Ozbekiston Respublikasi Oliy va orta maxsus talim vazirligi Toshkent Toqimachilik va Yengil Sanoat Instituti Ijtimoiy fanlar kafedrasi Mavzu:Amir Temur. - презентация

1

2 Ozbekiston Respublikasi Oliy va orta maxsus talim vazirligi Toshkent Toqimachilik va Yengil Sanoat Instituti Ijtimoiy fanlar kafedrasi Mavzu:Amir Temur va Temuriylar davrida ilm fan va madaniyat Guruh:25-18 Bajardi:Muhamedova L Tekshirdi:Elmuratova U Toshkent-2019

3 Amir Temur va Temuriylar davrida ilm fan va madaniyat

4 T oliq ismi Amir Temur Koragoniy ibn Amir Taragay ibn Amir Burqul bolgan bu buyuk tarixiy shaxs orta asrning yirik davlat arbobi, buyuk sarkarda, kuchli va markazlashgan davlat asoschisi, ilm-fan va madaniyat homiysidir. Yozma manbalarda u Temurlang, Yevropa adabiyotida Tamerlan nomlari bilan ta`riflanadi. Amir Temurning onasi Takinaxotun buxorolik mashhur faqih Toj ash-sharia (shariat toji) taxallusi bilan mashhur bolgan Ubaydulla ibn Mas`udning avlodi (1350-yil vafot etgan) edi. Uning otasi Amir Taragay barlos urugining oqsoqolilaridan bolib, Chigatoy ulusining e`tiborli beklaridan hisoblangan. Uning ajdodlari esa Chigatoy saroyi mulozimlari qatoridan orin tutgan. Ular Kesh va Nasaf viloyatida oz mulklariga ega bolgan va bu yurtda hokimlik qilgan. Shu boisdan Amir Temurning otasi Amir Taragaybek ham yilda bir marotaba Ili daryosi boyida xon tomonidan chaqiriladigan el-yurt bek va biylarining umum qurultoyiga taklif etilar va bunday yiginlarda qatnashardi.

5 Yoshlik yillari Amir Temurning yoshligi ona yurti Keshda kechdi. Yetti yoshga tolgach, otasi uni oqishga beradi. U yoshlik choglaridanoq chavandozlik va ovga ishqiboz bolib, kamondan nishonga oq uzish, ot choptirish turli mashq va harbiy oyinlar bilan mashgul bolishni yoqtirar edi. Shu asnoda Amir Temur tulporlarni saralab ajrata oladigan mohir chavandoz va dovyurak bahodir sifatida voyaga yetadi. Uning atrofida bolalikdagi dostlari va maktabdoshlari toplanishib, birgalikda mashq qilar, musobaqalarda ishtirok etishar, asta-sekin navkar bolishib, harbiy guruhga birlashib shakllana borishadi.

6 Bu guruh orasida Abbos Bahodir, Jahon Shohbek, Kimori Inoq, Sulaymon Shohbek, Sayfuddinbek va boshqalar bolgan. Keyinchalik ular Amir Temurning safdoshlariga aylanib, uning qoshinida lashkarboshilik darajasiga kotarilganlar. Amir Temur tabiatan ogir, bosiq, teran fikrli va idrokli, samimiyatni tezda fahmlab oladigan inson bolgan. Shu tufayli ospirinlik choglaridayoq tengqurlaridan sadoqatli dostlarni atrofga jalb qila olgan. Ozining ilk harbiy faoliyatini Amir Temur qol ostidagi navkarlari bilan ayrim viloyat amirlariga xizmat qilishdan boshlagan. Ularning ozaro kurashlarida mahorat va oliyhimmatlik Amir Temurning shuhratini oshirib, uning dongi butun Qashqadaryo vodiysi, xususan Kesh viloyatiga yoyilgan.

7 Amir Temur aql-zakovati, shijoati va jasorati togrisidagi shuhrat uni Movarounnahrning nufuzli amirlaridan avval Joku Barlos, songra Amir Qazogon ( ) bilan yaqinlashtirgan. Otasi Amir Temurni avval (1352) Amir Joku Barlosning qizi Turmish Ogoga uylantiradi yilda Amir Temur Qazogonning nabirasi, Amir Husaynning singlisi Uljoy Turkon Ogoni oz nikohiga oladi. Keyingi nikoh tufayli Balx amiri bilan boglangan qarindoshlik aloqalari shubhasiz Amir Temur bilan Amir Husayn ortasidagi ittifoqni yuzaga keltirdi va Mogullarga qarshi jiddiy kurash boshlandi.

