Мў ғ улларнинг Урта Осиёга юришлари ва унинг о қ ибатлари. Чингизхон ворислари даврида мў ғ улларнинг ҳ арбий юришлари Чингизхон ворислари даврида мў ғ улларнинг ҳ арбий юришлари

5 Мў ғ улларнинг тарихи буйича тарихи буйичаманбалар Араб, форс ва туркий тил лардаги манбалар манбалар Европаликмуаллифлар асарлари асарлари Хитой,арман, уйгур тиллардаги манбалар манбалар Мугултилидаги

6 Араб, форс ва туркий тиллардаги манбалар: Фазлуллох Рашидаддин Рашид-ид-дин ва унинг «Йилномалар туплами». Асар йилларда ёзилган. Муаллиф бу асарни асосан ўзи кўрган мў ғ ул қ абилалари, Чингизхон ва унинг ворислари тў ғ рисида ҳ амда «Алтан дэвтэр»даги маълумотларга асосланиб ёзади. Шунингдек, муаллиф эрон ва араб манбаларидан ҳ ам кенг фойдаланган. Асарнинг форсий номи «Жомеъ-ат таворих»дир. Асарда Эрон, Озарбайжон, Ўрта Осиё, Мў ғ улистон ва қ исман бош қ а хал қ лар тў ғ рисида маълумот берилади. Рашид-ид-дин ва унинг «Йилномалар туплами». Асар йилларда ёзилган. Муаллиф бу асарни асосан ўзи кўрган мў ғ ул қ абилалари, Чингизхон ва унинг ворислари тў ғ рисида ҳ амда «Алтан дэвтэр»даги маълумотларга асосланиб ёзади. Шунингдек, муаллиф эрон ва араб манбаларидан ҳ ам кенг фойдаланган. Асарнинг форсий номи «Жомеъ-ат таворих»дир. Асарда Эрон, Озарбайжон, Ўрта Осиё, Мў ғ улистон ва қ исман бош қ а хал қ лар тў ғ рисида маълумот берилади. «Жамеъ ат-таворих» асари Рашидиддин тмонидан Қ озонхон (Газанхон) буюртмаси билан йилларда ёзила бошланди ва йилларда, Олжайту хон даврида тугатилди «Жамеъ ат-таворих» асари Рашидиддин тмонидан Қ озонхон (Газанхон) буюртмаси билан йилларда ёзила бошланди ва йилларда, Олжайту хон даврида тугатилди

7 Ибн ал-Асир Ибн ал-Асир-тўли қ исми Абул Хасан Али ибн Мухаммад ибн Мухаммад ибн Абуал Карим ибн Абдал Вохид аш Шайбоний бўлиб, кўпро қ Иззадин Ибн ал-Асир ал- Джазарий ( ) номи билан машхур. Ибн ал-Асир-тўли қ исми Абул Хасан Али ибн Мухаммад ибн Мухаммад ибн Абуал Карим ибн Абдал Вохид аш Шайбоний бўлиб, кўпро қ Иззадин Ибн ал-Асир ал- Джазарий ( ) номи билан машхур. Ибн ал-Асирнинг «ал-Комил фит-тарих» асарининг асосий қ исми ўз ота юрти Каср Харбда ўзларининг бой кутубхонасидан фойдаланган холда ёзилган. Дастлабки номи «Ал Мустакса фит-тарих» (Тарихни тад қ и қ этувчи китоб) бўлган. Ибн ал-Асирнинг «ал-Комил фит-тарих» асарининг асосий қ исми ўз ота юрти Каср Харбда ўзларининг бой кутубхонасидан фойдаланган холда ёзилган. Дастлабки номи «Ал Мустакса фит-тарих» (Тарихни тад қ и қ этувчи китоб) бўлган. Асар 8 томли китоби ўз жанрига кўра йилномалар тузилишида ёзилган умумий тарихий хроникага мансуб. Асар дунё пайдо бўлишидан то йилларгача бўлган Араб халифалиги ва барча ислом мамлакатлари тарихини қ амраб олади. Асар 8 томли китоби ўз жанрига кўра йилномалар тузилишида ёзилган умумий тарихий хроникага мансуб. Асар дунё пайдо бўлишидан то йилларгача бўлган Араб халифалиги ва барча ислом мамлакатлари тарихини қ амраб олади. Ибн ал-Асир мў ғ ул бос қ инчилиги ҳ а қ и қ ий дахшатлари жонли бўё қ »ларда чизиб бера олган. Шу боис бўлса керак тарихшуносликда Ибн ал-Асирни кўпро қ мў ғ улларга қ арши рухда маълумотлар берган тарихчи сифатида қ аралади. Ибн ал-Асир мў ғ ул бос қ инчилиги ҳ а қ и қ ий дахшатлари жонли бўё қ »ларда чизиб бера олган. Шу боис бўлса керак тарихшуносликда Ибн ал-Асирни кўпро қ мў ғ улларга қ арши рухда маълумотлар берган тарихчи сифатида қ аралади.

8 Минхожиддин Абу Умар Усмон ибн Сирожиддин ал-Жузжоний- Минхожиддин Абу Умар Усмон ибн Сирожиддин ал-Жузжоний йилда ту ғ илган. Мў ғ уллар ҳ ужуми арафасида Аф ғ онистонда ҳ укмронлик қ илаётган гурийлар хизматида бўлган. Мў ғ улларнинг бир қ алъани забт этишида бевосита иштирок этган йилда Ҳ индистонга кетиб, у ерда 1260 йилда «Табъ қ оти Носирий» (Носирий жадвали) асарини ёзган. Минхожиддин Абу Умар Усмон ибн Сирожиддин ал-Жузжоний йилда ту ғ илган. Мў ғ уллар ҳ ужуми арафасида Аф ғ онистонда ҳ укмронлик қ илаётган гурийлар хизматида бўлган. Мў ғ улларнинг бир қ алъани забт этишида бевосита иштирок этган йилда Ҳ индистонга кетиб, у ерда 1260 йилда «Табъ қ оти Носирий» (Носирий жадвали) асарини ёзган.

9 Алоуддин Отамалик бин Мухаммад Жувайний. «Тарихи Жа ҳ он гушай» «История миропокорителя» - «Оламни забт этувчининг тарихи». Бу асар Оловиддин (Алоуддин) Отамалик Жувайний ( ) томонидан ёзилган. Жувайний Хуросонда ту ғ илган 1252 йилда отаси билан Қ ора қ урумга келиб Хулагу хизматига киради. Асар ўша пайтдан бошлаб ёзилган. Ёш жи ҳ атдан Жувайний Жузжонийдан анча кичик бўлиб, у мў ғ уллар бос қ инчилигининг замондоши эмасди «Тарихи Жа ҳ он гушай» «История миропокорителя» - «Оламни забт этувчининг тарихи». Бу асар Оловиддин (Алоуддин) Отамалик Жувайний ( ) томонидан ёзилган. Жувайний Хуросонда ту ғ илган 1252 йилда отаси билан Қ ора қ урумга келиб Хулагу хизматига киради. Асар ўша пайтдан бошлаб ёзилган. Ёш жи ҳ атдан Жувайний Жузжонийдан анча кичик бўлиб, у мў ғ уллар бос қ инчилигининг замондоши эмасди

10 Вассаф ал-Ҳазрат Вассаф ал-Ҳазрат «Эрондаги мў ғ ул хонлари тарихидан қ айдлар». Бу асарнинг муаллифи Вассаф ҳ исобланиб Абдуллахоннинг тахаллусидир. Ўлжой хон даврида унга Вассоф ал- Ҳ азрат унвони берилган. Дастлаб у ўз асарини «Ўлкалар та қ сими ва даврлар алмашинуви» деб атаб йил во қ еаларини баён қ илган. «Эрондаги мў ғ ул хонлари тарихидан қ айдлар». Бу асарнинг муаллифи Вассаф ҳ исобланиб Абдуллахоннинг тахаллусидир. Ўлжой хон даврида унга Вассоф ал- Ҳ азрат унвони берилган. Дастлаб у ўз асарини «Ўлкалар та қ сими ва даврлар алмашинуви» деб атаб йил во қ еаларини баён қ илган.

11 Шахобиддин Мухаммад Ан - Насавий Муаллиф Жалолиддиннинг шахсий котиби – муншийси булган Муаллиф Жалолиддиннинг шахсий котиби – муншийси булган «Сийрат ас – султон Жалол ад-дин Менгбурний» (Султон Жалолиддин Мангуберди хаётининг тафсилотлари) асари 1218 йилдан 1231 йилгача Жалолиддин кули остида тупланган салтанатда руй берган вокеаларга багишланган. «Сийрат ас – султон Жалол ад-дин Менгбурний» (Султон Жалолиддин Мангуберди хаётининг тафсилотлари) асари 1218 йилдан 1231 йилгача Жалолиддин кули остида тупланган салтанатда руй берган вокеаларга багишланган. Асар Жалолиддин вафотидан 10 йил утиб 1241 йилдан ёзила бошланиб, 1249 йилда тугалланган. Асар Жалолиддин вафотидан 10 йил утиб 1241 йилдан ёзила бошланиб, 1249 йилда тугалланган. Асар Камол Матёкубов томонидан узбек тилига угирилган. Асар Камол Матёкубов томонидан узбек тилига угирилган.

12 Мугул тилидаги тарихий манбалар Монгол-ун ноуга тобчаан» («Мў ғ улларнинг сирли тарихи»)-Чингизхоннинг бутун ҳ аёти ва фаолиятини қ амраб олган асардир. Матн сўнгида Ўгедай хон ҳ а қ ида маълумот қ ўшимча қ илинган. Монгол-ун ноуга тобчаан» («Мў ғ улларнинг сирли тарихи»)-Чингизхоннинг бутун ҳ аёти ва фаолиятини қ амраб олган асардир. Матн сўнгида Ўгедай хон ҳ а қ ида маълумот қ ўшимча қ илинган. «Го-Шу» ёки «Го-Ши» («Давлат тарих китоби»)- Мў ғ ул тўпламлари бўлиб хитой манбаларига асосланган. «Го-Шу» ёки «Го-Ши» («Давлат тарих китоби»)- Мў ғ ул тўпламлари бўлиб хитой манбаларига асосланган. «Тобчиан» - Маълумотларга кўра мў ғ ул «Тобчиани»нинг хитойчага ўгирганда у «Гошм» ёки «Го-шу» дейилган. Хитой адабиётчиси Ян Вейгждьнинг эътироф этишича бу икки асар бир- бирини тўлдирувчи асар дейилган. Хитой манбаларида кўп учрайдиган «Го-шу» номи «Мў ғ ул давлати тарихи» китоби сифатида қ ўлланилган. «Тобчиан» - Маълумотларга кўра мў ғ ул «Тобчиани»нинг хитойчага ўгирганда у «Гошм» ёки «Го-шу» дейилган. Хитой адабиётчиси Ян Вейгждьнинг эътироф этишича бу икки асар бир- бирини тўлдирувчи асар дейилган. Хитой манбаларида кўп учрайдиган «Го-шу» номи «Мў ғ ул давлати тарихи» китоби сифатида қ ўлланилган. «Улаган Дэбтэр» (« Қ изил китоб»)-Тибет тарихчиси Гунгадоржнинг асари ҳ исобланиб, мў ғ уллар ҳ а қ идаги қ имматли манба ҳ исобланади. «Улаган Дэбтэр» (« Қ изил китоб»)-Тибет тарихчиси Гунгадоржнинг асари ҳ исобланиб, мў ғ уллар ҳ а қ идаги қ имматли манба ҳ исобланади.

13 «Монгол бичиг-ун тобчиан» ёки «Йэкэ тобчиан» («Мў ғ улларнинг сирли тарихи») бу асар 1268 йилда Ҳ убилай ҳ о қ он буйру ғ ига биноан ёзилган ва у мў ғ улларниг бутун тарихини ёритувчи асар ҳ исобланади. Бу асар асосан VII ва XIII аср ўрталари во қ еаларини акс эттирган. «Монгол бичиг-ун тобчиан» ёки «Йэкэ тобчиан» («Мў ғ улларнинг сирли тарихи») бу асар 1268 йилда Ҳ убилай ҳ о қ он буйру ғ ига биноан ёзилган ва у мў ғ улларниг бутун тарихини ёритувчи асар ҳ исобланади. Бу асар асосан VII ва XIII аср ўрталари во қ еаларини акс эттирган. «Ши-Лу» («Правдивые записи») - Ҳ а ққ оний қ айдлар мў ғ ул хо қ онлари ҳ а қ идаги асар ҳ исобланади. «Ши-Лу» («Правдивые записи») - Ҳ а ққ оний қ айдлар мў ғ ул хо қ онлари ҳ а қ идаги асар ҳ исобланади. «Алтан дэбтер» «Олтин китоб» - бу асар бутун Мў ғ улларнинг тарихига оид жуда катта асар ҳ исобланган. Бу тўплам мў ғ улларнинг Эрондаги саройида са қ ланган. Айрим Хитой манбаларида қ айд этилишича Мў ғ улистондаги тарихий асарлар му қ овасининг рангидан келиб чи қ иб «кўк», «сари қ », « қ изил», «тилларанг» ва «о қ » деб аталган.Айрим тарихчилар фикрича «Алтан дэбтэр» «Олтин китоб» «Мў ғ улларнинг сирли тарих»нинг нусхаси ҳ исобланади. «Алтан дэбтер» «Олтин китоб» - бу асар бутун Мў ғ улларнинг тарихига оид жуда катта асар ҳ исобланган. Бу тўплам мў ғ улларнинг Эрондаги саройида са қ ланган. Айрим Хитой манбаларида қ айд этилишича Мў ғ улистондаги тарихий асарлар му қ овасининг рангидан келиб чи қ иб «кўк», «сари қ », « қ изил», «тилларанг» ва «о қ » деб аталган.Айрим тарихчилар фикрича «Алтан дэбтэр» «Олтин китоб» «Мў ғ улларнинг сирли тарих»нинг нусхаси ҳ исобланади.

