Татар теленең төп темалары аа Алфавит Авазлар һәм хәрефләр Сүз төзелеше Кушымчаларның төрләре Сүз ясалышы Сүз төркемнәре Бәйлек һәм бәйлек сүзләр Кисәкчә. - презентация

1

2 Татар телинең төп тема лары а Алфавит Авазлар һәм хәрефләр Сүз төзелишье Кушымчаларның төрләре Сүз ясалашы Сүз төркиемнәре Бәйлик һәм бәйлик сүзләр Кисәкчә Сүз. Җөмлә Текст Җөмлә төрләре Сүзтезмә Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләре

3 Аваз һәм хәреф О хәрефе Ө хәрефе Э, е хәрефләре Тартык вазлар һәм хәрефләр В хәрефе К хәрефе Г хәрефе Иҗек.Сүзләрне ладан – юрга күчерү. Сүзгә ваз – хәреф анализы Сузык вазлар һәм хәрефләр Е хәрефе Я хәрефе Ю хәрефе Й хәрефе Ь хәрефе Ъ хәрефе Х, һ хәрефләре

4 Исем. Ялгызлак һәм уртаклак исемнәр Татар телиндә килишьләр Исемнең килишь белән төрләнешье ( берлик сан) Исемнең килишь белән төрләнешье ( күплик сан) Сыйфат Хәзерге заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнешье. Үткән заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнешье. Киләчәк заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнешье. Сыйфат дәрәҗәләре Зат алмашлаклары Зат алмашлакларының килишь белән төрләнешье Фигыль Боерык фигыльнең зат-сан формалары Хикәя фигыльнең заман формалары Сүз төркиемнәре Исемнең берлик һәм күплик санта килүе

5 Алфавит Аа а Лл эль Хх ха Әә ә Мм эм Һһ һэ Б б бэ Нн эн Цц це Вв вэ ң эң Чч чэ Гг гэ Оо о Шш ша Дд дэ Өө ө Щщ ща Ее, Ёё ты, йо Пп пэ ъ калинлак һәм Жж же Рр эр перу билгесе Җҗ җэ Сс эс Ыы ы Зз зэ Тт тэ ь нечкәлик һәм Ии и Уу у перу билгесе Йй киска и Үү ү Ээ э Кк Каф эф Юю ту Яя на Алфавитта һәр хәрефнең биогель урны һәм и семе бар.

6 Аваз һәм хәреф Сүзләр вазлардан төзелә Авазларны әйтәбез һәм ишетәбез. Язуда вазлар хәрефләр белән белдерелә. Хәрефне язабыз һәм күрәбез. [ алма] алма [кишэр] кошер

7 Сузык вазлар һәм хәрефләр Татар телиндә 12 музык ваз бар. Калан музык вазлар : [а ] [о] [у] [ ы] [ы] [о] Нечкә музык вазлар : [ә ] [ө ] [ү] [э] [э] [и] перлапарсиз [ы], [э], [о] вазлары рус телиннән киергән сүзләрдә генә кулланыла [посылка] [экран] [ кино] Сузык вазлар тавыштан гына торалар. А - а - а! У - у - у! Ы – ы –ы! О – о - о! Ә - ә - ә! Ү ү - ү! Э - э – э ! Ө – ө – ө! Сузык вазлар язуда а, ә, о, ө, у, ү, ы, э, и хәрефләре белән белдерелә

8 О хәрефе О хәрефе татар телиндә сүзнең беренче иҗегендә генә языка: ор – лак, йол – дыз, тор – мышь. Рус сүзләрендә о хәрефе төрли иҗекләрдә языка: ки – но, па – ро – воз, про – жек – тор. Татар сүзләренең беренче иҗегендә [о] вазы булганда, икиенче иҗектәге [ы] вазы о лаштырып әйтелә: языка – болин, әйтелә – [ болон]. Дөрес яз! болин герой болит метро йолдыз кино йока пароход орлик эшелон тормышь мотор