8 Biroq Movarounnahr aholisi mogullarga qarshi kurashga jur`at eta olmaydilar. Kesh viloyatining hukmdori Hoji Barlos Xurosonga qochadi. Mana shunday ogir pallada Amir Temur maydonga kiradi. Kuchlar teng emasligini hisobga olgan Amir Temur 1360-yilning boshida Tugluq Temur tomonidan Keshga yuborilgan beklar bilan kelishadi. Sharoit taqozosi bilan xon xizmatiga otib, uning yorligi bilan oz viloyatining dorugasi etib tayin etiladi. Biroq, kop otmay Movarounnahrning humdori etib tayinlangan Ilyosxoja bilan Amir Temur murosasi kelishmay qolishi natijasida 1361-yilning oxirida mamlakatni tark etib, Xorazmga yol oladi.

9 U yerda amir Husayn bilan uchrashadi va mogullarga qarshi kurashda ikkovlon birlashib, kuch toplashga kirishadi. Dastlab ular, Tugluq Temurxonning farmoniga binoan Amir Temurni ta`qib qilishga kirishgan Xiva dorugasi Toqol (Tavakkal) bilan jang qildilar. Songra 1362-yilning kuzida Seistonda viloyat hukmdori Malik Qutbiddinning tarafida turib, mekroniylar bilan bolgan toqnashuvda, Amir Temur ong kifti va ong oyogidan jarohatlandi. Nihoyat, Ilyosxoja boshliq Jeta lashkalari bilan bir necha marta jang qilib, mogullarni Movarounnahr hududidan 1364-yil oxirida quvib chiqarishga muvaffaq boladi. Biroq, Ilyosxoja 1365-yili bahorida Turkiston ustiga qoshin tortadi. Toshkent va Chinoz ortasida sodir bolgan Loy jangida amir Husaynning hiyonati oqibatida Amir Temur qoshinlari maglubiyatga uchraydi.

10 Samarqandni oz qoliga olgan mogullarga qarshi xalq kotarilib, shahar mudofasini oz qoliga olgan sarbadorlar mogullarni mamlakatdan butunlay haydab chiqardi. Bundan xabar topgan amir Husayn tomonidan sarbadorlar boshliqlari qatl ettiriladi. Natijada, 1366-yili amir Husayn Movarounnahrda hokimiyatni oz qoliga oladi, ammo kop otmay amir Husayn va Amir Temur ortasidagi munosabat keskinlashib ochiqdan-ochiq nizoga aylanadi. Ular ortasida yillarda bir necha bor toqnashuvlar bolib otadi. Amir Husaynga qarshi Balxga yol olayotgan Amir Temur Termiz yaqiniga kelganda makkalik shariflardan Sayyid Baraka Amir Temur faoliyatini qollab quvvatlab, unga oliy hokimiyat ramzi katta nogora – tabl bilan yalov - bayroq tortiq qiladi.

11 1370-yili 10-aprelda Balx shahri Amir Temurga taslim boladi. Amir Husayn qatl etiladi. Bu galabadan song Amir Temur chingiziylardan bolgan Qozonxonning qizi Saroymulkxonimni oz nikohiga oladi va koragon unvonini olishga muyassar boladi. Garchi saltanat taxtiga, an`anaga kora dastlab nomigagina Suyurgatmish ( ), songra uning vafotidan keyin Sulton Mahmud ( ) otqazilgan bolsa-da, amalda markaziy hokimiyatni Amir Temurning ozi boshqarar, viloyatlardagi hokimiyatni ogillari, nabiralari va yaqin amirlari orqali idora qilardi.