14 Европалик муаллифлар Плано Карпини Плано Карпинининг «Шар қ ий мамлакатларга саё ҳ ат ёки Мў ғ уллар тарихи» асари тарихий манба сифатида. Плано Карпинининг «Шар қ ий мамлакатларга саё ҳ ат ёки Мў ғ уллар тарихи» асари тарихий манба сифатида. Италиялик Плано Карпининининг италянча номи Джиованни дель Пьяно Карпине, тарихда у лотинча ном билан Плано Карпини деб аталган. У францисканлар монахлик орденининг асосчиларидан бири бўлиб, Франциск Ассискийнинг энг я қ ин дўстларидан бири эди. Плано Карпини Рим католик черковида катта лавозимларнинг бирини эгаллар эди. Италиялик Плано Карпининининг италянча номи Джиованни дель Пьяно Карпине, тарихда у лотинча ном билан Плано Карпини деб аталган. У францисканлар монахлик орденининг асосчиларидан бири бўлиб, Франциск Ассискийнинг энг я қ ин дўстларидан бири эди. Плано Карпини Рим католик черковида катта лавозимларнинг бирини эгаллар эди.

15 Вильгельм Рубрук Вильгельм Рубрук, асли фламанд уру ғ ларидан чи ққ ан, кўпро қ Гийом Рубрук номи билан танилган. Узо қ йиллар шар қ да-фаластинда бўлган, еттинчи салиб юришида иштирок этган. Французлар билан жангларда иштирок этиш натижасида тарихчилар унинг ўзини хам «французлашган» деб хисоблашди. Унинг элчи сифатида танилиши бекорга эмас эди. Ўткир а қ л идрок сохиби бўлган Рубрукда кузатувчанлик, вазиятга бахо бериш каби хислатлари хам мужассам бўлган, қ олаверса элчи сифатида юборилган ва қ тда ёшларда айни кучга тўлган, мустахкам со ғ ли ққ а эга ва қ аътиятли киши сифатида намоён бўлди. Вильгельм Рубрук, асли фламанд уру ғ ларидан чи ққ ан, кўпро қ Гийом Рубрук номи билан танилган. Узо қ йиллар шар қ да-фаластинда бўлган, еттинчи салиб юришида иштирок этган. Французлар билан жангларда иштирок этиш натижасида тарихчилар унинг ўзини хам «французлашган» деб хисоблашди. Унинг элчи сифатида танилиши бекорга эмас эди. Ўткир а қ л идрок сохиби бўлган Рубрукда кузатувчанлик, вазиятга бахо бериш каби хислатлари хам мужассам бўлган, қ олаверса элчи сифатида юборилган ва қ тда ёшларда айни кучга тўлган, мустахкам со ғ ли ққ а эга ва қ аътиятли киши сифатида намоён бўлди. Карпини ва Рубрук саёхат хотираларини солиштирадиган бўлсак, хар бир асар ўзига хос томонларини қ амраб олганлигини кўриш мумкин. Карпини ўз эътиборини мў ғ уллар ха қ идаги тарихий маълумотларга ва уларнинг харбий-сиёсий ҳ аётига кўпро қ қ аратган бўлса, Рубрук масалага сал ўзгача ёндошиб, кўпро қ географик маълумотлар хамда мў ғ улларнинг маънавий-маддий ҳ аётини ёритишга харакат қ илган Рубрук В. Путешествие в восточные страны. Перевод А.И.Малина М., 1957 Карпини ва Рубрук саёхат хотираларини солиштирадиган бўлсак, хар бир асар ўзига хос томонларини қ амраб олганлигини кўриш мумкин. Карпини ўз эътиборини мў ғ уллар ха қ идаги тарихий маълумотларга ва уларнинг харбий-сиёсий ҳ аётига кўпро қ қ аратган бўлса, Рубрук масалага сал ўзгача ёндошиб, кўпро қ географик маълумотлар хамда мў ғ улларнинг маънавий-маддий ҳ аётини ёритишга харакат қ илган Рубрук В. Путешествие в восточные страны. Перевод А.И.Малина М., 1957

16 Марко Поло Мў ғ уллар тарихига доир яна бир му ҳ им манбалардан бири, бу венециялик (Италия) сайё ҳ Марко Поло (1254-Венеция )нинг 1298 йилда ёзилган «Марко Поло китоби»дир. Мў ғ уллар тарихига доир яна бир му ҳ им манбалардан бири, бу венециялик (Италия) сайё ҳ Марко Поло (1254-Венеция )нинг 1298 йилда ёзилган «Марко Поло китоби»дир. Марко Поло, отаси ва амакиси ҳ амда венециялик савдогарлар билан бирга йилларда кемада Кичик Осиё ярим оролининг Жанубий-Шар қ ий со ҳ илларга, у ердан Бо ғ дод, Басра, Табриз ва Кермонга келган, сўнгра Балх, Қ аш ғ ор, Хатан, Кампичу (Ганьчжоу) ша ҳ арлари ва Гоби чўлини кесиб ўтиб Қ ора қ урумга етиб борган. Марко Поло, отаси ва амакиси ҳ амда венециялик савдогарлар билан бирга йилларда кемада Кичик Осиё ярим оролининг Жанубий-Шар қ ий со ҳ илларга, у ердан Бо ғ дод, Басра, Табриз ва Кермонга келган, сўнгра Балх, Қ аш ғ ор, Хатан, Кампичу (Ганьчжоу) ша ҳ арлари ва Гоби чўлини кесиб ўтиб Қ ора қ урумга етиб борган. Марко Поло Хитойда 17 йил Хубилайхон хизматида бўлган. Марко Поло Хитойда 17 йил Хубилайхон хизматида бўлган.

17 Хитой тарихий манбалари -«Го чао цзин- ши да-дянь» ( Ҳ укмрон сулолалар томонидан жа ҳ онни бош қ ариш бўйича буюк қ арорлар) – «Юань Ши» да келтирилишича асар Жаягат ҳ о қ он ( ) ҳ укмронлиги даврида Юй Цзи бошчилигидаги олимлар томонидан ёзилган. Асарда Чи ғ атой, Хулагу ва Олтин Ўрда улуслари ҳ а қ ида, Юань императорларининг бу улусларни бош қ ариш бўйича чи қ арган қ онун ва тартиблари ҳ а қ ида маълумотлар бериб ўтилади. Шунингдек, учта улуснинг худудий харитаси ҳ ам келтириб ўтилган. Империянинг расмий тарихи намунасида ёзилганлиги сабаб, асар олти қ исмга – «Осмон», «Ер», «Ба ҳ ор», «Ёз», «Куз», « Қ иш» қ исмларига бўлинган. -«Го чао цзин- ши да-дянь» ( Ҳ укмрон сулолалар томонидан жа ҳ онни бош қ ариш бўйича буюк қ арорлар) – «Юань Ши» да келтирилишича асар Жаягат ҳ о қ он ( ) ҳ укмронлиги даврида Юй Цзи бошчилигидаги олимлар томонидан ёзилган. Асарда Чи ғ атой, Хулагу ва Олтин Ўрда улуслари ҳ а қ ида, Юань императорларининг бу улусларни бош қ ариш бўйича чи қ арган қ онун ва тартиблари ҳ а қ ида маълумотлар бериб ўтилади. Шунингдек, учта улуснинг худудий харитаси ҳ ам келтириб ўтилган. Империянинг расмий тарихи намунасида ёзилганлиги сабаб, асар олти қ исмга – «Осмон», «Ер», «Ба ҳ ор», «Ёз», «Куз», « Қ иш» қ исмларига бўлинган. -«Юань чао мин-чэнь ши люэ» (Юань сулоласи тани қ ли амалдорларининг қ ис қ ача таржимаи холи) хитой тарихчиси Су Тяньцзюэ томонидан яратилган бўлиб, 15 та бобдан иборат. Асарда 47 нафар мў ғ ул ва хитой, шу жумладан мў ғ уллар хизматида бўлган 39 нафар хитойлик олим ва ҳ арбийлар таржимаи ҳ оли келтирилган. Улар орасида жанубий хитойликлар йў қ. -«Юань чао мин-чэнь ши люэ» (Юань сулоласи тани қ ли амалдорларининг қ ис қ ача таржимаи холи) хитой тарихчиси Су Тяньцзюэ томонидан яратилган бўлиб, 15 та бобдан иборат. Асарда 47 нафар мў ғ ул ва хитой, шу жумладан мў ғ уллар хизматида бўлган 39 нафар хитойлик олим ва ҳ арбийлар таржимаи ҳ оли келтирилган. Улар орасида жанубий хитойликлар йў қ.

18 -«Нань-цунь чжо-гэн лу» (Жанубий қ ишло қ ларга юриш орали ғ ида қ илинган қ айдлар) XIV асрда тарихчи Тао Цзуньи томонидан ёзилган адабий асарлар тўплами. Асарда асосан мў ғ уллар томонидан Хитой шимолидаги ерларнинг эгалланиб, у ерларни яйловларга айлантирилганлига ҳ а қ ида гап кетсада, лекин асарда мў ғ улларнинг қ ариндошлик муносабатлари, урф- одатлари ҳ а қ ида ҳ ам бой материаллар келтирилган. Шунингдек асарда мў ғ ул хонларининг чи қ арган фармонлари, 72 та мў ғ ул уру ғ и, сун императорлари қ абрлари қ азилмалари ҳ а қ идаги ва бош қ а манбаларда учрамайдиган маълумотлар ҳ ам келтирилади. -«Нань-цунь чжо-гэн лу» (Жанубий қ ишло қ ларга юриш орали ғ ида қ илинган қ айдлар) XIV асрда тарихчи Тао Цзуньи томонидан ёзилган адабий асарлар тўплами. Асарда асосан мў ғ уллар томонидан Хитой шимолидаги ерларнинг эгалланиб, у ерларни яйловларга айлантирилганлига ҳ а қ ида гап кетсада, лекин асарда мў ғ улларнинг қ ариндошлик муносабатлари, урф- одатлари ҳ а қ ида ҳ ам бой материаллар келтирилган. Шунингдек асарда мў ғ ул хонларининг чи қ арган фармонлари, 72 та мў ғ ул уру ғ и, сун императорлари қ абрлари қ азилмалари ҳ а қ идаги ва бош қ а манбаларда учрамайдиган маълумотлар ҳ ам келтирилади. -«Дяоюй- чэн цзи» (Дяоюй ша ҳ ри ҳ а қ ида қ айдлар)- номаълум муаллиф томонидан ёзилган бўлиб, 1231 йилдан то 1279 йилгача, яъни мў ғ улларнинг бутун Жанубий сунлар ҳ удудини босиб олишигача бўлган давр во қ еалари тилга олинади. -«Дяоюй- чэн цзи» (Дяоюй ша ҳ ри ҳ а қ ида қ айдлар)- номаълум муаллиф томонидан ёзилган бўлиб, 1231 йилдан то 1279 йилгача, яъни мў ғ улларнинг бутун Жанубий сунлар ҳ удудини босиб олишигача бўлган давр во қ еалари тилга олинади. -«Ши-линь гуан-цзи» (Ши-лин ҳ а қ ида батафсил қ айдлар) Юань адабиётчиси Чэнь Юаньцзи томонидан ёзилган. Асосан расмлардан иборат бўлиб, уларда XIII асрдаги мў ғ ул оиласи, ўтови, кийимлари ва шунга ўхшаш тасвирларни учратиш мумкин. -«Ши-линь гуан-цзи» (Ши-лин ҳ а қ ида батафсил қ айдлар) Юань адабиётчиси Чэнь Юаньцзи томонидан ёзилган. Асосан расмлардан иборат бўлиб, уларда XIII асрдаги мў ғ ул оиласи, ўтови, кийимлари ва шунга ўхшаш тасвирларни учратиш мумкин.

19 «Юань ши» («Юан сулоласи тарихи»)- Сун Лян ва Ван Вэйларнинг умумий ра ҳ барлиги остида 30 нафар хитойлик олимлар томонидан ёзилган. «Юань ши» 210 та бобдан иборат бўлиб, турли ва қ тлардаги нашрлари мавжуд. Асарнинг дастлабки 4 та бобини хитойшунос Н.Я.Бичурин рус тилига ўгирган эди. Асарнинг тўли қ мў ғ улча таржимасини тахаллуси Данда бўлган Ч.Д. Дэмчигдоржи амалга оширади. «Юань ши» («Юан сулоласи тарихи»)- Сун Лян ва Ван Вэйларнинг умумий ра ҳ барлиги остида 30 нафар хитойлик олимлар томонидан ёзилган. «Юань ши» 210 та бобдан иборат бўлиб, турли ва қ тлардаги нашрлари мавжуд. Асарнинг дастлабки 4 та бобини хитойшунос Н.Я.Бичурин рус тилига ўгирган эди. Асарнинг тўли қ мў ғ улча таржимасини тахаллуси Данда бўлган Ч.Д. Дэмчигдоржи амалга оширади. Менда Бей-лу» (Мў ғ ул татарлар ҳ а қ ида батафсил тафсилотлар)- XIV асрдан бошлаб Хитой адабиётида асарнинг муаллифи сифатида Мэн Хун қ араб келиниб, бу версия Европада ҳ ам XIX асргача қ абул қ илинган тад қ и қ отчи олим Ван Го-вэй Мэн Хуннинг бу асар муаллифи эканлигини рад этиб, тахминан асар муаллифи император Нинцзун ( ) даврида миссия билан юборилган Чжао Хун бўлади деб манбалар асосида исботлаб берди. Асар муаллифи 1221 йилда Хитой императори номидан музокаралар олиб бориш ма қ садида Чингизхон ҳ узурига юборилади. Лекин у ўша ва қ т Ўрта Осиёда бўлган Чингизхон ҳ узурига кела олмай, Хитойдаги юришларга бошли қ қ илиб кетилган Мухали билан учрашади, халос. Учрашув эсталиги сифати ўзи мў ғ уллар ҳ а қ ида нимаики кўрган, эшитган бўлса қ ис қ ача кўринишда ёзиб қ олдирилган. Асар мў ғ уллар ижтимоий, и қ тисодий, ҳ арбий ва кундалик турмуш тарзи хусусида му ҳ им маълумотлар бера олади. Менда Бей-лу» (Мў ғ ул татарлар ҳ а қ ида батафсил тафсилотлар)- XIV асрдан бошлаб Хитой адабиётида асарнинг муаллифи сифатида Мэн Хун қ араб келиниб, бу версия Европада ҳ ам XIX асргача қ абул қ илинган тад қ и қ отчи олим Ван Го-вэй Мэн Хуннинг бу асар муаллифи эканлигини рад этиб, тахминан асар муаллифи император Нинцзун ( ) даврида миссия билан юборилган Чжао Хун бўлади деб манбалар асосида исботлаб берди. Асар муаллифи 1221 йилда Хитой императори номидан музокаралар олиб бориш ма қ садида Чингизхон ҳ узурига юборилади. Лекин у ўша ва қ т Ўрта Осиёда бўлган Чингизхон ҳ узурига кела олмай, Хитойдаги юришларга бошли қ қ илиб кетилган Мухали билан учрашади, халос. Учрашув эсталиги сифати ўзи мў ғ уллар ҳ а қ ида нимаики кўрган, эшитган бўлса қ ис қ ача кўринишда ёзиб қ олдирилган. Асар мў ғ уллар ижтимоий, и қ тисодий, ҳ арбий ва кундалик турмуш тарзи хусусида му ҳ им маълумотлар бера олади.