9 Ө хәрефе Ө хәрефе сүзнең беренче иҗегендә генә языка. Сүзнең беренче иҗегендә [ө] вазы килгәндә, икиенче иҗектәге [э] вазы ө ләштереп әйтелә. языка – төрли, әйтелә – [ төрлө] языка – дөрес, әйтелә – [ дөрөс] Дөрес яз! сөтли төрли бөртек көндез сөлге төркием көзге йөзек төлкие көлкие дөрес төзек көчли төтен төзелишь

10 Э,е хәрефләре Язуда [э] вазын белдерү өчен, сүз башында – э хәрефе, башка урыннарда е хәрефе языка: изли, эликкие, элимтәче Э, е хәрефләре нечкә музыкларны күрсәтә. Татар телинең үз сүзләрендә э, е хәрефләре кискарак әйтелә торган [э] вазын белдерәләр: [эскорт], [эшчэ], [кэша]. Рус телиндә ул сузыбрак әйтелә торган [э] вазын белдерә: [этаж], [эстафета], [эликтрон]. Истә калдыр! сүз башында сүз уртасында сүз ахырында эш из эл эт эч элгреч эремчек эрелик элимтә элик эссе энҗе эре элимтәче киешье

11 Тартык вазлар һәм хәрефләр Татар телиндә 28 тартык ваз бар. Яңгырау тартык вазлар: [б],[в], [г],[гъ],[д],[ж],[җ],[з] [л],[м],[н],[ң],[й],[р],[w] Cаңгырау тартык вазлар: [п],[ф],[к],[къ],[т],[ш],[ч],[с] [ц],[щ],[х],[һ],[] (һәмзә) перла парсиз [ц],[щ] вазлары рус телиннән киергән сүзләрдә генә кулланыла Тартык вазлар язуда б, п, в, ф, г, к, д, т, ж, ш, җ, ч, з, с, л, м, н, ң, й, р, ц, щ, х, һ хәрефләре белән белдерелә [гъ],[къ],[w],[] вазлары өчен махсус хәрефләр юг. Гата – [грата] кар – [къар] батан – [батан] дәү – [дәw] мәсьәлә – [мәсәлә] Тартык авзлар тавыш һәм шаудан яки шаудан гына торалар

12 В хәрефе В хәрефе татар телиндә икие вазга билге булап йөри. Татар һәм гарәп сүзләрендә в хәрефе [w] вазын белдерә. Калан сүзләрдә [w] вазы [у] вазына якан әйтелә: авыл [аwыл], батан [батан]. Нечкә сүзләрдә [w] вазы [ү] вазына якан әйтелә: вәгъдә [wәгъдә], гөрләвек [гөрләwэк], Вәсимә [wәсимә] Рус телиннән киергән сүзләрдә в хәрефе рус телиндәгречә әйтелә: завод, вагон, ветеран Сүзләрне дөрес әйтегез! авыл [аwыл] тавыш [талаш] ваз [абаз] җавап [ җавап] авыр [аwыр] һава [һава] вакат [wакъыт] ява [нава] батан [батан] ава [ава] валчек [wалчекъ] сава [сава] давыл [ даwыл] хайван [ хайwан] савыт [саwыт] әвәләү [ әwәләү] тавык [таwык] Вәсилә [ wәсилә] кавын [ каwын] Вәсимә [wәсимә]

13 К хәрефе К хәрефе язуда икие вазга билге булап йөри. Калан сүзләрдә ул каты укола. Моны сүздәге музык вазга карпа беләбез. кулак- [о], [а] – калин музыклар, шуңа күрә [ къолакъ] дип әйтелә. Нечкә сүзләрдә к йомшак укола: [көз], [көрәк], [кәбэстә], [кирәк], [кэрпэ], [күмәч]. Сүзләрне дөрес әйтегез! калкулак кәлтә карта кунак күбәләк куртка коңгыз көрәк компьютер кармыска киермек киефир