12 1372-yilda Amir Temur Xorazmga yurish qilib, uni egallaydi. Biroq tarixiy voqealarning taqozosi bilan Amir Temur Xorazmga besh marta harbiy yurish qildi. Xorazm yilda uzil-kesil Temur davlatiga qoshildi. Amir Temur Movarounnahr va Xorazmda tarqoqligiga va ozaro nizolarga zarba berib, Sirdaryo vohasidan to Orol dengizigacha bolgan yerlarda yashovchi xalqlarni yagona davlat tasarrufida birlashtiradi. Amir Temur davlatiga Mogiliston davlatining doimiy hujumini bartaraf etish uchun yigirma yil ( ) mobaynida Mogulistonga yetti marta yurish qilib, Mogul hukmdorlari Anqotora va Qamaruddin ustidan galaba qozondi. Shu zaylda Amir Temur Movarounnahr va Xorazmda hukm surgan tarqoqlikka, ozaro nizo va Moguliston tomonidan bolib turgan tazyiqqa chek qoydi. Sohibqiron bu bilan qanoatlanmay, qoshni davlatlar ustiga yurish qilib, ularni oziga boysundirish va markazlashgan buyuk saltanat barpo etishni oz oldiga maqsad qilib qoydi. Sohibqiron harbiy yurishni Xurosondan boshlaydi yili Amir Temur Hirotni egallaydi. Saraxs, Jom va Qavsiya shaharlari jangsiz taslim boladi yillar davomida Eronning katta qismi boysundiriladi. Avval (1381) Kalot, Turshiz va Sabzavor, keyin (1383) Seistonning Zireh, Zova, Farah va Bust qal`alari, 1384-yilda esa Astrobod viloyati va Ozarbayjonning Omul, Sori, Sultoniya va Tabriz shaharlari boysundiriladi. Amir Temur Eron, Ozarbayjon, Iroq va Shom (Suriya) ustiga uch marta lashkar tortdi.

13 yillardagi yetti yillik urush, eng shiddatli va eng yirik janglardan bolib, uning oqibatida Shomning Xalab, Kumis, Baalbek, Dimishq (Damashq) kabi yirik shaharlari va Iroqi Arabning Ubuliston olkasi bilan Bagdod, shuningdek Turkiyaning kattagina qismi fath etiladi. Natijada ikki buyuk sarkarda: Sohibqiron Amir Temur bilan sulton Boyazid Yildirimlarning toqnashuvi muqarrar bolib qoladi. Chunki tobora kuchayib borayotgan bu ikki turkiy davlatlarning har biri ikkinchisi uchun nihoyatda kuchli raqibga aylangan edi. Bir tomondan, Yevropa ritsarlariga qaqshatqich zarba berib, Bolqon yarim oroli boylab, garbga tomon oz hududlarini kengaytirayotgan Usmonlilar davlati uchun Amir Temurning markazlashgan kuchli davlatini qaror topishi qanchalik xavfli tuyulsa, Kichik Osiyoda barpo etilgan qudratli Usmonlilar davlatining kuchayishidan Amir Temur ham shunchalik manfaatdor edi. Amir Temur hayot-mamot yolida Boyazid Yildirim bilan boladigan jangga qariyb ikki yildan ortiq tayyorlanadi. Nihoyat Rumga yuzlanib, avval Qamoh qal`asini fath etadi, songra Anqara shahrini qamalga oladi. Amir Temur bilan Sulton Boyazid qoshinlari ortasidagi songgi va hal qiluvchi jang 1402-yil 20-iyulda Anqara yaqinida Chibukobod mavzeida sodir boladi. Bu jang tarixda Anqara jangi nomi shuhrat topadi. Uch kun davom etgan bu jangda Amir Temur galaba qozondi. Amir Temur Usmonli turklari davlatini saqlab qoldi va Boyazid vorislariga muruvvat qolini chozdi.

14 Shunday bolsa-da, Boyazid ustidan qozonilgan buyuk galaba bilan Amir Temurni Fransiya qiroli Karl VI ( ), Angliya qiroli Genrix IV ( ) hamda Kastiliya va Leon qiroli Genrix III ( ) tabriklab, unga oz muborak nomalarini yubordilar. Chunki Sohibqiron endigina uygonayotgan Yevropaga ulkan xavf solib turgan Usmonli turklar davlatiga zarba berib, butun Yevropaning xaloskoriga aylangan edi.