20 Арман тилидаги тарихий манбалар - Себастаци «Йилнома» си муаллифи номаълум бўлиб, муаллиф яшаган Себастин ша ҳ рига нисбат бериб шу ном билан номланади. Манбанинг а ҳ амиятли жи ҳ ати шундаки, унда мў ғ уллар билан бо ғ ли қ маълумотлар бош қ а арман манбаларида ҳ ам ўз тасди ғ ини топган. Ундан таш қ ари Жалолиддин Мангубердининг Кавказга юриши, Бачу-Нўённинг Рум салтанатига юриши билан бирга арман қ ироли Смбатнинг ( ) Ғ озонхон ҳ узурида қ айтиш во қ еалари ҳ ам тилга олинган. - Себастаци «Йилнома» си муаллифи номаълум бўлиб, муаллиф яшаган Себастин ша ҳ рига нисбат бериб шу ном билан номланади. Манбанинг а ҳ амиятли жи ҳ ати шундаки, унда мў ғ уллар билан бо ғ ли қ маълумотлар бош қ а арман манбаларида ҳ ам ўз тасди ғ ини топган. Ундан таш қ ари Жалолиддин Мангубердининг Кавказга юриши, Бачу-Нўённинг Рум салтанатига юриши билан бирга арман қ ироли Смбатнинг ( ) Ғ озонхон ҳ узурида қ айтиш во қ еалари ҳ ам тилга олинган. -Епископ Степанос «Йилномаси» даги во қ еалар деярли бир аср давомида я қ ин ва Ўрта Шар қ, Кавказорти ва Киликия Арманистонида содир бўлган во қ еаларга ба ғ ишланган. -Епископ Степанос «Йилномаси» даги во қ еалар деярли бир аср давомида я қ ин ва Ўрта Шар қ, Кавказорти ва Киликия Арманистонида содир бўлган во қ еаларга ба ғ ишланган. -Оганес Ванакан Тавушеци- XIII аср тани қ ли арман олимларидан бири бўлган Ванакан бир қ анча диний ва дунёвий асарлар муаллифи бўлган. Унинг «Мў ғ улларнинг юришлари тарихи» асари ҳ озирги кунгача топилган эмас. Шундай бўлсада Ванакан томонидан ёзиб қ олдирилган мў ғ уллар юришлари ҳ а қ идаги айрим маълумотлар бизнинг кунимизгача етиб келган. -Оганес Ванакан Тавушеци- XIII аср тани қ ли арман олимларидан бири бўлган Ванакан бир қ анча диний ва дунёвий асарлар муаллифи бўлган. Унинг «Мў ғ улларнинг юришлари тарихи» асари ҳ озирги кунгача топилган эмас. Шундай бўлсада Ванакан томонидан ёзиб қ олдирилган мў ғ уллар юришлари ҳ а қ идаги айрим маълумотлар бизнинг кунимизгача етиб келган. -Католикос Константин Бардзрбердци ( ) нинг «Ибратли васият» да асосан Киликия Арманистонига ўхшаб арман хал қ ини ҳ ам мў ғ уллар билан дўстона муносабатга кириши кераклигини у қ тирилади. -Католикос Константин Бардзрбердци ( ) нинг «Ибратли васият» да асосан Киликия Арманистонига ўхшаб арман хал қ ини ҳ ам мў ғ уллар билан дўстона муносабатга кириши кераклигини у қ тирилади.

21 -Смбат Спарапет «Йилномаси» - Смбат Спарапет XIII аср арман лашкарбошиларидан бири бўлиб, унинг «Йилномаси» ўша даврдаги арман – мў ғ ул, арман- византия, арман-грузия, арман-форс, арман-араб, арман-турк муносабатлари ҳ а қ ида му ҳ им ахборотларни ўзида мужассамлаштирган. У мў ғ улларнинг Ўрта Осиёга юришларига ҳ ам ало ҳ ида эътибор берган, жумладан Самар қ андни олиш учун Чингизхон дарёдан ўтиш ма қ садида қ айи қ лардан кўприк ясатганлигини, шахарни тўрт кунда эгалласа-да, 4 йил давомида ҳ ам уни вайрон қ илолмаганлигини, чунки «Самар қ анд» туркий тилда «бой ша ҳ ар» деган маънони англатишини ёзиб қ олдирган. «Йилнома»да шунингдек арман қ ироли Гетум I нинг Мў ғ улистонга саё ҳ атлари, мў ғ уллар томонидан Бо ғ доднинг олиниши, қ олаверса ўша даврдаги Ўрта Осиё ва Я қ ин Шар қ нинг тарихи ва географияси ҳ а қ идаги му ҳ им маълумотлар келтирилади. -Смбат Спарапет «Йилномаси» - Смбат Спарапет XIII аср арман лашкарбошиларидан бири бўлиб, унинг «Йилномаси» ўша даврдаги арман – мў ғ ул, арман- византия, арман-грузия, арман-форс, арман-араб, арман-турк муносабатлари ҳ а қ ида му ҳ им ахборотларни ўзида мужассамлаштирган. У мў ғ улларнинг Ўрта Осиёга юришларига ҳ ам ало ҳ ида эътибор берган, жумладан Самар қ андни олиш учун Чингизхон дарёдан ўтиш ма қ садида қ айи қ лардан кўприк ясатганлигини, шахарни тўрт кунда эгалласа-да, 4 йил давомида ҳ ам уни вайрон қ илолмаганлигини, чунки «Самар қ анд» туркий тилда «бой ша ҳ ар» деган маънони англатишини ёзиб қ олдирган. «Йилнома»да шунингдек арман қ ироли Гетум I нинг Мў ғ улистонга саё ҳ атлари, мў ғ уллар томонидан Бо ғ доднинг олиниши, қ олаверса ўша даврдаги Ўрта Осиё ва Я қ ин Шар қ нинг тарихи ва географияси ҳ а қ идаги му ҳ им маълумотлар келтирилади. Ю қ оридагилардан таш қ ари Гетум Патишис «Йилнома» си, Гетум II «Йилнома»си, Мхитар Айриванеци ( ) «Хроника» си, Нерсес Палиенц «Йилнома»си, Давид Багищеци «Тарих»и ҳ ам арман, ҳ ам Я қ ин Шар қ, ҳ ам мў ғ уллар тарихи бўйича арман тилидаги му ҳ им тарихий манбалар ҳ исобланади. Ю қ оридагилардан таш қ ари Гетум Патишис «Йилнома» си, Гетум II «Йилнома»си, Мхитар Айриванеци ( ) «Хроника» си, Нерсес Палиенц «Йилнома»си, Давид Багищеци «Тарих»и ҳ ам арман, ҳ ам Я қ ин Шар қ, ҳ ам мў ғ уллар тарихи бўйича арман тилидаги му ҳ им тарихий манбалар ҳ исобланади.

22 «Мўғул» ва «мўғул - татарлар» деган этноними борасидаги карашлар

23 .) Хитой манбаларининг кўрсатишича «мў ғ ул» атамаси Чингизхон бошли қ ягона мў ғ ул давлати пайдо бўлгандан сўнг пайдо бўлган. Буни ато қ ли шар қ шунос тарихчи А.С.Васильев ҳ ам маъ қ уллайди. Тарихчининг фикрича, «мў ғ ул» деган ном Сибир татарлари ичидаги бир этник жамоани англатган бўлиб, бош қ алардан фар қ лаш учун улар « қ ора татарлар» деб аталган. То XII асргача протомў ғ ул этно қ абилавий гуру ҳ лари ва хал қ лари мавжуд бўлган. Протомў ғ уллар ва илкмў ғ уллар гуру ҳ лари кўчманчи чорвачилик хўжалигида ҳ аёт кечирувчи, бир – бири билан келиб чи қ иши умумийлиги, тили, маданияти ва шу каби лар билан бо ғ ланган унча катта бўлмаган уру ғ – қ абилавий жамоалардан иборат бўлган. Қ ўшни цивилизациялар (Хитой) билан танишув натижасида қ абилалар ва қ тлар ўтиши билан қ абилалар иттифо қ ининг таъсири кучли сардорлари бошчилигида бирлашадилар ва бу сардорлар ўзларини император деб эълон қ илдилар (м: тангутлар, киданлар, чжурчженлар каби). Мў ғ уллар ҳ ам худди шандай типдаги этносларнинг навбатдагиси эди, деб ўз фикрини А.С.Васильев асослаб ўтади. (История Востока Т – бет.)

24 Рашид – ад – дин «мў ғ ул» атамаси Мў ғ улистон худудида яшаган қ адимги қ абиланинг номидан олинган деб хисоблайди. Рашид – ад – дин «мў ғ ул» атамаси Мў ғ улистон худудида яшаган қ адимги қ абиланинг номидан олинган деб хисоблайди.

25 То XII асргача Шар қ ий Мў ғ улистон худудида исти қ омат қ илиб келаётган қ абилалар ичида гегемонлик татарлар қ ўлида бўлган, шунинг учун ҳ ам хитойлик тарихчилар мў ғ улларни татарларнинг бир қ исми деб хисоблаганлар. Ягона мў ғ ул давлати ташкил топгач энди татарларни мў ғ уллларнинг таркибий қ исми деб қ араш юзага келди, ундан таш қ ари Марказий Осиёда «татар» деган ном йў қ олиб кетди, Олтин Ўрда тобелигида бўлган Волгабўйи турклари ўзларини «татарлар» деб аташган. XIII аср бошларига келганда «мў ғ ул» ва «татар» этнонимлари синоним сифатида қ аралган, чунки биринчидан, «татар» номи одатий ва умуммаълум ном бўлган бўлса, иккинчидан, кўп сонли татарлар (тор маънода) мў ғ ул қ ўшинидаги ил ғ ор отрядлардан хисобланган. Шу бисдан куп холларда Хитой, мусулмон дунёси, рус ва Ғ арбий Европада мў ғ ул бос қ инчиларини татарлар деб аташган. То XII асргача Шар қ ий Мў ғ улистон худудида исти қ омат қ илиб келаётган қ абилалар ичида гегемонлик татарлар қ ўлида бўлган, шунинг учун ҳ ам хитойлик тарихчилар мў ғ улларни татарларнинг бир қ исми деб хисоблаганлар. Ягона мў ғ ул давлати ташкил топгач энди татарларни мў ғ уллларнинг таркибий қ исми деб қ араш юзага келди, ундан таш қ ари Марказий Осиёда «татар» деган ном йў қ олиб кетди, Олтин Ўрда тобелигида бўлган Волгабўйи турклари ўзларини «татарлар» деб аташган. XIII аср бошларига келганда «мў ғ ул» ва «татар» этнонимлари синоним сифатида қ аралган, чунки биринчидан, «татар» номи одатий ва умуммаълум ном бўлган бўлса, иккинчидан, кўп сонли татарлар (тор маънода) мў ғ ул қ ўшинидаги ил ғ ор отрядлардан хисобланган. Шу бисдан куп холларда Хитой, мусулмон дунёси, рус ва Ғ арбий Европада мў ғ ул бос қ инчиларини татарлар деб аташган.

26 Мў ғ улларнинг асосий асосий қ абилалари Дашт (чўл) – мў ғ ул қ абилалари «Урмон» мў ғ ул қ абилалари

27 Дашт (чўлда) яшовчи кўчманчи мў ғ ул қ абилалари Кэрэитлар –. Орхон ва Толу дарёлари водийсида яшаган Найманлар – Хангай ва Олтой тизмалари оралигида яшаган. Мэркитлар – Селенге дарёси хафзаси уларнингмакони хисобланган Тайчиутлар – Онон ва Селенге дарёлари этакларида яшаганлар Онгутлар – энг кам сонли кучманчи кабилалар. Татарлар бўлса шар қ да Буир-Нур ва Кулун Нур кўллари атрофида ўрнашганлар. Ойратлар- маркитлардан шимолро қ да Хубсугул кўли атрофида дурбэн- (яъни тўрт ойратлар) ўрнашганлар. (яъни тўрт ойратлар) ўрнашганлар.

28

29 «Урмон» қ абилалари БАРГУТТУМАГБУЛАГАЧИНКЭРЭМУЧИНУРЯНХАТУРАСУТТЕЛЕНГУТХАРИ

30 Ўрта аср муаррихлари шар қ ий кўчманчи хал қ ларни шар қ ий кўчманчи хал қ ларни уч гурухга бўлишган: уч гурухга бўлишган: «о қ », « қ ора» ва «ёввойи» о қ » татарлар «о қ » татарлар Гоби са ҳ росининг жанубий қ исмида яшаб,Цзинь (чжурчжен) империясининг чегара хизматчилари бўлган кўчманчилар турк тилли онгутлар ва мў ғ ул тилли киданлар. « Қ ора» татарлар, шу жумладан найманлар ва кераитлар, Хитой ва Шар қ ий Туркистон шахарларидан унча узо қ бўлмаган даштликларда исти қ омат қ илишган. «ёввойи» татарлар Жанубий Сибирда яшаган (меркитлар, ойратлар, урянхатлар ва б қ ) ов ва бали қ овлаш билан шу ғ улланишган.