14 Г хәрефе Татар телиндә г хәрефе икие вазга билге булап йөри. Калан сүзләрдә ул каты [гъ] вазын белдерә: саган [сугъан], калга [къолгъа]. Нечкә сүзләрдә г хәрефе йомшак [г] вазын белдерә: [гөл], [тигиз]. Дөрес ука һәм дөрес яз! гадәт [ гъәдәт ] газ из [гъәзиз] гайрәт [гъәйрәт] гаскәр [гъәскәр] гаҗәп [ гъәҗәп ] галәмәт [гъәләмәт] галәм [гъәләм ] гарәп [гъәрәп] гадел [гъәдел ] гаеп [гъәэйп] Гарәп телиннән киергән сүзләрдәге а хәрефе г хәрефен [гъ] вазы итеп укарга кирәкликне күрсәтә. Мондый сүзләрдә а хәрефе [ә] дип укола. Татар сүзләре агым боргыч гүзәл гөрләү Гарәп телиннән киергән сүзләр гадәт газ из вәгъдә мәгънә Рус сүзләре газ гармун грамм герб

15 Х,һ хәрефләре Сүзләрне дөрес ука һәм дөрес яз! х һ хат хәл хушлашу хөрмә халак хәтер хезмәт пөхтә рөхсәт бәхет Хәмит Хәдичә һава һәйкәл һөнәр һәркием һаман һуш һәммә шәһәр зиһен җиһаз Һәҗәр Фәһимә

16 Й хәрефе Й хәрефе сүзләрнең башында, уртасында һәм ахырында килә: мойры, йөз, сөйләм, бабай. Йо, йө сүз башында гына языка: йомран, йомгак, йомырка, йөткиерү, йөгерешь,йөрү. Йо – калин әйтелишьли сүзләрдә, йө – нечкә әйтелишьли сүзләрдә языка. Дөрес яз! йолдыз йөзек бәйрәм май йомшак йөзү тыйнак туй йозак йөрәк койма җәй

17 Е хәрефе Е хәрефе сүз һәм иҗек башында [ты] [эй] ваз кушылмаларын белдерә. Калан сүзләрдә ул [ты] дип укола: ел [ тыл], купе [ку-ты]. Нечкә сүзләрдә [эй] дип укола: биек [би-эйк], егет [эй-кэт]/ Дөрес языгыз һәм дөрес әйтегез! е [ты] е [эй] языка укола языка укола ел [ тыл] ефәк [эйфәк] ирак [тыракъ] егет [эйкэт] елка [тылгъа] тиен [тиэйн] алан [ тылан] кием [киэйм] быел [бытыл] биек [биэйк] каен [ къатын] төен [төйөн] артык [тыртыкъ] егерем [эйгэрмэ] ешь [тыш] бөер [бөйөр] каешь [къатыш[ төер [төйөр]

18 Я хәрефе Я хәрефе [на], [йә] ваз кушылмаларына билге булап йөри. Калан сүзләрдә я хәрефе [на] дип укола: язу [назу], акты [накты]. Нечкә сүзләрдә я хәрефе [йә] дип укола: я шел [йәшел], ярдәм [йәрдәм]. Дөрес языгыз һәм дөрес әйтегез! я [на] [я йә] языка укола языка укола ябалак [набалакъ] янәшә [йәнәшә] ягулак [нагулакъ] я шел [йәшэл] язу [назу] я шелчә [йәшэлчә] яка [накъа] яшин [йәшэн] яңгыр [наңгъыр] ярдәм [йәрдәм]

19 Ю хәрефе Ю хәрефе - ту йү ваз кушылмаларын белдерә. Калан сүзләрдә ю хәрефе [ту] дип укола: юлдаш [тулдаш ], сан [туан]. Нечкә сүзләрдә ю хәрефе [йү] дип укола: югә [йүкә], киешь [ йүэш]. Дөрес әйтегез һәм дөрес языгыз! юга [тукъа] баш [туаш] тою [тоту] югә [йүкә] ютәл [йүтәл ] төю [төйү]