15 Kichik Osiyodan Samarqandga qaytgan Amir Temur 1404-yilning 27-noyabrida 200 ming qoshin bilan Samarqanddan Xitoy safariga chiqdi. Biroq Xitoy ustiga yurish Amir Temurning tosatdan vafot etib qolishi (1405-yil 18-fevral) tufayli amalga oshmay qoldi. Tarixiy malumotlarga qaraganda, Amir Temur vafot etganda, uning xotinlaridan tortasi – Saroy Mulk xonim, Tuman ogo xonim, Tukal xonim va Ruh Parvar ogo xonimlar hali hayot edilar. Shuningdek, Amir Temur vafot qilgan vaqtda undan ikki ogil, 19 nevara va 15 chevara, jami 36 shahzoda hayot edi. Bulardan tashqari sohibqironning kichik qizi – Sulton Baxt begim va katta qizi – Ogo begimdan tugilgan ogil – Sulton Husayn Mirzo nomli nevarasi ham bor edi. Tarixiy malumotlarning dalolaticha sohibqiron Amir Temur on sakkiz marta uylangan. Bundan tashqari u 22 nafar xos kanizaklarini ham oz shabistoniga mahram qilgan.

16 Amir Temur 35 yil davomida mamlakatni boshqardi. Kopdan-kop harbiy yurishlar va jangu jadallarni amalga oshirdi. Kop mamlakatlar zabt etildi. Oqibatda Hindiston hamda Xitoydan Qora dengizga qadar va Orol dengizidan Fors qoltigiga qadar bolgan goyat katta hududni qamrab olgan ulkan saltanatni vujudga keltirdi. Bundan tashqari, Kichik Osiyo, Suriya, Misr va Quyi Volga, Don boylari, Balxash koli va Ila daryosi, Shimoliy Hindistongacha bolgan mamlakatlarni oziga boysundirdi. Bu mamlakatlardan Amir Temur katta oljalar bilan bir qatorda kozga koringan olimlar, hunarmandlar va mohir ustalarni Samarqand, Shahrisabz va Buxoroga kochirib olib keldi. Bu shahar va qishloqlar obod qilindi.

17 U nafaqat Movarounnahr va Turkistonni obod qildi, balki boysundirilgan mamlakatlarning shaharlarini ham qayta qurdirdi. Bagdod, Darband va Baylakon shaharlarini qayta tikladi. Karvon yollarida rabotlar, qal`alar, kopriklar, shaharlarda masjid va madrasalar hamda bog-u bostonlar barpo etdi. Eng muhimi Eron, Ozarbayjon va Iroqdagi tarqoqlik va boshboshdoqlikka barham berib, Sharq bilan Garbni boglovchi qadimiy karvon yollarini tikladi. Bu bilan nafaqat Movarounnahr, balki Uzoq va Yaqin Sharq mamlakatlarining iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga xalqlar va mamlakatlarni bir-biri bilan yaqinlashtirishga ulkan hissa qoshdi. Amir Temur Yevropaning Fransiya, Angliya va Kastiliya kabi yirik qirolliklari bilan bevosita savdo va diplomatik aloqalar ornatdi.

18 Amir Temurning harbiy yurishlari, jang-u jadallarining oqibatlariga baho berilar ekan, shuni takidlash kerakki, uning faoliyati qoyilgan maqsad va rejalari jihatidan ikki bosqichga bolinadi. Birinchi bosqich ( )da Amir Temur Movarounnahrda markazlashgan davlat tuzish yolida kurashdi. Amir Temurning bu davrdagi faoliyati Orta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti taraqqiyoti yolida shubhasiz ulkan ijobiy ahamiyat kasb etdi. Amir Temur faoliyatining ikkinchi bosqichi ( )da olib borilgan uch yillik, besh yillik va yetti yillik harbiy yurishlarni amalga oshirib, Oltin Orda, Eron, Iroq, Kavkaz, Kichik Osiyo, Misr va Hindistonni zabt etdi.