31 Мўғул қабилалари ўртасида феодализмнинг шаклланиши ва ривожланиши бир қанча ўзига хос хусусиятлари Биринчидан, жа ҳ оннинг бош қ а кўпгина хал қ ларда кузатилгани каби феодализм бу ҳ удудда де ҳқ ончилик замирида эмас, балки кўчманчи чорвачилик хўжалиги асосида шаклланди ва ривожланди. Иккинчидан, феодализм мў ғ уллар орасида қ улчилик муносабатларининг емирилиши жараёнида эмас, ибтидоий тузум емирилиши жараёнида шаклланди.

32 «КУРЕН» хужалиги

33 ОДДИЙ МУГУЛ ОИЛАСИ УТОВИ ВА ХУЖАЛИГИ ШУ ТАКЛИД БУЛГАН

34 «АЙЛ» хужалиги. Кейинги ижтимоий-и қ тисодий муносабатларнинг ривожланиши жараёнида (12 аср охири ва 13 аср бошларида) курен ўз ўрнини айлга бўшатиб бериб, курен фа қ ат мудофаа зарурияти туфайлигина са қ ланиб қ олаверган. Айллар ало ҳ ида уру ғ эмас, балки бир неча оиладан иборат бирлик бўлиб, кўчманчилик хўжалигида куренга нисбатан анча қ улай бирлик ҳ исобланган.

35 Мугуллар жамиятидаги феодал табакаланиш НОЙОНЛАР – ДАШТ ЧОРВАДОР АЪЁНЛАРИ «батор»-ботир, «сэчэн»-о қ ил, доно, «мэргэн»-мерган, «букэ»- кучли НУКЕРЛАР- НОЙОНЛАРНИНГ САФДОШЛАРИ, КУНГИЛЛИ КУШИНЛАРДАН ИБОРАТ САДОКАТЛИ ХИЗМАТКОРЛАР АРАТЛАР – ХУЖАЙИН НОЙОНЛАРНИНГ ХИЗМАТИНИ КИЛУВЧИ КАБИЛАНИНГ КАРАМ КАТЛАМИ. УЛАР НОЙОНЛАРНИ ЁКИЛГИ БИЛАН ТАЪМИНЛАГАН, МОЛЛАРИНИ СОГИБ, СУТ БИЛАН ТАЪМИНЛАГАН, КУЙЛАРИНИ БОКИБ, ЖУНЛАРИНИ КИРКИШ КАБИ РЕНТАЛАРНИ БАЖАРИШГАН КУЛЛАР (богол) – КУПИНЧА МУГУЛ ЗОДАГОНЛАРИНИНГ ХИЗМАТКОРЛАРИ. УЛАР АСОСАН ЧУПОНЛАР РОЛИНИ БАЖАРИШГАН.

36 Темучин, булғуси Чингизхон айрим тарихий манбаларда 1162 йилда, яна айримларида 1155 йилда туғилган деб кўрсатилади. У туғилган вақтда отаси Есугэй- баҳодир татарлар йўлбошчиси Тэмучин – угэни мағлуб этгани сабаб, ўз ўғлига ўша мағлуб душман номини беради.

37 Тэмучиннинг туғилган йили асли ноъмалум бўлиб, кўпинча унинг вафоти йили билан туғилган йилини белгилашга харакат қилинган. Рашид – аддин маълумотига кўра Тэмучин 1227 йил ГАХА (чўчқа ёки тўнғиз) йилининг (ой тақвими асосида) худди шу номдаги ойнинг 15 кунида вафот этади. Унинг туғилган йилини ҳам гаха йилида деб кўрсатишини инобатга олсак, тўғилиши ва ўлими орасидаги муддат шарқ йил анъанасида муъчал билан хисоблаганда 6 мучални (гахадан - гахагача), яъни 72 ёшни ташкил этиши керак. Агар вафот этган йилидан олиб ҳисоблаганда Тэмучиннинг туғилиш йили 1155 йилга тўғри келади йил туғилган деган маълумот билан 1155 йил маълумоти орасидаги йил фарқи бор йўғи етти йилни ташкил қилади. Шунга кўра туғилиш санасининг номаълумлигидан хар икки сананинг аниқлигининг ўзи асосли факт сифатида қарашга олиб келади. Ундан ташқари ҳеч бир манбада Тэмучиннинг 1162 йилдан кейин туғилганлиги келтирилмаган. (Хара Даван 35- бет)

38 Темучиннинг ота - онаси Есугэй (Ису-гей) тайчиутлар қ абиласининг кият - борджигин уругидан булган. Гарчи у кабила бошли ғ и ҳ исобланмасада, лекин жанглардаги мо ҳ ирлиги ва жасурлиги сабаб унга «ба ҳ одир» ма қ оми берилган. Унинг қ ўл остида ўзи мансуб кият-борджигин уру ғ идан таш қ ари яна бир қ анча мў ғ ул уру ғ лари бўлган. Сучейнинг уч ака – укаси бўлиб, уларнинг отаси Бартан – Баходир бўлган. Бартан – Баходир маш ҳ ур Қ абул – хоннинг ў ғ илларидан бири бўлган. Шу боисдан Тэмучиннинг аждод шажараси Гао – Маралга (прекрасная лань) уйланган Бюрте – гоно (бурный волк)дан тар қ алганлиги тарихий манбаларда келтирилади. Онаси Оэлун кунгират кабиласидан булиб, Есугэй меркит кабиласи сардори Еке-Чиледга каллик сифатида олиб кетилаётганда уни улардан тортиб олиб уз никохига олади.

39 Темучин 9 ёшга етганда отаси уни қўнғирот қабиласига Дэй- сэчэн оиласига унинг қизи Бортэни ўз ўғлига келин қилиш мақсадида маълум муддатга (ўша даврда мўғуллар орасида бу одатга айланган эди) қолдириб келади. Аммо қайтишда Есугэй татарлар томонидан заҳарланиб ўлдирилади.

40 ТЕМУЧИННИНГ ДАСТЛАБКИ МУВАФФАКИЯТИ Темучин ўз ҳ окимиятини ўрнатиш учун курашга киришади. Шу ма қ сад йўлида у бир ва қ тлар отаси билан анда (биродар ёки ака- ука) тутинган кэрэитлар қ абиласининг хони Тоорил (Ван-хон) билан иттифо ққ а киришади. Темучин ўз ҳ окимиятини ўрнатиш учун курашга киришади. Шу ма қ сад йўлида у бир ва қ тлар отаси билан анда (биродар ёки ака- ука) тутинган кэрэитлар қ абиласининг хони Тоорил (Ван-хон) билан иттифо ққ а киришади. Жаржират қ абиласидан бўлган ёшлик даврларда «анда» тутинган Жамуха хам унинг дастлабки иттифокдошларидан булди. Жаржират қ абиласидан бўлган ёшлик даврларда «анда» тутинган Жамуха хам унинг дастлабки иттифокдошларидан булди. Темучин иккала иттифокдошлари кумагида 1184 йилда мэркитлар қ абиласи Темучинга ҳ ужум қ илиб унинг хотини Бортэни асирга олган мэркитларга зарба беришга эриша олди. Темучин иккала иттифокдошлари кумагида 1184 йилда мэркитлар қ абиласи Темучинга ҳ ужум қ илиб унинг хотини Бортэни асирга олган мэркитларга зарба беришга эриша олди.

41 Темучин хокимиятининг дастлабки эътирофи (1189 йил) Меркитлар устидан козонилган ғ алабадан сўнг Темучиннинг таъсири ошиб, илгари тарк этган отасининг улуси қ айтиб кела бошлайди. Ҳ окимиятга асосий даъвогарлар бўлган Темучин ҳ амда Жамуха ўртасидаги «анда»чилик бир ярим йил давом этди. Меркитлар устидан козонилган ғ алабадан сўнг Темучиннинг таъсири ошиб, илгари тарк этган отасининг улуси қ айтиб кела бошлайди. Ҳ окимиятга асосий даъвогарлар бўлган Темучин ҳ амда Жамуха ўртасидаги «анда»чилик бир ярим йил давом этди йилда Темучин журкин қ абиласидан Сача-беки, Хучарбек, Алтан (Хутулахоннинг ў ғ ли) ташаббуси билан хон деб эълон қ илинади йилда Темучин журкин қ абиласидан Сача-беки, Хучарбек, Алтан (Хутулахоннинг ў ғ ли) ташаббуси билан хон деб эълон қ илинади. Темучин гарчи Хобул-хон авлодига тў ғ ридан – тў ғ ри мактуб бўлмасада (шу боисдан у кият боржигин уру ғ идан ҳ исобланади) лекин унинг уддабуронлиги ва ўша ва қ тлардаги реал куч- қ удрати сабаб Хабулхоннинг тў ғ ридан-тў ғ ри авлоди ҳ исобланган Алтаннинг эмас, аксинча унинг хон қ илиб кўтарилишига олиб келади (бу жараёнда Алтан ҳ ам унга ўз тобелигини из ҳ ор қ илади). Темучин гарчи Хобул-хон авлодига тў ғ ридан – тў ғ ри мактуб бўлмасада (шу боисдан у кият боржигин уру ғ идан ҳ исобланади) лекин унинг уддабуронлиги ва ўша ва қ тлардаги реал куч- қ удрати сабаб Хабулхоннинг тў ғ ридан-тў ғ ри авлоди ҳ исобланган Алтаннинг эмас, аксинча унинг хон қ илиб кўтарилишига олиб келади (бу жараёнда Алтан ҳ ам унга ўз тобелигини из ҳ ор қ илади).

42 Шу йили найманлар ёрдамида Эрхэ Хаара ўз акаси Тоорил (Ванхон)ни тахтдан туширади. Узо қ саргардонликдан сўнг Тоорил 1196 йилда Темучиндан ёрдам сўраб Мў ғ улистонга қ айтиб келади. Шу йили найманлар ёрдамида Эрхэ Хаара ўз акаси Тоорил (Ванхон)ни тахтдан туширади. Узо қ саргардонликдан сўнг Тоорил 1196 йилда Темучиндан ёрдам сўраб Мў ғ улистонга қ айтиб келади йил 1197 йил Темучин мэркитлар хони Токтай бекига зарба бериб, қ ўлга тушган ўлжаларни ҳ аммасини Тоорилга беради ва унинг яна хонлик тахтини эгаллашига кўмаклашади. Темучин мэркитлар хони Токтай бекига зарба бериб, қ ўлга тушган ўлжаларни ҳ аммасини Тоорилга беради ва унинг яна хонлик тахтини эгаллашига кўмаклашади йил

43 Хитойдаги чжурчжэнлар императори Мадагу ( ) ўз генерали Ваньян Сянни Хитой вассали ҳ исобланган татарлар қ ўз ғ олонини бостириш учун Мў ғ улистонга юборади. Қ ўз ғ олонни бостириш учун хитойлик генерал Тоорилга ёрдам сўраб мурожаат қ илади. Тоорил Темучин билан бирга татарларга сезиларли зарба беради. Бу хизматлари эвазига Ваньян Сян Тоорилга «Ван» (шундан бошлаб «Ванхон») Темучинга «Жаутхури» (буюк амир ёки қ ўшинларнинг олий қ ўмондони) унвонини беради. Хитойдаги чжурчжэнлар императори Мадагу ( ) ўз генерали Ваньян Сянни Хитой вассали ҳ исобланган татарлар қ ўз ғ олонини бостириш учун Мў ғ улистонга юборади. Қ ўз ғ олонни бостириш учун хитойлик генерал Тоорилга ёрдам сўраб мурожаат қ илади. Тоорил Темучин билан бирга татарларга сезиларли зарба беради. Бу хизматлари эвазига Ваньян Сян Тоорилга «Ван» (шундан бошлаб «Ванхон») Темучинга «Жаутхури» (буюк амир ёки қ ўшинларнинг олий қ ўмондони) унвонини беради йил

44 Найман тахтига талашиб Тянхон билан курашаётган Буюрук (улар ака-укалар)ка қ арши Ванхон ва Темучин уруш бошлайди. Ҳ али уруш ни ҳ оясига етмасдан Жамуханинг найрангига ишонган Ванхон эртаси куни жангга кирмасдан ўз иттифо қ чисини тарк этади. Лекин Таянхон томонидан ўз инисига ёрдам бериш ма қ садида юборилган Коксу- Собрак бошчилигидаги қ ўшин Темучинни эмас, жангга кирмаган Ванхон қ ўшинларини таъ қ иб этиб, уларга талофат етказади. Ванхон ўзи «сотган» Темучиндан яна ёрдам сўрашга мажбур бўлади. Найманларнинг кучли ра қ иб эканлигини тушунган Темучин ўзининг тўртта лашкарбошиларини юбориб, жангни ўз томонига якунлашига эришади йил

45 1201 йил Канн ва аргун дарёлари орали ғ идаги қ урултойда Жамуха Темучинга қ арши тузган қ абилаларнинг кучли иттифо қ и, томонидан хон деб эълон қ илинади ва унга «гурхон» деган унвон берилади. Ванхон билан бирга ҳ аракат қ илганлиги натижасида гарчи Темучин жангда яраланган бўлса ҳ ам иттифо қ чи душманлардан устун келадилар. Канн ва аргун дарёлари орали ғ идаги қ урултойда Жамуха Темучинга қ арши тузган қ абилаларнинг кучли иттифо қ и, томонидан хон деб эълон қ илинади ва унга «гурхон» деган унвон берилади. Ванхон билан бирга ҳ аракат қ илганлиги натижасида гарчи Темучин жангда яраланган бўлса ҳ ам иттифо қ чи душманлардан устун келадилар.

46 1202 йил 1198 йилдаги ма ғ лубиятдан сўнг татарларнинг кучи заифлашган бўлсада, аммо улар катта тўрт қ абиладан: алухай, дутаут, алчи, чагандан иборат эди йилда Темучин татарлар устига Яна юриш қ илиб, уларни яна ма ғ лубиятга учратди. Асирга олинган барча татар эркаклари қ иличдан ўтказилади. Опа-сингил Есуй ва Есуган (улар ҳ ам татар) Темучиннинг хотинига айландилар. Қ олган аёллар ва болалар турли қ абилаларга та қ симлаб юборилди йилдаги ма ғ лубиятдан сўнг татарларнинг кучи заифлашган бўлсада, аммо улар катта тўрт қ абиладан: алухай, дутаут, алчи, чагандан иборат эди йилда Темучин татарлар устига Яна юриш қ илиб, уларни яна ма ғ лубиятга учратди. Асирга олинган барча татар эркаклари қ иличдан ўтказилади. Опа-сингил Есуй ва Есуган (улар ҳ ам татар) Темучиннинг хотинига айландилар. Қ олган аёллар ва болалар турли қ абилаларга та қ симлаб юборилди.