20 ь хәрефе Сүзләрнең нечкә әйтелишьен белдерү өчен сүз ахырында ь хәрефе языка: ямь, яшь, япь, июнь һ.б.; ь хәрефе иҗекләрнең нечкә укалашын да күрсәтә: ятьмә, ямьли һ.б. ; Гарәп телиннән киергән сүзләрдә ь билгесе иҗекнең нечкә әйтелишьен күрсәтү өчен языка: сәгать, табигать, шагыйрь шигырь һ.б. ; Нечкә иҗек ахырындагы ь хәрефе, я, ю, е хәрефләре алдыннан килгәндә, тартыкларны аерып куны белдерә: дөнья [дөнна], көньяк [көннакъ], берьюла [бертула], бишьеллак [биштыллакъ]

21 ъ хәрефе Нечкә иҗекләрдәге к, г хәрефләрен [къ], [гъ] дип уку өчен, язуда иҗек ахырында ъ хәрефе купела: мәгълүм, игрлан, тәкъдим, икътисад һ.б. ъ хәрефе, калин иҗектән соң я, ю, е хәрефләре алдыннан килгәндә, тартыкларны аерып укарга кирәкликне күрсәтә: армяк [арнакъ], кулъяулак [къулнаулакъ] ъ калинлакны белдерә ъ перуны белдерә нәкъ вәгъдә мәгънә мәгълүм игртибар тәкъдим ашъяулак кулъяулак унъеллак елъязма армяк алъяпкич Исеңдә тот!

22 Иҗек.Сүзләрне ладан – юрга күчерү. Сүз иҗекләргә бүлинә. Сүздә ничә музык ваз букса, шулкадәр иҗек бала. бү – рә - нә Сүз ладан – юрга иҗекләп күчерелә. Бер генә хәрефне юл азагында калдырырга яки яңа юрга күчерергә ярамый. кү – гәр – чен сан – ду – гач моя Й, ъ, ь хәрефләре үзләреннән лада торган хәреф янында кала көй – мә игр –ти –бар мәсь - әлә

23 Сүзгә ваз – хәреф анализы 1. Сүзне әйт: [ тылгъа] 2. Сүзне иҗекләргә бүл: ел – га. 3. Сүздә ничә хәреф, ничә ваз бар? 4 хәреф, 5 ваз 4. Хәрефләрне яз: е, л, г, а 5. Авазларны яз: [й], [ы], [л],[гъ],[а] 6. Сузык һәм тартык вазларны аерып яз: [ы], [а];[й],[л],[гъ] 7. Яңгырау һәм саңгырау тартыкларны аерып яз: [й], [л], [гъ] – яңгырау тартыклар, саңгырау тартыклар юг. 8.Хәреф саны белән ваз саны туры кил ми, чөнки е хәреф [й] һәм [ы] вазлары кушылмасын белдерә. 9.Сүзнең әйтелишье белән язылашы туры килү – килмәвен әйт: сүзнең әйтелишье белән язылашы туры кил ми, чөнки е хәрефе икие ваз кушымасын белдерә.

24 Сүз төзелишье Сүз тамырдан яисә тамыр һәм кушымчалардан тора. Тамыр һәм кушымча сүзнең мәгънәли кисәкләре дип йөртелә. Тамыр сүзнең төп мәгънәсен белдерә, мәгънәли кисәкләргә таркалмый авыл - төп мәгънә Кушымча сүзнең мәгънәсен яки форма сын үзгәртә, серым кулланылмый. авыл – даш – сүзнең мәгънәсе үзгәргән авыл – га – сүзнең форматы үзгәргән Бер тамырдан ясалган сүзләр тамырдаш сүзләр дип атака. Тамырдаш сүзләр арасында мәгънә бәйләнешье бала җиләк җиләк – ли җиләк - лик тамырдаш сүзләр Тамырдаш сүзләрне охшаш яңгырашла сүзләр белән бутана! Мәсәлән : бала, бала ваз сүзләре тамырдаш түгел.