19 Amir Temur hayotlik davridayoq uning harbiy sanati va davlat boshqarish uslubiga bagishlangan maxsus asar yaratilib, u Temur tuzuklari nomi ostida shuxrat topadi. Bu asar shaxsan Temurning ogzidan yozib olingan deb hisoblanadi. Unda davlatni boshqarishda kimlarga tayanish, toju taxt egalarining yonalishi va vazifalari, vazir va qoshin boshliqlarini saylash, sipohlarning maoshi, mamlakatni idora etish tartibi, davlat arboblari va qoshin boshliqlarining burchi va vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toju-taxt oldida korsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi va boshqalar xususida bayon etiladi. Amir Temur turk, arab va eronliklar tarixini chuqur bilgan. Amaliy jihatdan foyda keltira oladigan har qanqa bilimni qadrlagan. U davlat ishlari uchun hamma narsaning foydali tomonlarini olishga harakat qilgan. Amir Temur hayotligi chogida saltanatni asosan tort qism (ulus)gab olib, ogil, nabiralariga taqsimlab bergan: Xuroson, Jurjon, Mazondaron va Seyiston (markazi Xirot) Shohruxga, Garbiy Eron, Ozarbayjon, Iroq va Armoniston (markazi Tabriz) Mironshohga, Fors, yani Eronning janubiy qismi (markazi Sheroz) Umarshayxga, Afgoniston va Shimoliy Hindiston (markazi Gazna, keyinchalik Balx) Pirmuhammadga suyurgol qilib berilgan.

20 Uning nomi Ozbekistonda abadiylashtirildi. Koplab shahar va qishloqlardagi shoh kochalar, maydonlar, jamoa xojaliklari, maktablar, kinoteatrlar va boshqalar uning nomi bilan ataldi. Islom Karimov tashabbusi va rahnomaligida Toshkent, Samarqand, Shahrisabz va boshqa shaharlarning markaziy maydonlarida Amir Temurga haykal ornatildi. Toshkentdagi Amir Temur hiyobonida Temuriylar davri muzeyi barpo etildi (1996), Amir Temur ordeni ta`sis etildi (1996) va Xalqaro Amir Temur jamgarmasi tashkil qilindi (1995). Toshkent, Samarqand va xorijiy mamlakatlarda YUNESKO rahbarligida hazrat Sohibqiron tavalludining 660 yilligi keng nishonlandi (1996). Amir Temur haqida ikki qismdan iborat badiiy film, spektakllar va she`riy hamda nasriy asarlar yaratildi

21 AMIR TEMURNING SHAXSIY FAZIYLATLARI\ Marifatparvarlik, ilmparvarlik Donishmandlik Rayiatparvarlik Adolatparvarlik Kechirimlilik, rahimdillik Olijanoblik Mardlik, bahodirlik Irodalilik Qattiqqollik Jasoratlilik Sobitlik, vazminlik, chidamlilik Sabr-bardoshlik, insoflilik Mehribonlik, muruvvatpeshalik

22 Amir Temur tomonidan markazlashgan qudratli davlatga asos solinishi yillar Moguiliston xoni Tugluq Temur va uning ogli Ilyosxojaga qarshi urush yili Amir Husaynga qarshi Balxga urish va uni bartaraf etish yillarda Fargona, Otror, yassi, Toshkent, Hisor, Badaxshon, Qunduzning bosundiryildi yili Hirot, Seiston, Mozandaron, Saraxs, Sabzavorni bosundiriladi yillarda jami 7 marta Moguliston hukmdori Amir Qamariddinga qarshi jangu jadallar olib borish va sharqi, shimoliy hududlarning yurtga Birlashtirilishi yillarda Xorazmdagi Sofiylar sulolasi hukmdorlariga qarshi olib borilgan urushlar va Xorazmning yurt tarkibiga qoshib olinishi

23 Амир Темур –мутлоқ ҳукмдор Девонбеги Вазирлар Махфий ва очиқ кенгашлар

24 АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИНИНГ МАЪМУРИЙ ТУЗИЛИШИ САЛТАНАТ Улус Вилоят Туман (10 минг аскар етказиб берган) Ҳазора (минглик) Сада (юзлик) Даҳа (ўнлик) Ҳоким Молия девони бошлиғи Қози Муфтий Мутаваллий Мухтасиб Адолат амири Вилоят ва туман бошкарувлари Маҳаллий эркин жамоалар Маҳалла оқсоқоллари Кутвол (комендант)