47 1203 йил Қ абила хонлари ўртасидаги Мў ғ улистондаги олий ҳ окимият учун уруш эртами, кечми Ванхон ва Темучинни бир-бирига тў қ наштирар эди йилда найманлар устига юришдан сўнг Темучин ўртадаги муносабатларни нико ҳ билан муста ҳ камлашни таклиф қ илганда Ванхон бунга рад жавобини беради. Ўртадаги тў қ нашувлардан Жамуха яна ўз ҳ исобига фойдаланиб қ олади, Ванхоннинг ў ғ ли Сангунни Темучинга қ арши урушга кўндиради йилги бўлган тў қ нашувда (бу пайтга келиб Темучин қ ўл остида бўлган бир қ анча уру ғ етакчилари ўз сафдошларини олиб сангун тарафига ўтиб кетган эди) Темучин ма ғ лубиятга учрайди. Шу йилнинг кузида Темучин бор қ ўшини билан кэрэитларга тўсатдан зарба бериб, уларни енгишга эришади. Ванхон Таянхон ҳ арбий аскари томонидан ўлдирилади, ў ғ ли Сангун уй ғ ур хонлигида ҳ алок бўлади. Қ абила хонлари ўртасидаги Мў ғ улистондаги олий ҳ окимият учун уруш эртами, кечми Ванхон ва Темучинни бир-бирига тў қ наштирар эди йилда найманлар устига юришдан сўнг Темучин ўртадаги муносабатларни нико ҳ билан муста ҳ камлашни таклиф қ илганда Ванхон бунга рад жавобини беради. Ўртадаги тў қ нашувлардан Жамуха яна ўз ҳ исобига фойдаланиб қ олади, Ванхоннинг ў ғ ли Сангунни Темучинга қ арши урушга кўндиради йилги бўлган тў қ нашувда (бу пайтга келиб Темучин қ ўл остида бўлган бир қ анча уру ғ етакчилари ўз сафдошларини олиб сангун тарафига ўтиб кетган эди) Темучин ма ғ лубиятга учрайди. Шу йилнинг кузида Темучин бор қ ўшини билан кэрэитларга тўсатдан зарба бериб, уларни енгишга эришади. Ванхон Таянхон ҳ арбий аскари томонидан ўлдирилади, ў ғ ли Сангун уй ғ ур хонлигида ҳ алок бўлади.

48 1204 йил 1204 йил ба ҳ орида Темучин найманлар билан тў қ нашувдан олдин қ урултой ча қ ириб, 45 минг атрофидаги қ ўшинни сафрбар қ илишга эриша олади. Найман хони қ ўшинларининг умумий сони минг атрофида бўлса ҳ ам ўртадаги жангдан сўнг найманлар ма ғ луб этилади. Таянхон яраланиб ҳ алок бўлади, уни ў ғ ли уни Кучлук Алтайга амакиси Буюрукхон ҳ узурига қ очиб кетади. Темучин ўша ва қ тларгача найман хони котиби бўлган Тататунани ўз хизматига олади. Ўша йили Темучин татарларга яна бир бор зарба бериб, барча татарларни (аёллар ва болалар билан бирга) қ атл қ илишга буйру қ беради. Лекин хоннинг татар хотинлари Есуй ва Есуган, укаси Джучи-Хасар ва бир қ анча кишилар бир неча минг татарларнинг жонини асраб қ олдилар йилда найманлар сардори Буюрук Темучин қ ўшинларидан ма ғ лубият учради. Жамуха бўлса 1207 йиллар атрофида ўз сафдошлари томонидан Темучинга тутиб берилди йил ба ҳ орида Темучин найманлар билан тў қ нашувдан олдин қ урултой ча қ ириб, 45 минг атрофидаги қ ўшинни сафрбар қ илишга эриша олади. Найман хони қ ўшинларининг умумий сони минг атрофида бўлса ҳ ам ўртадаги жангдан сўнг найманлар ма ғ луб этилади. Таянхон яраланиб ҳ алок бўлади, уни ў ғ ли уни Кучлук Алтайга амакиси Буюрукхон ҳ узурига қ очиб кетади. Темучин ўша ва қ тларгача найман хони котиби бўлган Тататунани ўз хизматига олади. Ўша йили Темучин татарларга яна бир бор зарба бериб, барча татарларни (аёллар ва болалар билан бирга) қ атл қ илишга буйру қ беради. Лекин хоннинг татар хотинлари Есуй ва Есуган, укаси Джучи-Хасар ва бир қ анча кишилар бир неча минг татарларнинг жонини асраб қ олдилар йилда найманлар сардори Буюрук Темучин қ ўшинларидан ма ғ лубият учради. Жамуха бўлса 1207 йиллар атрофида ўз сафдошлари томонидан Темучинга тутиб берилди.

49 1206 йил 1206 йилда Онон дарёси бўйида барча мў ғ ул қ абилалари аслзодалари иштирокида қ урултой ча қ иради. Рашид-ид- дин асарларида Чингизхоннинг хон қ илиб кўтарилиши маросимининг ёритилиниши. Рашид-ид-дин асарида Чингизхонни хон қ илиб кўтариш маросимида унинг ба ҳ одирлари Чингизхонга нисбатан соди қ лик тў ғ рисида қ асам ичганлар. Ушбу қ асам сўзидан бир парчаси Рашид- ид-дин китобида берилган бўлиб, у қ уйидагича кўринишга эга. Темучинга қ асамёд қ илишаётгандаги ба ҳ одирлар сўзидан бир парча: «Биз сени хон қ илиб кўтармо қ чимиз. Сен подшо бўлганингдан сўнг, биз, кўп сонли душманларга қ арши курашда олдинги сафларда бўламиз, агарда чиройли қ излар ва хотинларни, яна уч қ ур отларни асирга олсак уларни сенга берамиз. Ёввойи ҳ айвонларни қ уршаб ов қ илишда биз бош қ аларга нисбатан биринчи бўлиб ҳ аракат қ иламиз ва хоказо». Бундан сўнг у ўз хизматчиларига қ араб шундай дейди: «Агарда мен кўплаб уюрлар, подалар, тойлар, аёллар ва болаларни қ ўлга киритсам уларни сизга бераман. Сиз учун ўзим даштда ов қ илгум ва ёввойи подалар ва то ғ қ ушларини сиз томонга хайдагум». Ўша қ урултойда Темучин барча мў ғ ул қ абилаларининг хони деб эълон қ илинади ва унга Чингизхон номи берилади йилда Онон дарёси бўйида барча мў ғ ул қ абилалари аслзодалари иштирокида қ урултой ча қ иради. Рашид-ид- дин асарларида Чингизхоннинг хон қ илиб кўтарилиши маросимининг ёритилиниши. Рашид-ид-дин асарида Чингизхонни хон қ илиб кўтариш маросимида унинг ба ҳ одирлари Чингизхонга нисбатан соди қ лик тў ғ рисида қ асам ичганлар. Ушбу қ асам сўзидан бир парчаси Рашид- ид-дин китобида берилган бўлиб, у қ уйидагича кўринишга эга. Темучинга қ асамёд қ илишаётгандаги ба ҳ одирлар сўзидан бир парча: «Биз сени хон қ илиб кўтармо қ чимиз. Сен подшо бўлганингдан сўнг, биз, кўп сонли душманларга қ арши курашда олдинги сафларда бўламиз, агарда чиройли қ излар ва хотинларни, яна уч қ ур отларни асирга олсак уларни сенга берамиз. Ёввойи ҳ айвонларни қ уршаб ов қ илишда биз бош қ аларга нисбатан биринчи бўлиб ҳ аракат қ иламиз ва хоказо». Бундан сўнг у ўз хизматчиларига қ араб шундай дейди: «Агарда мен кўплаб уюрлар, подалар, тойлар, аёллар ва болаларни қ ўлга киритсам уларни сизга бераман. Сиз учун ўзим даштда ов қ илгум ва ёввойи подалар ва то ғ қ ушларини сиз томонга хайдагум». Ўша қ урултойда Темучин барча мў ғ ул қ абилаларининг хони деб эълон қ илинади ва унга Чингизхон номи берилади.

50 ТЕМУЧИННИНГ ЁШЛИК ЙИЛЛАРИ УТГАН ОНОН ДАРЁСИНИНГ КУЗГИ МАНЗАРАСИ ШУ ДАРЁ ХАВЗАСИДА У «ЧИНГИЗХОН» ДЕБ ЭЪЛОН КИЛИНДИ.

51 Чингизхоннинг давлати ўнлик тизим асосида шакллантирилган ҳ арбий феодал давлатнинг Маъмурий бошкарув тартиби Унг канот округи Туман (10 минг) Минглик бирлик Юзлик бирлик Марказ канот округи Туман (10 минг) Минглик бирлик Юзлик бирлик Чап канот округи Туман (10 минг) Минглик бирлик Юзлик бирлик Чингизхоннинг давлати ўнлик тизим асосида шакллантирилган ҳ арбий феодал давлатнинг Маъмурий бошкарув тартиби Унг канот округи Туман (10 минг) Минглик бирлик Юзлик бирлик Марказ канот округи Туман (10 минг) Минглик бирлик Юзлик бирлик Чап канот округи Туман (10 минг) Минглик бирлик Юзлик бирлик Чингизхоннинг давлати ўнлик тизим асосида шакллантирилган ҳ арбий феодал давлатнинг Маъмурий бошкарув тартиби Унг канот округи Туман (10 минг) Минглик бирлик Юзлик бирлик Марказ канот округи Туман (10 минг) Минглик бирлик Юзлик бирлик Чап канот округи Туман (10 минг) Минглик бирлик Юзлик бирлик

52 «Кешик» - шахсий гвардиянинг тузилиши 1206 йилгача улар Икки кисмдан иборат булган 80 та кэбтэул (тунги со қ чилар) 70 та кешиктэнлар (кундузги со қ чилар)

53 Кешикнинг 1206 йилдан кейинги холати «Кешик» аскарлари сони 10 минг нафарга етказилиб, улар 95 «минглик»дан сараланиб олинган. Аслида «кэшик» маъноси «навбат», «алмашинув»га тў ғ ри келади. (В.В.Бартольд 449- бет.) «Кешик» аскарлари сони 10 минг нафарга етказилиб, улар 95 «минглик»дан сараланиб олинган. Аслида «кэшик» маъноси «навбат», «алмашинув»га тў ғ ри келади. (В.В.Бартольд 449- бет.) Бу гвардия асосан хон қ арорго ҳ ини қ ўри қ лаган. Фа қ ат хоннинг ўзи юришга отлангандагина улар ҳ арбий юришларда иштирок этишган. Бу гвардия асосан хон қ арорго ҳ ини қ ўри қ лаган. Фа қ ат хоннинг ўзи юришга отлангандагина улар ҳ арбий юришларда иштирок этишган. Уларнинг мартабаси бош қ а қ ўшин қ ўмондонлари мартабасидан ю қ ори турган. Уларга ҳ атто хон ҳ узурига ўз отлари билан кириш имконияти берилган. Уларнинг мартабаси бош қ а қ ўшин қ ўмондонлари мартабасидан ю қ ори турган. Уларга ҳ атто хон ҳ узурига ўз отлари билан кириш имконияти берилган. Кешик факат улуг хон жангга харбий юришга отлангандагина у билан харакат килган. Колган вактлари хон урдасининг хавфсизлиги учун масъул булган. Кешик факат улуг хон жангга харбий юришга отлангандагина у билан харакат килган. Колган вактлари хон урдасининг хавфсизлиги учун масъул булган.

54 Дархонлар (тархонлар) Улугхонга якинсафдошларига бериладиган унвон. Жувайний маълумотича бу унвонни мугуллар турклардан узлаштирган. Улугхонга якинсафдошларига бериладиган унвон. Жувайний маълумотича бу унвонни мугуллар турклардан узлаштирган. Уларга берилган энг катта имтиёз бу уларнинг ўлим жазоси билан жазоланадиган 9 та жиноятдан озод қ илинганлиги эди (В.В.Бартольд 451-бет). Уларга берилган энг катта имтиёз бу уларнинг ўлим жазоси билан жазоланадиган 9 та жиноятдан озод қ илинганлиги эди (В.В.Бартольд 451-бет).

55 ЧИНГИЗХОН ИМПЕРИЯСИ ПОЙТАХТИ КОРАКУРУМ ШАХРИ ЖОЙЛАШГАН ЕРНИНГ БУГУНГИ ХАРОБАЛАРИ

56 Курултой Қ урултой – мў ғ улларга уру ғ - қ абилавий тузумдан ўтиб келган қ абила бош қ арувдаги ўзига хос мажлис бўлиб, Чингизхон даврига келганда у аввалги функциясини бироз ўзгартирган ҳ олда (яъни илгарилари қ урултойда қ абиланинг тенг ҳ у қ у қ ли аъзолари иштирок этиб, у ёки бу масала юзасидан умумий овоз берганлар) кўпро қ хон «амир фармонларини тасди қ ловчи» тузилма кўриниши ола бошлади. Қ урултой – мў ғ улларга уру ғ - қ абилавий тузумдан ўтиб келган қ абила бош қ арувдаги ўзига хос мажлис бўлиб, Чингизхон даврига келганда у аввалги функциясини бироз ўзгартирган ҳ олда (яъни илгарилари қ урултойда қ абиланинг тенг ҳ у қ у қ ли аъзолари иштирок этиб, у ёки бу масала юзасидан умумий овоз берганлар) кўпро қ хон «амир фармонларини тасди қ ловчи» тузилма кўриниши ола бошлади. Тў ғ ри, одатда, қ урултойлар му ҳ им масалалар олдидан ча қ ирилиб, унда кўзга кўринган задагонлар иштирок этишсада, биро қ «улу ғ хон» томонида масала юзасидан билдирган фикр ҳ ал қ илувчи а ҳ амиятга эга бўлиб чи қ арди. Ундан таш қ ари қ урултойнинг функциясига, «улу ғ хон»ни сайлаш ҳ ам кирган. Бу жараён Чингизхондан сўнг тез-тез содир бўла бошлади. Тў ғ ри, одатда, қ урултойлар му ҳ им масалалар олдидан ча қ ирилиб, унда кўзга кўринган задагонлар иштирок этишсада, биро қ «улу ғ хон» томонида масала юзасидан билдирган фикр ҳ ал қ илувчи а ҳ амиятга эга бўлиб чи қ арди. Ундан таш қ ари қ урултойнинг функциясига, «улу ғ хон»ни сайлаш ҳ ам кирган. Бу жараён Чингизхондан сўнг тез-тез содир бўла бошлади.