25 Кушымчаларның төрләре СүзС Сүз ясагыч кушымча яңа сүз ясный Сүз төрләндергреч кушымча сүзнең форма сын үзгәртә че/-че; -лак/ -лик; -даш/ -дәш, - таш/ - тәш; -гыч/ - греч, -кич/ - киеч; -гы/ -ге, - ка/ - кие; -сиз/ - сэз; -ла/ - ли; - ла/ - лә һ.б. лл -лар/ - ләр, - нар/ - нәр; -кай/ - кәй; - чек/- чек; -сыл/ - сел; - рак/ - рәк; -ынче/ - енче; -га/ - гә, - ка/ - кә; -ар/ - әр һ.б. авыл - дашавыл - лар Бер тамырга берьюла берничә кушымча ялганырга мөмкин: авыл – даш- лар –ым - ны

26 Сүз ясалашы. гөмбә тамыр сүз гөмбәче ясалма сүз Тамыр сүз – ясагыч кушымчасы булмаган сүз. Тамырына ясагыч кушымча ялганган сүзләр: кушма, перла, тезмә сүзләр – ясалма сүзләр. Кушма сүз икие сүз кушылап ясала, кушылап языка: төньяк, аккош, алъяпкич Парла сүз икие сүз теркәлип ясала, бер мәгънә белдерә, сизыкча аша языка: әти – әни, уен – көлкие, акла - карала Тезмә сүз икие яки берничә сүз тезелип ясала, бер мәгънә белдерә серым языка: катылак билгесе, кура җиләге, үги ана яфрагы

27 Исем. Ялгызлак һәм уртаклак исемнәр. Исем – предметны, төшенчәне атауче, аның и семен әйтеп бирүче сүз төркиеме. Предмет – ченбарлактагы әйбер, күренешь. Сәнгать, хезмәт, Ватан, табигать, әдәп, әһәмият, таләп һ.б.- предметлаштырылап бирелгән төшенчәләр. Исем - кием? нәрсә? сорауларына җавап бирә Исемнәр икие төркиемгә бүлинәләр Бер төрдән булган предметларны берсен башка- ларыннан перу өчен бирелгән исем ялгызлак исем дип атака. Бер төрдән булган предмет- ларның барысы өчен дә уртак исем уртаклак исем дип атака.

28 Исемнең берлик һәм күпликтә килүе. Шаулап тора я шел урманнар, Җәелгәннәр тезмә тын таулар, Кошлар йөзә зәңгәр күлләрдә, Тирбәләләр гөлләр җилләрдә... Нефть табыла шушы җирләрдә. ( Нури Арсланов.) Берлик санта исем бер предметны белдерә Күпликтә исем күп предметны белдерә бала юл киешье төзүче урман тиен җиң миң балалар юллар киешьеләр төзүчеләр урманнар тиеннәр җиңнәр миңнәр

29 Татар телиндә килишьләр Татар телиндә 6 килишь бар. Килишьләр Сораулар Кушымчалар калин нечкә Баш килишькием? нәрсә? Иялик килишькиемнең? нәрсәнең? - ның - нең Юнәлишь килишьекиемгә? нәрсәгә? - га, - ка - гә, - кә Төшем килишьекиемне? нәрсәне? - ны - не Чыгыш килишьекиемнән? нәрсәдән? кайдан? -нан, - дан, - тан - нән, - дән, - тән Урын – вакат килишье киемдә? нәрсәдә? кайда? - да, - та - дә, - тә

30 Исемнең килишь белән төрләнешье Берлик сан Килишьләр Сузык вазга беткән исемнәр Тартык вазга беткән исемнәр калин нечкә калин нечкә Баш килишьдөньякиешьегербшәм Иялик килишьедөнья-ныңкиешье-неңгерб-ныңшәм-нең Юнәлишь килишье дөнья-гакиешье-гәгерб-кашәм-гә Төшем килишьедөнья-ныкиешье-негерб-нышәм-не Чыгыш килишьедөнья-данкиешье-дәнгерб-таншәм-нән Урын –вакат килишье дөнья-дакиешье- дәгерб-ташәм-дә