25 Амир Темурнинг ташқи юришлари йиллар давомида Амир Темур Эроннинг катта қисмини эгаллади. Аввал (1381) Калот, Туршиз ва Сабзавор, кейин (1383) Сеистоннинг Зиреҳ. Зова, Фараҳ ва Буст қалъалари, 1384 йилда Астробод вилояти ва Озарбайжоннинг Омул, Сори, Султония ва Табриз шаҳарлари буйсундирилди 1371, 1373, 1375, 1379, 1388-йилларда Хоразмга қарши беш марта юриш қилди ва уни бўйсундирди йилларда Мўғулистон бўйсундирилган «Уч йиллик» ( ) ҳарбий юришлар оқибатида Жанубий Озарбайжон, Ироқнинг шим қисми. Гуржистон ва Ван кўли атрофидаги ерлар эгалланди Амир Темур бутун эътиборини Эрон, Ироқ, Сурия, Кичик Осий ва Ҳиндистон ерларини узил-кесил забт этишга қаратди. У «беш йиллик» ( ) уруш давомида Ғарбий Эрон, Ироқи Ажам ва Кавказни эгаллади, натижада музаффарийлар ва жалоирийлар ҳукмронлиги барҳам топди Амир Темур йилларда Ҳиндистонни забт этган Амир Темурнинг йилларда олиб борган «етти йиллик» ҳарбий юришлари натижасида Шомнинг Ҳалаб (Алеппо), Хумс, Баалбек (Баъалбак), Димишқ (Дамашқ) каби йирик шаҳарлари ва Ироқи Арабнинг Убулистон ўлкаси (қад. Каппадокия) билан Бағдод, шунингдек Туркиянинг катта қисми забт этилади. Анқара жангида Амир Темур жаҳоннинг буюк саркардаларидан бири Боязид Йилдирим устидан ғалаба қозонди

26 Dargoh BOSH VAZIR Mulkchyilik va soliq ishlari vaziri Xolisa (askarlar maoshi va oziq-ovqat taminoti bilan shug ullanuvchi) Moliya vaziri Harbiy vazir Jibachi Xazinachi Saroy vaziri Dorichi Sozanda Bitikchi Bosh xojib Tabiblar Munshyilar Bakovul Choparlari DAVLATNING BOSHQARUV TIZIMI

27 1-саййидлар, уламо, шайхлар ва фозиллар; 2-ақлли кишилар ва кенгаш соҳиблари; 3-дуогўй кишилар; 4-амирлар, сарҳанглар, сипоҳсолорлар; 5-сипоҳ ва раият; 6-ишончли, тўғри эътиқодли кишилар; 7-вазирлар, девон котиблари ва муншийлар; 9-муҳаддислар, пайғамбарлар ва авлиёлар тарихини ўрганувчи тарихчилар; 10-машойихлар, суфийлар, орифлар; 11-касбу ҳунар эгалари; 12-саёҳатчилар, мусофирлар. АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИДАГИ ИЖТИМОИЙ ТАБАҚАЛАР:

28 Shaxulislom Sadriy azam Alam Qozikalon Qozi ahdos Muhtasib Qozi askar Mutavalli MAMLAKATDA DINIY HOKIMIYAT TIZIMI QUYIDAGI TARZDA BOSHQARILGAN

29 1. Davlat oz vakolatini bajarmogi uchun eng avvalo siyosiy jihatdan mustaqil bolishi zarur. 2. Davlat va jamiyatning yaxlitligi buzilmasligi kerak. 3. Davlat va jamiyat muayyan qonunlar, tartiblar, goyalar asosida boshqarilmogi lozim. 4. Boshqaruvning turli boginlarini, muvofiqlashtirib turuvchi malum bir tizim shakllangan bolishi darkor. 5. Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ahvoli (taraqqiyoti) davlatning diqqat markazida turmogi kerak. 6. Fan va madaniyat ravnaqi togrisida doimiy qaygurish davlat ahamiyatiga molik qatiy siyosat sifatida qaralmogi lozim. 7. Har bir davr shart-sharoiti, tartiblariga kora davlat jamiyat ichki taraqqiyoti masalalarini tashqi dunyodagi mavjud omillardan foydalangan holda hal etib borishi darkor. 8. Davlatni boshqaruvchi kuchlar otmish, zamona va kelajakni teran tafakkur, mustahkam iymon, goyat yuksak manaviyatparvarlik va millatparvarlik ila anglamogi kerak. Amir Temur bu milliy davlatchilik asoslarini rivojlantirish bilan birga yangidan qoshgan muhim toqqizinchi asos, u ham bolsa jamiyat rivojida barcha ijtimoiy tabaqalar faoliyatini nazarda tutish va ularning manfaatlarini taminlashdir. Amir Temur ozigacha shakllangan ozbek davlatchiligining quyidagi 8ta asoslariga izchil amal qildi:

30 1Xiroj (yer soligi) 2.Ushr (daromadning ondan bir qismi), tamga (savdo- sotiq, hunarmand ahlidan olinadigan soliq) 3.Zakot, 4.Tutun soligi, bug soligi, uloq (davlat xizmatidagilar uchun), dorugona (harbiy qoriqchilar uchun), 5. Mirobona (suv yetkazib beruvchilar uchun), 6. Asoq (chorva mollari uchun) 7. Begor (davlat hisobiga ishlab berish: saroy qurilishi, ariq, kanallar qazish uchun) TEMURIYLAR DAVRIDA AHOLI TOLAYDIGAN TURLI-TUMAN SOLIQLAR

31 AMIR TEMUR VA TEMURYILAR DAVRIDA BUNOD ETYILGAN MEMORI OBIDALAR VA BOGLAR Samarqandda: Gori Amir maqbarasi Shohi Zinda ansambli majmui Kok saroy Bostonsaroy Bibixonim masjidi va madrasasi Ulugbek madrasasi Ulugbek rassadxonasi Bogu Dyilkusho Bogi Behisht Bogi Jahonaro Bogi Nav Bogi Davlatobod Bogi Shamol Hirot va uning atrofida: Boysunqur Nigoristoni Gavharshodbegim madrasasi Ixlosia madrasasi Xalosia xonaqosi Shifoa shifoxonasi Husayn Boyqaro davrida quryilgan 300 dan ziod noyob inshootlar, masjidu madrasalar, maqabarau shifoxonalar, rabotu karvonsaroylar, suv havzalari, kopriklar v.b. Toshkent atrofida qurilgan Zangiota maqbara majmuyi Turkistonda Ahmad Yassaviy maqbara majmuyi Shahrisabzdagi Oqsaroy majmuyi Buxoro, Gijduvonda barpo etilgan masjid, madrasalar Toshkent yaqinida Shohruhiya shahri qurilishi

32 «Risola fil hisob» («Hisobga doir risola») «Sharhi Mulahhas fil-haat» («Astronomia asoslariga sharh») «Risolatul jab» («Sinus haqida risola») Taftazonining «Muftahul-ulum» («Yillar kaliti») asariga sharh «Zijiy Koragoni». Bu asarda 1018 ta ulduzning orni, holati aniqlangan. Jahondagi 683 ta geografik jolarning Samarqand kengligiga nisbatan koordinatlari belgilangan. «Tort ulus tarixi» ULUGBEK AKADEMIYASI OLIMLARI IJODIDAN NAMUNALAR Mirzo Ulugbek qalamiga mansub asarlar: Suslam us-samo» («Osmon norvoni») «Risolat ul-atvor val-jab» («Vatarlar va sinus haqida risola») «Risola dor ilmi hisob» «Risolai qusur» «Risola dar handasa» «Risola dar falakiot» «Risola dar yilmi haat» «Risolai mantiq» Giyosiddin Jamshid Ali Qushchi asarlari: Qozizoda Rumiy asarlari:

33 TEMURYILAR DAVRI XATTOTLLARI: Mirali Tabrizi, Shayx Muhammad, Junaid Naqqosh, Sultonali Mashhadiy, Abdujamil Kotib, Darvesh Muhammad Toqi, Mirali Qilqalam, Sulton Muhammad Nur TASVIRIY SANAT NAMOYANDALARI Shamsiddin Muhammad ibn Abdulha, Shax Turoni, Abdulla Hiravi, Ustoz Gung, Ustoz Jahongir