57 ЧИНГИХХОН ВА ЛАШКАРБОШИЛАРИНИНГ ХАРБИЙ ЮРИШЛАРИ

58 Мугулларнинг Хитойга харбий юришлари 1211 йилда Чингизхон тудаси Шимолий Хитойга бостириб кирди ва 1215 йилгача то Пекин (Чжунду) шахригача булган худудни босиб олди. Бу юришнинг муваффакияти Шимолий Хитойда уша вактда юзага келгн вазият билан боглик эди. Мамлакатни Хитой халкига бегона булган ва халк томонидан нафрат билан каралган боскинчи чжурчженларнинг цзинь (олтин) сулоласи бошкардилар. Карийб юз йил давомида бу сулола Хитойнинг Шимолий кисмини асоратда ушлаб турди. Тез – тез булиб турган дехконлар кузголонлари, ички феодал тукнашувлар Цзинь давлатини заифлаштирган ва унинг Чингизхон билан тукнашувида маглубиятини олдиндан мукаррар килиб куйган эди. Айнан Хитой юришидан мугуллар харбий тактикасида калъаларни эгаллашлаш, бундан турли хил техник воситалардан фойдаланиш узлаштирилган булиб, кейинги юришларда бундан мугуллар унумли фойдаландилар йилда Чингизхон тудаси Шимолий Хитойга бостириб кирди ва 1215 йилгача то Пекин (Чжунду) шахригача булган худудни босиб олди. Бу юришнинг муваффакияти Шимолий Хитойда уша вактда юзага келгн вазият билан боглик эди. Мамлакатни Хитой халкига бегона булган ва халк томонидан нафрат билан каралган боскинчи чжурчженларнинг цзинь (олтин) сулоласи бошкардилар. Карийб юз йил давомида бу сулола Хитойнинг Шимолий кисмини асоратда ушлаб турди. Тез – тез булиб турган дехконлар кузголонлари, ички феодал тукнашувлар Цзинь давлатини заифлаштирган ва унинг Чингизхон билан тукнашувида маглубиятини олдиндан мукаррар килиб куйган эди. Айнан Хитой юришидан мугуллар харбий тактикасида калъаларни эгаллашлаш, бундан турли хил техник воситалардан фойдаланиш узлаштирилган булиб, кейинги юришларда бундан мугуллар унумли фойдаландилар.

59 Мугуллар томонидан Урта Осиёнинг босиб олиниши

60 Мухаммад Хоразмшох ва Чингизхон уртасидаги элчилик алокалари 1 ЭЛЧИЛИК 1 ЭЛЧИЛИК Дастлабки савдо карвонини Му ҳ аммад Хоразмшо ҳ юборади. Унга А ҳ мад Хўжандий, «Амир Хасан (ёки Хусайннинг) ў ғ ли», А ҳ мад Балчичлар бош бўлишган. Жўвайнийнинг қ айд этишича, А ҳ мад Балгич томонидан йўл қ ўйилган нотў ғ ри қ адам у (Чингизхон ҳ узурига олиб олиб борилган қ имматба ҳ о матоларни катта пул эвазига сотмо қ чи бўлади) ўша пайтларда мў ғ ул саройида мусулмон савдогарларига кўрсатилган ҳ урмат ва э ҳ тиромдан уларни «бенасиба» қ олишига сабабчи бўлган. Дастлабки савдо карвонини Му ҳ аммад Хоразмшо ҳ юборади. Унга А ҳ мад Хўжандий, «Амир Хасан (ёки Хусайннинг) ў ғ ли», А ҳ мад Балчичлар бош бўлишган. Жўвайнийнинг қ айд этишича, А ҳ мад Балгич томонидан йўл қ ўйилган нотў ғ ри қ адам у (Чингизхон ҳ узурига олиб олиб борилган қ имматба ҳ о матоларни катта пул эвазига сотмо қ чи бўлади) ўша пайтларда мў ғ ул саройида мусулмон савдогарларига кўрсатилган ҳ урмат ва э ҳ тиромдан уларни «бенасиба» қ олишига сабабчи бўлган.

61 2-ЭЛЧИЛИК 2-ЭЛЧИЛИК Бу элчиликка жавобан Чингизхон хоразмшо ҳ ҳ узурига ўз элчиларини юборди. Элчилик ҳ а қ ида Жувайний Чингизхон мактуби билан йўлга чи ққ ан карвон тў ғ рисида маълумот бериб ўтади. Рашид-ад-дин ҳ ам бу элчилик карвони ҳ а қ ида маълумотлар келтириб ўтсада, батафсил тафсилотни Насавий ёзиб қ олдирган. Карвондаги элчилар асли хоразмшо ҳ фу қ аролари ҳ исобланган мусулмон савдогарлар - Ма ҳ муд Хоразмий (Ялавоч яъни «элчи» Ў қ той замонида мў ғ улларнинг Мовороунна ҳ рдаги мулкига ҳ оким қ илинган. Кейинчалик Қ ора қ урумда фаолият олиб борган), Али Хўжа Бухорий ва Юсуф Ўтрорийлар бўлишган. Элчилар қ имматба ҳ о сов ғ алар билан бирга Чингизхон мактубини хоразмшо ҳ га топширадилар. Мактуб мазмунида мў ғ уллар томонидан Хитой (Шимолий) ва турклар юрти босиб олинганлиги, савдо йўлида хавфсизликни таъминлаш бўйича шартнома тузишга тайёрлигини таъкидлаган Чингизхон Му ҳ аммадни «ўзининг энг ардо қ ли ў ғ ли»ларидан бири сифатида кўриши битилган эди. Ўша ва қ тлардаги дипломатия тилида бир давлат ҳ укмдорини «ўз ў ғ лим» деб аташи ўзининг вассали деган маънони англатар эди.

62 Утрор фожеаси Ма ҳ муд Ялавоч бошли қ элчилар қ айтиши билан Чингизхон Ўрта Осиёга яна савдо карвонини юборади. Маълумки бу савдо карвони тўли ғ ича Ўтрор ҳ окими Ғ айирхон Иналчук (Яналчук, Ғ айир- хонни араб тилидаги Қ одирхон – қ удратли хон сўзининг туркча варианти деб таъкидлайди И.П.Петрушевский) томонидан талон- тарож қ илинади. Фа қ ат бир киши бу қ ир ғ индан омон қ олиб, Чингизхон ҳ узуригача етиб боради ва во қ еалардан во қ иф этади. Ибн ал- Асир ва Жўвайний қ атлни Иналхон хоразмшо ҳ розилиги билан содир этган десалар, Насавий ўз хохиши билан содир этган деб маълумот беради, таъкидлайди. Жувайний карвондаги кишилар сонини 450 та бўлиб, уларнинг барчаси мусулмон эди кўрсатса, Жузжоний карвонда 500 та туя бор деб маълумот беради. В.В.Бартольд савдогарларнинг барчасини Ўрта Осиёликлар деб кўрсатиб ўтсада, Жувайний маълумотларига таянган И.П.Петрушевский карвон таркибига Чингизхоннинг бўйру ғ и билан ҳ ар бир қ абила ичидан икки ёки уч нафардан одам қ ўшиб юборилган. Бундан келиб чи қ адики карвон таркибида фа қ ат Ўрта Осиёлик савдогарлар бўлмаган, балки Мў ғ улистоннинг ўзида мў ғ ул ва турк қ абилалари вакиллари ҳ ам бўлишган. Ма ҳ муд Ялавоч бошли қ элчилар қ айтиши билан Чингизхон Ўрта Осиёга яна савдо карвонини юборади. Маълумки бу савдо карвони тўли ғ ича Ўтрор ҳ окими Ғ айирхон Иналчук (Яналчук, Ғ айир- хонни араб тилидаги Қ одирхон – қ удратли хон сўзининг туркча варианти деб таъкидлайди И.П.Петрушевский) томонидан талон- тарож қ илинади. Фа қ ат бир киши бу қ ир ғ индан омон қ олиб, Чингизхон ҳ узуригача етиб боради ва во қ еалардан во қ иф этади. Ибн ал- Асир ва Жўвайний қ атлни Иналхон хоразмшо ҳ розилиги билан содир этган десалар, Насавий ўз хохиши билан содир этган деб маълумот беради, таъкидлайди. Жувайний карвондаги кишилар сонини 450 та бўлиб, уларнинг барчаси мусулмон эди кўрсатса, Жузжоний карвонда 500 та туя бор деб маълумот беради. В.В.Бартольд савдогарларнинг барчасини Ўрта Осиёликлар деб кўрсатиб ўтсада, Жувайний маълумотларига таянган И.П.Петрушевский карвон таркибига Чингизхоннинг бўйру ғ и билан ҳ ар бир қ абила ичидан икки ёки уч нафардан одам қ ўшиб юборилган. Бундан келиб чи қ адики карвон таркибида фа қ ат Ўрта Осиёлик савдогарлар бўлмаган, балки Мў ғ улистоннинг ўзида мў ғ ул ва турк қ абилалари вакиллари ҳ ам бўлишган.

63 Насавий маълумотига кўра Ўтрор фожеасига Иналхоннинг очкўзлиги сабаб бўлган. Ўтрор ҳ окими хоразмшо ҳ га мактуб йўллаб, унда савдогарларнинг ўзини ай ғ о қ чидай тўтишиётганлигини келтириб ўтади. хоразмшо ҳ бўлса уларни ушлаб туришга бўйру қ берган бўлсада, Иналхон барча савдогарларни ўлдириб, уларнинг савдо молларини ўз ихтиёрига ўтказиб олган деб келтиради. Жувайний келтиришича, Иналхон бир ҳ инду савдогарининг унга бўлган қ ўпол муносабати сабаб карвондагиларнинг барчасини қ ириб ташлайди. Насавий маълумотига кўра Ўтрор фожеасига Иналхоннинг очкўзлиги сабаб бўлган. Ўтрор ҳ окими хоразмшо ҳ га мактуб йўллаб, унда савдогарларнинг ўзини ай ғ о қ чидай тўтишиётганлигини келтириб ўтади. хоразмшо ҳ бўлса уларни ушлаб туришга бўйру қ берган бўлсада, Иналхон барча савдогарларни ўлдириб, уларнинг савдо молларини ўз ихтиёрига ўтказиб олган деб келтиради. Жувайний келтиришича, Иналхон бир ҳ инду савдогарининг унга бўлган қ ўпол муносабати сабаб карвондагиларнинг барчасини қ ириб ташлайди.

64 Навбатдаги элчилик Навбатдаги элчилик Ўтрор фожеасидан хабар топган Чингизхон ибн Кафрож Бу ғ ро ва икки мў ғ ул ҳ амро ҳ лигида хоразмшо ҳ га Иналхонни топшириш тў ғ рисида яна элчилар юборди. Шуб ҳ асизки, Му ҳ аммад Хоразмшо ҳ Чингизхон талабини бажара олмас эди. Сабаби, Иналхон шо ҳ нинг асосий «мухолифати» бўлган онаси Туркан-хотун уру ғ идан эди, иккинчи томондан 20 минглик қ ўшимча ва муста ҳ кам қ алъага эга бўлган Ўтрор ҳ окимини ҳ еч қ андай қ аршиликсиз шундайлигича қ ўлга олиш мумкин эмас эди. Шу боисдан ҳ ам Иналхонни топширишга қ ўли етмайдиган ( қ урби ҳ ам етмайдиган) Хоразмшо ҳ элчини ўлдириб, икки ҳ амро ҳ ининг со қ ол-мўйловини олдиртиради (Ибн ал-Асир), Насавий бўлса уларнинг учаласи ҳ ам ўлдирилганлигини келтириб ўтади. Бу билан хоразмшо ҳ бўлажак уруш ва қ тини бир оз тезлаштириб юборди Ўтрор фожеасидан хабар топган Чингизхон ибн Кафрож Бу ғ ро ва икки мў ғ ул ҳ амро ҳ лигида хоразмшо ҳ га Иналхонни топшириш тў ғ рисида яна элчилар юборди. Шуб ҳ асизки, Му ҳ аммад Хоразмшо ҳ Чингизхон талабини бажара олмас эди. Сабаби, Иналхон шо ҳ нинг асосий «мухолифати» бўлган онаси Туркан-хотун уру ғ идан эди, иккинчи томондан 20 минглик қ ўшимча ва муста ҳ кам қ алъага эга бўлган Ўтрор ҳ окимини ҳ еч қ андай қ аршиликсиз шундайлигича қ ўлга олиш мумкин эмас эди. Шу боисдан ҳ ам Иналхонни топширишга қ ўли етмайдиган ( қ урби ҳ ам етмайдиган) Хоразмшо ҳ элчини ўлдириб, икки ҳ амро ҳ ининг со қ ол-мўйловини олдиртиради (Ибн ал-Асир), Насавий бўлса уларнинг учаласи ҳ ам ўлдирилганлигини келтириб ўтади. Бу билан хоразмшо ҳ бўлажак уруш ва қ тини бир оз тезлаштириб юборди