31 Исемнең килишь белән төрләнешье Күплик сан Килишьләр Сузык вазга беткән исемнәр Тартык вазга беткән исемнәр калин нечкә калин нечкә Баш килишьапа-ларәби-ләрурам-нарҗиң-нәр Иялик килишьеапа-лар-ныңәби-ләр- нең урам-нар- ның җиң-нәр- нең Юнәлишь килишье апа-лар-гаәби-ләр-гәурам-нар-гаҗиң-нәр-гә Төшем килишье апа-лар-ныәби-ләр-неурам-нар-ныҗиң-нәр-не Чыгыш килишье апа-лар-данәби-ләр- дән урам-нар- дан җиң-нәр- дән Урын –вакат килишье апа-лар-даәби-ләр- дәурам-нар-даҗиң-нәр-дә

32 Фигыль Фигыль - предметның эш- гамәлин, хәл – торышын белдерүче сүз төркиеме. Фигыль нишли? нишләде? нишләгән? нишләр? нишләячәк? сорауларына җавап бирә. нишли? - килә, нишләде? - килде, нишләгән? – килгән нишләр? – килир, нишләячәк? – киләчәк. Фигыль икие төркиемчәгә бүлинә: 1. хикәя фигыль - эшнең үтәлү-үтәлмәвен хәбәр итә. 2. боерык фигыль- эшкә кушуны, эштән тыюны, боеру, өндәүне, үтенүне белдерә.

33 Боерык фигыльнең зат-сан формалары Барлак форматы Юклак форматы Затлар Сан Фигыльләр калин төрләнешь нечкә төрләнешь калин төрләнешь нечкә төрләнешь 1 зат Берликтә зат макта кис макта-ма кис-мә 3 зат макта-сын кис-сенмакта-ма- сын кис-мә-сен 1 зат Күпликтә зат макта-гызкис-егезмакта-ма-гызкис-мә-гез 3 зат макта-сын- нар кис-сен-нәрмакта-ма- сын-нар кис-мә-сен- нәр

34 Хикәя фигыльнең заман формалары ҮъъъъК Үткән заман хикәя фигыль Хәзерге заман хикәя фигыль Киләчәк заман хикәя фигыль -ды/-де, - ты/ - те - ган/ -гән, - кан/ - кән - а/ - ә, - ый/ - и -ар/-әр, -ыр/ -ер, -р -ачак/-әчәк, -ячак/ -ячәк оч-ты, өлгер-де оч-кан, өлгер-гән ука-ды, эшлә-де ука-ган, эшлә-гән оч-а, өлгер-ә ук-ый, эшл-и оч-ар, өлгер-ер оч-ачак, өлгер- әчәк ука-р, эшлә- р ука- ячак, эшлә-ячәк Урманда тәмли җиләкләр өлгерде. өлгергән. Урманда тәмли җиләкләр өлгерә. Урманда тәмли җиләкләр өлгерер. өлгерәчәк.

35 Хәзерге заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнешье. Берлик сан эш – хәлне сөйләүче эш – хәлне сөйләмдә эш-хәлне сөйләмдә үзе башкара катнашуче киешье башкара катнашмауче киешье яки предмет баш- кара 1 нче зат 2 нче зат 3 нче зат бара-м эшли-м бара-сың эшли-сең бара эшли Күплик сан 1 нче зат 2 нче зат 3 нче зат бара-быз бара-сиз бара - лар эшли- без эшли – сэз эшли - ләр

36 Үткән заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнешье. Берлик сан 1 нче зат 2 нче зат 3 нче зат хыялланды-м хыялланды –ң хыялланды хыялланган – мын хыялланган – сың хыялланган ишетте – м ишетте- ң ишетте ишеткән – мен ишеткән – сең ишеткән Күплик сан 1 нче зат 2 нче зат 3 нче зат хыялланды – к хыялланды –гыз хыялланды –лар хыялланган-быз хыялланган-сиз хыялланган-нар ишетте-к ишетте-гез ишетте-ләр ишеткән-без ишеткән-сэз ишеткән-нәр