34 OZBEK MUMTOZ ADABIYOTINING NAMOYONDALARI Alisher Navoiy Atoiy Gadoiy Durbek Mavlano Lutfiy Sakkokiy

35 ALISHER NAVOIYNING IJOD GULSHANI Jami 51ming misradan iborat 5 ta gozal dostonni ozida jam etgan mashhur «Hamsa» asari: «Hayratul Abror» «Farhod va Shirin» «Layli va Majnun» «Sabbai Sayor» «Saddi Iskandari» 12 ming misrani jam etgan, Foniy taxallusida bitilgan forsiy tildagi nafis badiy asarlar: Mufradat Sittayi zaruriya Fusumi arbaya 45 ming misradan iborat «Hazoinul-maoni» («Manolar xazinasi») asari «Muhokomatul lugatan» («Ikki til muhokomasi») «Majoyisul ul-Nafois» («Nafis majlislar») «Mahbub ul-qulub» («Kongillar mahbubi») «Mezon ul-avzon» («Vaznlar olchovi») v.b.

36 4 та мадраса: Ихлосия, Шифоия, Низомия, Хусравия Алишер Навоий томонидан бунёд этилган иншоотлар 25 дан ортиқ масжид 11 та ҳонақох 18 та ҳовуз 9 та ҳаммом 16 та кўприк 50га яқин работ 1 та тўғон

37 Karimov I.A Amir Temur - faxrimiz, gururimiz. T. 5. -T.: Ozbekiston, 1997, betlar. Karimov I.A. Yuksak manaviyat –yengilmas kuch. Toshkent, «Manaviyat» Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S.. Ozbekiston tarixi. Darslik.. –T.: Iqtisod-moliya, Azamat Ziyo Ozbek davlatchiligi tarixi -T.: Sharq, betlar. Mominov I. Amir Temurning Orta Osiyo tarixida tutgan orni va roli. -T.: Fan, betlar. Usmonov Q., Sodiqov M., Oblomurodov N. Ozbekiston tarixi. Oquv qollanma. -T.: Meros, betlar. Murtazaeva R.X. O`zbekiston tarixi. darslik. -T.: 2003 ADABIYOTLAR:

38 Xulosa Xullas, Ulugbek tashkil qilgan Samarqand akademiyasi va ilmiy togaragi Sharq madaniyati va fani tarixida nihoyatda muhim ahamiyat kasb etdi va bu turli xalqlarning madaniy, ilmiy rivojlanishiga katta tasir korsatdi. - XIV-XV asr boshlarida Samarqand, Hirot, Buxoro va Gijduvon kabi bosh shaharlarda Amir Temur ananalari davom ettirilib, olimu muhandis, shoiru bastakor, memoru binokor va naqqoshu musavvirlar serqirra ijod etishdi. Mamlakatning ravnaqi, manaviy kamolotida ilm-fan va sanat muhim orin egalladi. -Temuriy shahzoda Mirzo Ulugbek Samarqand va Buxoro ilmu marifat dargohiga aylantirdi. Oz zamonasining dorilfununi hisoblangan Samarqand, Buxoro, Gijduvon madrasalarida diniy va dunyoviy fanlardan talim berildi, Shamsuddin Havofiy, Qozizoda Rumiy, Giyosiddin Jamshid, Ulugbek, Ali Qushchi kabi yetuk olimlar Samarqand akademiyasiga ilmu toliblarga saboq berishdi va bu davrdagi Orta Osiyo xalqlarining jahon sivilizatsiyasiga oz hissasini qoshdi. -Xullas, XIV asrning oxiri XV asr Orta Osiyo, aniqrogi, Movarounnahr va Xuroson tarixida orta asr uchun oliy darajadagi madaniy – manaviy yuksalish davri boldi. Bu yuksalish Orta Osiyoda uygonish davrining tiklanishi va oliy darajadagi sivilizatsiyaga qoshgan hissasi bilan atash mumkin. Bu yuksalishlar xalqimizning keyingi madaniy rivojlanishiga katta zamin yaratdi.

39 ETIOBORINGIZ UCHUN RAXMAT