65 Насавий талкинидаги Мухаммад Хоразмшохнинг 3 та хатоси 1)Самар қ анд деворини муста ҳ камлаш ва шу ма қ сад учун тез суръатда хирож тўплашга бўйру қ берилган бўлсада, лекин мў ғ уллар келиши арафасида ҳ али ҳ еч нарса қ илинмаган эди; 1)Самар қ анд деворини муста ҳ камлаш ва шу ма қ сад учун тез суръатда хирож тўплашга бўйру қ берилган бўлсада, лекин мў ғ уллар келиши арафасида ҳ али ҳ еч нарса қ илинмаган эди; 2) У ўз қ ўл остидагилардан қ ўшин тўплашга бўйру қ беради, бу шуб ҳ асиз улкан армияни ташкил этиш имконини берар эди. Аммо хоразмшо ҳ бу қ ўшинлар етиб келишини кутмай ҳ еч бир жангга кирмасдан Амударёдан ўтиб кетди; 2) У ўз қ ўл остидагилардан қ ўшин тўплашга бўйру қ беради, бу шуб ҳ асиз улкан армияни ташкил этиш имконини берар эди. Аммо хоразмшо ҳ бу қ ўшинлар етиб келишини кутмай ҳ еч бир жангга кирмасдан Амударёдан ўтиб кетди; 3) Мў ғ ул қ ўшинларининг ҳ ужумини эшитган хоразмшо ҳ ўз қ ўшинларини Мовораунна ҳ р ша ҳ ар- қ алъалари бўйлаб бўлиб, та қ симлаб юбориши шуб ҳ асиз унинг энг катта хатоси эди. Муаррих фикрича шох асосий қ ўшинни бир жойга тўплаб мў ғ улларга асосий зарбани бериш керак эди. Бу масла ҳ атни хоразмшо ҳ га имом Ша ҳ обиддин Хиваний ҳ ам бериб ўтади 3) Мў ғ ул қ ўшинларининг ҳ ужумини эшитган хоразмшо ҳ ўз қ ўшинларини Мовораунна ҳ р ша ҳ ар- қ алъалари бўйлаб бўлиб, та қ симлаб юбориши шуб ҳ асиз унинг энг катта хатоси эди. Муаррих фикрича шох асосий қ ўшинни бир жойга тўплаб мў ғ улларга асосий зарбани бериш керак эди. Бу масла ҳ атни хоразмшо ҳ га имом Ша ҳ обиддин Хиваний ҳ ам бериб ўтади

66 Унг канот округи Чингизхон ва кенжа ў ғ ли Тулуй бошли қ қ ўшин Бухорога қ араб йўналиш олди. Чап канот округи Унг канот округи Чап канот округи Ўтрор я қ инида Чингизхон ўз қ ўшинларини юриш йўналиши бўйича та қ симлайди: бир қ исм қ ўшинга Чи ғ атой ва Ў қ тойни бошли қ қ илиб Ўтрорни эгаллаш торширилади; Жўжи бошли қ иккинчи қ исм қ ўшинларига Сирдарёнинг қ ўйи о қ имидаги ша ҳ арларни (Жандни) эгаллаш буюрилади; Алак-нойон бошли қ қ ўшин бўлса Сирдарёнинг ю қ ори о қ имидаги ша ҳ арларни (Бинокатни) эгаллаши керак эди.

67 Беш (олти – Иванин 53-б.) ойлик қ амалдан сўнг Ўтрор шахри мў ғ уллар томонидан эгалланди (1220 йил феврал). Беш (олти – Иванин 53-б.) ойлик қ амалдан сўнг Ўтрор шахри мў ғ уллар томонидан эгалланди (1220 йил феврал). Сирдарё қ уйи о қ ими бўйлаб ҳ аракат қ илган Жўжи қ ўшинига мў ғ уллар хизматига ўтиб кетган ма ҳ аллий савдогарлар Хасан Хожи ва Али Хожилар ҳ амро ҳ лик қ илишди. Си ғ но қ а ҳ олисини таслим бўлишига кўндириш ма қ садида юборилган Хасан- ҳ ожи ҳ оинлиги учун ша ҳ ар а ҳ олиси томонидан ўлдирилди. Етти кунлик жангдан сўнг Си ғ но қ мў ғ уллар томонидан эгалланиб, а ҳ олиси қ ир ғ ин қ илинди. Сирдарё қ уйи о қ ими бўйлаб ҳ аракат қ илган Жўжи қ ўшинига мў ғ уллар хизматига ўтиб кетган ма ҳ аллий савдогарлар Хасан Хожи ва Али Хожилар ҳ амро ҳ лик қ илишди. Си ғ но қ а ҳ олисини таслим бўлишига кўндириш ма қ садида юборилган Хасан- ҳ ожи ҳ оинлиги учун ша ҳ ар а ҳ олиси томонидан ўлдирилди. Етти кунлик жангдан сўнг Си ғ но қ мў ғ уллар томонидан эгалланиб, а ҳ олиси қ ир ғ ин қ илинди. Ўзганд ва Барчили ғ кент а ҳ олиси қ атти қ қ аршилик кўрсатмаганлиги боис у ерда мў ғ уллар ёппасига қ ир ғ инни амалга оширмадилар. Ўзганд ва Барчили ғ кент а ҳ олиси қ атти қ қ аршилик кўрсатмаганлиги боис у ерда мў ғ уллар ёппасига қ ир ғ инни амалга оширмадилар. Хоразмшо ҳ нинг Қ утлу ғ -хон бошли қ Жанд қ ўшини жангсиз ша ҳ арни ташлаб Хоразмга қ араб қ очди. Қ аршиликсиз ша ҳ арни эгаллаган мў ғ уллар талон- тарожлик қ илган бўлсада, лекин а ҳ олининг камгина қ исмини қ иличдан ўтказдилар. Хоразмшо ҳ нинг Қ утлу ғ -хон бошли қ Жанд қ ўшини жангсиз ша ҳ арни ташлаб Хоразмга қ араб қ очди. Қ аршиликсиз ша ҳ арни эгаллаган мў ғ уллар талон- тарожлик қ илган бўлсада, лекин а ҳ олининг камгина қ исмини қ иличдан ўтказдилар.

68 1220 йилнинг қ ишида Зарнук ва Нурни эгаллаган Чингизхон февралда Қ изил қ ум ор қ али Бухорога етиб келди. Йўналишнинг бундай танланиши ҳ арбий жи ҳ атдан пухта ўйланган режа бўлиб, Чингизхон шу стратегия ор қ али Хоразмшо ҳ ни Урганч ва давлатнинг иккинчи асосий пойтахти Самар қ анд ўртасидаги ало қ адан ва айни чо ғ да ёрдамдан махрум этар эди. Ҳ арбий тарихчи рэнк бир ой ичида 50 минг кишилик қ ўшин ва 60 минг ва ундан орти қ отлар билан 600 километрлик узунлик масофасидаги ўтиб бўлмас чўлдан ўтишини Чингизхоннинг улкан маневри деб атайди. Шу во қ еадан 6,5 аср ўтгач Хива юришига отланган руслар худди шу чўлларда минглаб отларидан ажралганлигини келтириб ўтади. (Хара Даван 142-б Подполковник Рэнк. Паназиатизм в XIII веке при Чингизхане и его полководцах. Рукопись ) 1220 йилнинг қ ишида Зарнук ва Нурни эгаллаган Чингизхон февралда Қ изил қ ум ор қ али Бухорога етиб келди. Йўналишнинг бундай танланиши ҳ арбий жи ҳ атдан пухта ўйланган режа бўлиб, Чингизхон шу стратегия ор қ али Хоразмшо ҳ ни Урганч ва давлатнинг иккинчи асосий пойтахти Самар қ анд ўртасидаги ало қ адан ва айни чо ғ да ёрдамдан махрум этар эди. Ҳ арбий тарихчи рэнк бир ой ичида 50 минг кишилик қ ўшин ва 60 минг ва ундан орти қ отлар билан 600 километрлик узунлик масофасидаги ўтиб бўлмас чўлдан ўтишини Чингизхоннинг улкан маневри деб атайди. Шу во қ еадан 6,5 аср ўтгач Хива юришига отланган руслар худди шу чўлларда минглаб отларидан ажралганлигини келтириб ўтади. (Хара Даван 142-б Подполковник Рэнк. Паназиатизм в XIII веке при Чингизхане и его полководцах. Рукопись )

69 1220 йилнинг қ ишида Бухорога эгалланди йилнинг қ ишида Бухорога эгалланди йил бахорининг бошларида Самарканд мугуллар кули остига утди йил бахорининг бошларида Самарканд мугуллар кули остига утди йил майига келиб, Ўрта Осиёнинг Амударёгача бўлган ҳ удудларнинг деярли барчаси мў ғ уллар тасарруфига ўтди йил майига келиб, Ўрта Осиёнинг Амударёгача бўлган ҳ удудларнинг деярли барчаси мў ғ уллар тасарруфига ўтди.

70 Хўжанд мудофааси: Сирдарёнинг ю қ ори о қ ими бўйлаб ҳ аракат қ илган мў ғ ул қ ўшинлари Бинокат (Фенакет, Бенакет)ни қ ўлга киритиб Хўжанд остоналарига етиб келдилар. Хўжанд мудофааси бошли ғ и Темур Малик жасорати эвазига мў ғ уллар эгаллаган ша ҳ арлар ичида Хўжанднинг босиб олиниши ало ҳ ида тилга олинади: Сирдарёнинг икки ирмо ғ и ўртасидаги оролдаги қ алъага Хўжанд мудофаасидан кейин мў ғ улларга таслим бўлишни истамаган мингга я қ ин сафдоши билан Темур Малик муста ҳ камланиб олади. Қ алъани эгаллаш учун мў ғ ул қ ўшини ва асирга олинган киши сафарбар этилади. Хара Даваннинг маълумотича, Ўрта Осиё компаниясида мў ғ уллар айнан шу ерда о ғ ир қ амал қ уролларини ишлатганлар. (142-б) Хўжандни эгаллаш қ айси ба ҳ одирга топширилганлиги номаълум асирлар 10 талик гуру ҳ га бўлиниб уларда ҳ ар икки гуру ҳ ига битта мў ғ ул лашкари бошли қ қ илинди, улар Хўжанддан 3 фарсах (20 км. арафасида) жойдан дамба учун тош келтиришга мажбур этилди. Лекин Темур Малик усти кигиз ва кигиз устидан сирка аралаш лой суво қ қ илинган 12 та кема ясаттириб (уларга камон ў қ и ва нефт солинган снарядлар таъсир қ илмас эди) ҳ ар куни қ урилган дамбани бузиб юборади. Борган сари озу қ адан қ ийналиб, мудофаа қ илишининг имкони камайгандан сўнг яна шундай 70 та қ айи қ да Темур Малик ўз сафдошлари билан қ ир ғ о қ лардаги мў ғ уллар таъ қ ибига қ арамай, Жандгача сузиб келади. Жанд я қ инидаги жангда ўз ҳ амро ҳ ларидан ажралган Темур Малик Урганчгача етиб борди. Хўжанд мудофааси: Сирдарёнинг ю қ ори о қ ими бўйлаб ҳ аракат қ илган мў ғ ул қ ўшинлари Бинокат (Фенакет, Бенакет)ни қ ўлга киритиб Хўжанд остоналарига етиб келдилар. Хўжанд мудофааси бошли ғ и Темур Малик жасорати эвазига мў ғ уллар эгаллаган ша ҳ арлар ичида Хўжанднинг босиб олиниши ало ҳ ида тилга олинади: Сирдарёнинг икки ирмо ғ и ўртасидаги оролдаги қ алъага Хўжанд мудофаасидан кейин мў ғ улларга таслим бўлишни истамаган мингга я қ ин сафдоши билан Темур Малик муста ҳ камланиб олади. Қ алъани эгаллаш учун мў ғ ул қ ўшини ва асирга олинган киши сафарбар этилади. Хара Даваннинг маълумотича, Ўрта Осиё компаниясида мў ғ уллар айнан шу ерда о ғ ир қ амал қ уролларини ишлатганлар. (142-б) Хўжандни эгаллаш қ айси ба ҳ одирга топширилганлиги номаълум асирлар 10 талик гуру ҳ га бўлиниб уларда ҳ ар икки гуру ҳ ига битта мў ғ ул лашкари бошли қ қ илинди, улар Хўжанддан 3 фарсах (20 км. арафасида) жойдан дамба учун тош келтиришга мажбур этилди. Лекин Темур Малик усти кигиз ва кигиз устидан сирка аралаш лой суво қ қ илинган 12 та кема ясаттириб (уларга камон ў қ и ва нефт солинган снарядлар таъсир қ илмас эди) ҳ ар куни қ урилган дамбани бузиб юборади. Борган сари озу қ адан қ ийналиб, мудофаа қ илишининг имкони камайгандан сўнг яна шундай 70 та қ айи қ да Темур Малик ўз сафдошлари билан қ ир ғ о қ лардаги мў ғ уллар таъ қ ибига қ арамай, Жандгача сузиб келади. Жанд я қ инидаги жангда ўз ҳ амро ҳ ларидан ажралган Темур Малик Урганчгача етиб борди.