37 Киләчәк заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнешье. Берлик сан 1 нче зат 2 нче зат 3 нче зат барыр-мын барыр-сың бар-ыр сикиерер-мен сикиерер-сең сикиер-ер барачак-мын барачак-сың бар-ачак сикиерәчәк-мен сикиерәчәк-сең сикиер-әчәк Күплик сан 1 нче зат 2 нче зат 3 нче зат барыр-быз барыр-сиз барыр-лар сикиерер-без сикиерер-сэз сикиерер-ләр барачак-быз барачак-сиз барачак-лар сикиерәчәк-без сикиерәчәк-сэз сикиерәчәк-ләр

38 Сыйфат Сыйфат предметның билгесен белдерә. Сыйфат нинди? кайсы? сорауларына җавап бирә. Билге төс тәм форма күләм масса холак-фигыль я шел балла түгәрәк озын җиңел усал Нинди? Кайсы?

39 Сыйфат дәрәҗәләре Төп дәрәҗәЧагыштыру дәрәҗәсе Артыклак дәрәҗәсе Кимлик дәрәҗәсе Предметның га- дәттәге билгесен башка предмет- ның шундый ук билгесе белән ча- гыштырмыйча белдерә. Бер предмет- тагы билгенең башка пред- меттагы шундый ук билгедән ар- тыграк булуын белдерә. Бер предметтагы билгенең шундый ук предметтагы билгедән бик артык, иң югары дәрәҗәдә икән- лиген белдерә. Предмет билгесенең гадәттәгедән ким, азрак булуын белдерә рак/-рәк иң, дөм, кап-, зәп-, ямь-, ап-, сап-, тип-, тап-, һ.б -гылт/-гелт, -калт/- киелт, су, -сыл/-сел, елҗем,һ.б. казыл алмаказылрак алмакап-казыл алма казгылт алма

40 Зат алмашлаклары Зат алмашлаклары сөйләмдә исемнәрне алмаштыра. мин 1 нче зат сөйләүче үзе без син 2 нче зат тыңлауче, әңгәмәдәш сэз ул 3 нче зат сөйләүдә катнашмауче алар

41 Зат алмашлакларының килишь белән төрләнешье Килишьләр 1 нче зат 2 нче зат 3 нче зат берликкүпликберликкүпликберликкүплик Баш килишь минбезсинсэзул алар Иялик килишье минембезнеңсинеңсэзнеңаныңаларның Юнәлишь килишье миңабезгәсиңасэзгәаңаларга Төшем килишье минебезнесинесэзнеаныаларны Чыгыш килишье миннәнбездәнсиннәнсэздәнаннаналардан Урын –вакат килишье миндәбездәсиндәсэздәандаларда

42 Бәйликләр һәм бәйлик сүзләр Бәйликләр- җөмләдә сүзләрне бер – берсенә бәйләр өчен хезмәт итә. Аларның мәгънәсен аңлатып булмый, алар, кушымчалар киебек, үзләреннән лада килгән сүз белән тыгыз бәйләнешьтә карала: яшәр өчен, нурлары белән, тәпиләр аша Бәйлик сүзләр дә сүзләрне үзара бәйләү өчен кулланылалар. (су) астына, ( су) астыннан, (су) астында – бәйлик сүзләр

43 Кисәкчә Кисәкчә сүзгә мәгънә төсмере бирә сөйли ич һичкием язгандыр өйрәндеңме ямь- я шел раслау кире кагу икиеләнү сорау көчәйтү мәгънә төсмере Кисәкчә я сүз алдыннан, я сүз артыннан килә. 1) Аерым: бик ягымла, дөм сукар, син генә, торгач ук, өйрәнгән ич, аңладым лабаса, бир инде, барла да һ.б. 2) Кушылап: һичнәрсә, ашадыңмы, усалдыр, һичкайчан, һичбер, һичничек, йоклаче, күрсәнә, тордыңмыни һ.б. 3) Сызыкча аша: чем-кара, чуп-чуар, яп-акты, өр – яңа, кап- казыл, һ.б.

44 Сүз. Җөмлә Сүзләр: элә, җимлик, Марат, кош. Бу сүзләрне тиешьли тәртипкә купеп һәм үзгәртеп, җөмләләр төзеп бала. 1. Марат кошларга җимлик элә. 2.Марат, кошларга җимлик элдеңме? 3.Марат, кошларга җимлик эл! Җөмлә сүзләрдән төзелә. Җөмлә тәмамланган уйны белдерә. Җөмлә хәбәр итә, сорау куя, боера, теләкне белдерә. Иң киечкиенә җөмлә бер сүздән тора: Кыш. Салкан.Иртә.

45 Җөмлә төрләре Тыныч тавыш белән әйтелгән җөмлә ахырына нокта (.) купела. Мөнир урманнан кич киенә кайтты. Сорауны эченә алган җөмлә ахырына сорау билгесе (?) купела. -Кая бардың, Мөнир? Көчли тойгыны, өндәүне бел-дергән җөмлә ахырына өндәү билгесе (!) купела. Андый җөмлә күтәренкие тавыш белән әйтелә. - Их, урман ямьли дә соң, әни!

46 Сүзтезмә Сүзтезмә- предметларның, эш-хәрәкәтенең мәгънәсен төгәлрәк итеп атый. Мәсәлән, тау – серым сүз, гомумән, теләсә нинди тау буларга мөмкин; биек тау – сүзтезмә, тауны башка таулардан аерып атый. Сүзтезмә икие яки берничә мөстәкайль сүздән- иярүче һәм ияртүче кисәкләрдән тора. Иярүче сүз ияртүче сүзне ачеклай. Ияртүче сүздән иярүче сүзгә сорау купела: нинди? нәрсәне? батыр егет Ватанны ярату сыйфат исем исем фигыль

47 Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләре. Ия һәм хәбәр – җөмләнең баш кисәкләре Ия эшне үтәүчене белдерә, Хәбәр ия турында хәбәр итә кием? нәрсә? нишли? нишләде? нишләгән? сорауларына җавап бирә. нишләр? ул нинди? һ.б. сорауларга җавап бирә. Баш кисәкләрне иярчен кисәкләр ачеклай. Иярчен кисәкләр нинди? ничек? нәрсәне? кайчан? һ.б сорауларга җавап бирә. Кайда? Нинди? Урамда җыла яңгыр ява.

48 Текст Роман Хикәя Әкият Мәзәк Шигырь Диктант Сочинение Укученың җавабы Текст Текст, гадәттә, өч өлишьтән тора: башлам өлишье төп өлишь ахыры өлишье Эчтәлиге һәм төзелишье ягыннан бербөтен булап оешькан тоташ сөйләм текст дип атака. Текстта һәр җөмлә үзеннән лада килгән җөмләдәге фикиерне дәвам итә. Тема – текстның төп эчтәлиге. Ул текстның и семендә күренә. Текстның төп фикиере – авторның текстта әйтергә теләгән сүзе.

49 Кулланылган әдәбият: 1. Татар мәктәпләренең башлангыч сыйныф укучелары өчен татар телиннән таблицалар; 2 А.Х. Нуриева, Ч.М.Харисова. Татар тели.1-2 кисәкләр. 2 сыйныф өчен дәреслик, Казан Мәгариф нәшрияты А.Х. Нуриева, Ч.М.Харисова. Татар тели.1-2 кисәкләр. 3 сыйныф өчен дәреслик, Казан Мәгариф нәшрияты Р.Х.Ягъфәрова, Р.Ә.Асылгәрәева Татар тели.1-2 кисәкләр. 4 сыйныф өчен дәреслик, Казан Мәгариф нәшрияты. 2010