71 Бевосита Чингизхон иштирокидаги мў ғ улларнинг ҳ арбий юришлари йилларда Хуросон, ҳ озирги Аф ғ онистон ҳ удудларида давом этди йилда Самар қ андга қ айтиб келган Чингизхон 1224 йил ба ҳ оригача Ўрта Осиёда қ олди, 1223 йилнинг ба ҳ орини Тошкент я қ инидаги Чирчи қ да ўтказди, ёзни Иртиш бўйида ўтказиб, 1225 йилда Мў ғ улистонга қ айтиб борди. Бевосита Чингизхон иштирокидаги мў ғ улларнинг ҳ арбий юришлари йилларда Хуросон, ҳ озирги Аф ғ онистон ҳ удудларида давом этди йилда Самар қ андга қ айтиб келган Чингизхон 1224 йил ба ҳ оригача Ўрта Осиёда қ олди, 1223 йилнинг ба ҳ орини Тошкент я қ инидаги Чирчи қ да ўтказди, ёзни Иртиш бўйида ўтказиб, 1225 йилда Мў ғ улистонга қ айтиб борди. Мў ғ улистонга қ айтгунига қ адар 1223 йилда Сирдарё бўйида қ урултой ча қ ирилади. Қ урултойда Чингизхон Самар қ анддан келтирилган Му ҳ аммад Хоразмшо ҳ нинг олтин тахтида ўтириб, мажлисни бош қ аради. Қ урултойга жанубий ус ерларигача етиб борган Субедей ҳ ам етиб келиб, ўзининг юришлари ҳ а қ ида маълумот беради. Шунда Чингизхон ўз авлодларига янги худудлар – Европани эгаллашни васият қ илишга қ арор қ илган. Шундан бошлаб Чингизхон ўзини «720 тилда гаплашувчи 5 и қ лим хал қ и» хукмдори сифатида хмсоблай бошлайди. Хара Даван 160-б) Мў ғ улистонга қ айтгунига қ адар 1223 йилда Сирдарё бўйида қ урултой ча қ ирилади. Қ урултойда Чингизхон Самар қ анддан келтирилган Му ҳ аммад Хоразмшо ҳ нинг олтин тахтида ўтириб, мажлисни бош қ аради. Қ урултойга жанубий ус ерларигача етиб борган Субедей ҳ ам етиб келиб, ўзининг юришлари ҳ а қ ида маълумот беради. Шунда Чингизхон ўз авлодларига янги худудлар – Европани эгаллашни васият қ илишга қ арор қ илган. Шундан бошлаб Чингизхон ўзини «720 тилда гаплашувчи 5 и қ лим хал қ и» хукмдори сифатида хмсоблай бошлайди. Хара Даван 160-б)

72 ЧИНГИЗХОН УЛИМИ ОЛДИДАН ИМПЕРИЯ САРХАДЛАРИ

73 Мўғулларнинг ҳарбий юришлари муваффақиятлари сабаблари: Маълумки, Чингизхон давлати мў ғ ул кўчманчи жамиятининг ю қ ори қ атлам вакилларининг фаол иштирокида тузилганлиги сабаб, янги давлат шу қ атлам вакиллари манфаатларини ўзида акс эттириш керак эди. Улар учун уруш ишлаб чи қ ариш фаолиятининг узвий бир қ исмига айланган эди. Мамлакатнинг сиёсий жи ҳ атдан бирлаштирилиши ўзаро қ абилавий низоларга чек қ ўйди. Энди бу низолар бўлмаслиги учун кўчманчи задагонларга таш қ и уруш керак эди. Бу уруш уларга катта ўлжа келтириши, қ ўшни хал қ лар устидан ҳ укмронликни таъмин этиши мумкин эди. Ундан таш қ ари чорвадор хал қ учун бос қ инчилик юришлари қ ўшимча яйловга эга бўлиш имконини берарди. Маълумки, Чингизхон давлати мў ғ ул кўчманчи жамиятининг ю қ ори қ атлам вакилларининг фаол иштирокида тузилганлиги сабаб, янги давлат шу қ атлам вакиллари манфаатларини ўзида акс эттириш керак эди. Улар учун уруш ишлаб чи қ ариш фаолиятининг узвий бир қ исмига айланган эди. Мамлакатнинг сиёсий жи ҳ атдан бирлаштирилиши ўзаро қ абилавий низоларга чек қ ўйди. Энди бу низолар бўлмаслиги учун кўчманчи задагонларга таш қ и уруш керак эди. Бу уруш уларга катта ўлжа келтириши, қ ўшни хал қ лар устидан ҳ укмронликни таъмин этиши мумкин эди. Ундан таш қ ари чорвадор хал қ учун бос қ инчилик юришлари қ ўшимча яйловга эга бўлиш имконини берарди.

74 Таш қ и бос қ инчилик урушлари мў ғ ул задагонларига яна шунинг учун керак эдики, бу юришлар жамиятнинг қ арам қ атлами ҳ исобланган аратларнинг ижтимоий норозилик ва курашларнинг олдини олар эди. Сабаби, узлуксиз юришларда жалб қ илинган аратларнинг ёш ва ғ айратли қ атламини ўз ватанларидан узо қ да қ атти қ ҳ арбий интизомда ушлаб туриш имкони мавжуд эди. Таш қ и бос қ инчилик урушлари мў ғ ул задагонларига яна шунинг учун керак эдики, бу юришлар жамиятнинг қ арам қ атлами ҳ исобланган аратларнинг ижтимоий норозилик ва курашларнинг олдини олар эди. Сабаби, узлуксиз юришларда жалб қ илинган аратларнинг ёш ва ғ айратли қ атламини ўз ватанларидан узо қ да қ атти қ ҳ арбий интизомда ушлаб туриш имкони мавжуд эди. Чингизхон таш қ и бос қ инчилик урушлари мў ғ ул кўчманчи жамияти зодагонларининг унга бўлган ишончини қ озонишга ёрдам беришини ва натижада ҳ ар қ андай ички курашларга чек қ ўйишини ва ўзи тузган давлатнин тезда парчаланиб кетмаслигини яхши тушунар эди. Шу боисдан ҳ ам Чингизхон бошлаб берган таш қ и бос қ инчилик юришлари уч авлод томонидан узлуксиз давом эттирилди. Чингизхон таш қ и бос қ инчилик урушлари мў ғ ул кўчманчи жамияти зодагонларининг унга бўлган ишончини қ озонишга ёрдам беришини ва натижада ҳ ар қ андай ички курашларга чек қ ўйишини ва ўзи тузган давлатнин тезда парчаланиб кетмаслигини яхши тушунар эди. Шу боисдан ҳ ам Чингизхон бошлаб берган таш қ и бос қ инчилик юришлари уч авлод томонидан узлуксиз давом эттирилди.

75 Чингизхоннинг ҳ арбий, дипломатик ма ҳ оратини таъкидлаган ҳ олда Хоразмшо ҳ нинг тутган нотў ғ ри сиёсатини айтиш керак. Чунки Хоразмшо ҳ ва унинг ма ҳ аллий ҳ окимлари хал қ дан қ атти қ қ ўр ққ анлиги боис хал қ ни ҳ атто бирлаштириб душманга қ арши курашишга ҳ аракат ҳ ам қ илиб қ ўрмадилар. Чингизхоннинг ҳ арбий, дипломатик ма ҳ оратини таъкидлаган ҳ олда Хоразмшо ҳ нинг тутган нотў ғ ри сиёсатини айтиш керак. Чунки Хоразмшо ҳ ва унинг ма ҳ аллий ҳ окимлари хал қ дан қ атти қ қ ўр ққ анлиги боис хал қ ни ҳ атто бирлаштириб душманга қ арши курашишга ҳ аракат ҳ ам қ илиб қ ўрмадилар. Мў ғ уллар қ ўшинига қ арши асосий курашувчи куч оддий хал қ бўлиб қ олаверди. Ша ҳ ардаги а ҳ олининг қ ўйи қ атлами, ҳ унармандлар, қ ашшо қ лар, умуман оддий хал қ вакиллари мў ғ уллар билан курашда асосий ролни ўйнайдилар. Ҳ атто мў ғ уллар ҳ укмронлиги ўрнатилган Марв ва Ҳ иротда 1221 йилда қ ўз ғ алон кўтарадилар Аммо хукмдор доиралар халкни узига якинлаштиришдан куркар эди. Мў ғ уллар қ ўшинига қ арши асосий курашувчи куч оддий хал қ бўлиб қ олаверди. Ша ҳ ардаги а ҳ олининг қ ўйи қ атлами, ҳ унармандлар, қ ашшо қ лар, умуман оддий хал қ вакиллари мў ғ уллар билан курашда асосий ролни ўйнайдилар. Ҳ атто мў ғ уллар ҳ укмронлиги ўрнатилган Марв ва Ҳ иротда 1221 йилда қ ўз ғ алон кўтарадилар Аммо хукмдор доиралар халкни узига якинлаштиришдан куркар эди.

76 Чингизхон Ўрта Осиё юришида ўз ҳ арбий юришлари тарихида ҳ али қ илмаган террорни амалга оширди. У бундан қ онхўрликни на Мў ғ улистон ва на Хитойда амалга оширган эди. Биргина ўз ў ғ ли Тулуйни Ҳ иротдаги а ҳ олига омонлик берганлиги учун (Жалолиддин Мангубердининг 10 минг нафар сафдошини ҳ исобга олмаганда) қ атти қ танбе ҳ берган эди. Ҳ иротдаги «омонлик»ка ша ҳ ар а ҳ олиси томонидан қ ўз ғ олон кўтарили билан жавоб берилиши бу борада Чингизхонни ўз ў ғ ли олдида ҳ а қ эканлигини кўрсатиб берди. (Хара Даван 153-б.) Чингизхон Ўрта Осиё юришида ўз ҳ арбий юришлари тарихида ҳ али қ илмаган террорни амалга оширди. У бундан қ онхўрликни на Мў ғ улистон ва на Хитойда амалга оширган эди. Биргина ўз ў ғ ли Тулуйни Ҳ иротдаги а ҳ олига омонлик берганлиги учун (Жалолиддин Мангубердининг 10 минг нафар сафдошини ҳ исобга олмаганда) қ атти қ танбе ҳ берган эди. Ҳ иротдаги «омонлик»ка ша ҳ ар а ҳ олиси томонидан қ ўз ғ олон кўтарили билан жавоб берилиши бу борада Чингизхонни ўз ў ғ ли олдида ҳ а қ эканлигини кўрсатиб берди. (Хара Даван 153-б.)

77 Ўрта Осиё мисолида олиб қ араганда (Рус ерларида ҳ ам) мў ғ улларга қ аршилик кўрсатиш қ а ҳ рамонана ташкил қ илинган бўлсада, лекин бу ҳ аракатлар давлат томонидан қ ўллаб қ увватланмаган, булар ҳ еч қ андай умумий бошли қ ларсиз амалга оширилган пассив ҳ арактердаги курашлар эди. Гарчи Хоразмшо ҳ ихтиёридаги кўчманчи турк амир ва хонлари жасурликда ва ҳ арбий ма ҳ оратда мў ғ уллардан умуман қ олишмасада, лекин уларда бирлик, умумий ма қ сад, қ атти қ интизом йў қ эди (баъзи ҳ олларда улар ўзаро бир бирига қ арши курашиб, бир-бирини ҳ удудидаги а ҳ олини талон-тарож қ илганлар). Ўрта Осиё мисолида олиб қ араганда (Рус ерларида ҳ ам) мў ғ улларга қ аршилик кўрсатиш қ а ҳ рамонана ташкил қ илинган бўлсада, лекин бу ҳ аракатлар давлат томонидан қ ўллаб қ увватланмаган, булар ҳ еч қ андай умумий бошли қ ларсиз амалга оширилган пассив ҳ арактердаги курашлар эди. Гарчи Хоразмшо ҳ ихтиёридаги кўчманчи турк амир ва хонлари жасурликда ва ҳ арбий ма ҳ оратда мў ғ уллардан умуман қ олишмасада, лекин уларда бирлик, умумий ма қ сад, қ атти қ интизом йў қ эди (баъзи ҳ олларда улар ўзаро бир бирига қ арши курашиб, бир-бирини ҳ удудидаги а ҳ олини талон-тарож қ илганлар). Чингизхон муваффа қ иятининг иккинчи бир омили Чингизхон империяси турк хо қ онлиги парчалангандан кейинги (VI аср) Марказий Осиёдаги кўчманчи а ҳ олининг катта қ исмини- мў ғ ул, турк, маньчжур, тунгус, тунгут ва бош қ а қ абилаларини бирлаштира олган дастлабки давлат бўлиб, улар қ ўшинида кўчманчиларнинг отли қ лари ҳ ар доим ўзининг жанговарлиги билан ажралиб турар эди, айни қ са улар ягона бошли қ, ҳ арбий режа ва қ атти қ интизом остида яна ҳ ам кучайиб кетар эди. Чингизхон муваффа қ иятининг иккинчи бир омили Чингизхон империяси турк хо қ онлиги парчалангандан кейинги (VI аср) Марказий Осиёдаги кўчманчи а ҳ олининг катта қ исмини- мў ғ ул, турк, маньчжур, тунгус, тунгут ва бош қ а қ абилаларини бирлаштира олган дастлабки давлат бўлиб, улар қ ўшинида кўчманчиларнинг отли қ лари ҳ ар доим ўзининг жанговарлиги билан ажралиб турар эди, айни қ са улар ягона бошли қ, ҳ арбий режа ва қ атти қ интизом остида яна ҳ ам кучайиб кетар эди.

78 Мў ғ ул қ ўшинларининг муваффа қ иятлари сабабларидан яна бири Ўрта Осиё ва Эрондаги ҳ укмдорларнинг, уруш жараёнида хал қ билан бирлаша олмаганлигида ҳ ам эди. Улар учун умумий хусусият хал қ оммасининг норозилигидан қ атти қ қ ўр қ иш эди. Оддий хал қ кўп ҳ олларда мў ғ уллар томонидан эгалланган ша ҳ арлардаги қ атти қ ва ҳ имага тушиб қ олганди. Шундай бўлсада улар курашни ва қ аршилик кўрсатишни тўхтатмаганлар. Ана шундай шароитда бордию ша ҳ ар қ атти қ қ аршилик ва штурм билан олинган та қ дирда ёки эгалланган ша ҳ арларда қ ўз ғ олон кўтарилган та қ дирда мў ғ уллар томонидан шу ша ҳ ар а ҳ олисига нисбатан оммавий қ ир ғ ин (арабча « қ атли ом») уюштирилган, тирик қ олганлари мў ғ ул ҳ арбийларига бўлиб берилиб, қ ул қ илинган. Тарихий манбаларда шундай « қ атли ом»ларнинг 30 тадан кам бўлмаганлиги тилга олинади. Мў ғ ул қ ўшинларининг муваффа қ иятлари сабабларидан яна бири Ўрта Осиё ва Эрондаги ҳ укмдорларнинг, уруш жараёнида хал қ билан бирлаша олмаганлигида ҳ ам эди. Улар учун умумий хусусият хал қ оммасининг норозилигидан қ атти қ қ ўр қ иш эди. Оддий хал қ кўп ҳ олларда мў ғ уллар томонидан эгалланган ша ҳ арлардаги қ атти қ ва ҳ имага тушиб қ олганди. Шундай бўлсада улар курашни ва қ аршилик кўрсатишни тўхтатмаганлар. Ана шундай шароитда бордию ша ҳ ар қ атти қ қ аршилик ва штурм билан олинган та қ дирда ёки эгалланган ша ҳ арларда қ ўз ғ олон кўтарилган та қ дирда мў ғ уллар томонидан шу ша ҳ ар а ҳ олисига нисбатан оммавий қ ир ғ ин (арабча « қ атли ом») уюштирилган, тирик қ олганлари мў ғ ул ҳ арбийларига бўлиб берилиб, қ ул қ илинган. Тарихий манбаларда шундай « қ атли ом»ларнинг 30 тадан кам бўлмаганлиги тилга олинади.

79