ПРАКСИС ВА УНИ ТЕКШИРИШ ТЕХНИКАСИ © Z. Ibodullaev © Z. Ibodullaev Проф. ИБОДУЛЛАЕВ Зарифбой Ражабович Тошкент. - презентация

1 ПРАКСИС ВА УНИ ТЕКШИРИШ ТЕХНИКАСИ © Z. Ibodullaev © Z. Ibodullaev Проф. ИБОДУЛЛАЕВ Зарифбой Ражабович Тошкент тиббиёт акадеимяси Проф. ИБОДУЛЛАЕВ Зарифбой Ражабович Тошкент тиббиёт акадеимяси Локал бузилишлар нейропсихологияси Маҳорат дарси

2 БУГУНГИ МАҲОРАТ ДАРСИДА НИМАЛАРНИ ЎРГАНАМИЗ? 1 ПРАКСИС НИМА? АПРАКСИЯ НИМА? 2 ПЎСТЛОҚНИНГ ҚАЙСИ СОҲАЛАРИ ПРАКСИСГА МАСЪУЛ? 3 ПРАКСИС МЕХАНИЗМЛАРИ ҚАНДАЙ? 4 ПРАКСИСНИ ТЕКШИРИШ ТЕХНИКАСИ ҚАНДАЙ? © Z.Ibodullaev. ©

3 ПРАКСИС НИМА? Мақсадга йўналтирилган ҳаракатларни бажаришга праксис деб айтилади. Праксис – бу онгли равишда амалга ошириладиган ҳаракатлар. Праксис – фақат янсонлар учун хос онгли ҳаракатлар. Праксис – ҳаёт тажрибалари асосида шаклланади. Мақсадга йўналтирилган ҳаракатларни бажаришга праксис деб айтилади. Праксис – бу онгли равишда амалга ошириладиган ҳаракатлар. Праксис – фақат янсонлар учун хос онгли ҳаракатлар. Праксис – ҳаёт тажрибалари асосида шаклланади. © Z.Ibodullaev. ©

4 АПРАКСИЯ НИМА? АПРАКСИЯ – бу мақсадга йўналтирилган ҳаракатларни бежара олмаслик. АПРАКСИЯ – демок, бу ихтиёрий ҳаракатларнинг бузилиши. АПРАКСИЯ – фалажлик бўлмаган қўлда текширилади. АПРАКСИЯ БЕЛГИЛАРИ: 1. Гугурт чақа олмайди; 2. Тугмасини тақа олмайди; 3. Чўпдан ромбик, квадрат кабы фигуралар ясай олмайди; 4. Қошиқни оғзига олби бора олмайди; 5. Пиёлага шакар солби ирита олмайди ва ҳ.к. Оддий сўз билан айтганда, янсон ўз ҳаёт мобайнида ўзлаштирган ҳар қандай онгли ҳаракатни бежара олмайди. Апраксия атамаси 1905 йили Х. Липманн томонидан таклиф қилинган.

5 Тарихга бир назар Apraxia (юн. мотор фаолият сўниши) – мақсадга йўналтирилган (ихтиёрий) ҳаракатларнинг издан чиқиши бўлиб, бунда мускуллар кучи ва координацияси сақланиб қолган бўлади. Апраксия – бош имя кота ярим шарлари пўстлоқ марказлари ва қўшимча равишда субкортикал йўллар зарарланганда ривожланади. © Z.Ibodullaev. ©

6 Дастлаб апраксияни ким ёзган? Англиялик невролог Н. Lipmann, 1900 ёзган. Апраксия – мақсадга йўналтирилган ҳаракатларнинг бузилиши. Бунда мускуллар кучи, тонусе сақланиб қоладьи ва атаксия ҳам бўлмайди. Липманн апраксияни пўстлоқнинг тепа бўлаги ва пастки париетал соҳалар билан боғлаган. H. Lipmann ( ) пўстлоқнинг ушбу соҳалари зарарланса апраксия бўлади, деб деярли тўғри фикр юргизган: 1 – кинетик (мотор) апраксия; 2 – видео мотор апраксия; 3 – медиаторная апраксия. © Z.Ibodullaev. ©

7 H. Lipmann (1905, 1920) апраксиянинг 3 турине фарқлаган. 1. Мотор (кинетик) апраксия – ҳаракат ғояси бор, бироқ ҳаракатнинг кинетик механизм мини топа олмайди; 2. Идеатор апраксия – ҳаракат тўғрисидаги ғоянинг (тасаввурнинг) бузилиши; 3. Идеомотор апраксия – ҳаракат ҳақидаги «ғояни», мақсадни, «ҳаракатни бажариш» марказита узатишнинг бузилиши. © Z.Ibodullaev. ©

8 Апраксия ҳақидаги таълимотнинг йирик намоёндалари яна кимлар бўлган? Апраксия ҳақидаги таълимот кейинчалик О. Sittig, (1931), К. Kleist, (1934), D. Denny- Brown, (1952, 1958), Н.А. Бернштейн (1947) томонидан ривожлантирилди. Апраксия билан боғлиқ барча таълимотларни системалаштирган, патофизиология сини ўрганган ва текшириш усулларини ишлаб чиқан алим – бу А.Р. Луриядир (1962, 1974). © Z.Ibodullaev. ©

9 Апраксиянинг 4 тури мавжуд АПРАКСИЯ ТУРЛАРИ 1 КИНЕСТЕТИК (АФФЕРЕНТ) 2 КОНСТРУКТИВ (ФАЗОВИЙ) 3 КИНЕТИК (ДИНАМИК) 4 ПРЕФРОНТАЛ (РЕГУЛЯТОР) © Z.Ibodullaev. ©

10 А.Р. Лурия афферент (кинестетикаааааааааааа) апраксия ҳақида хундай денди: Афферент апраксия ҳаракатнинг кинестетикаааааааааааа асослари бузилиши сабали, яъни тананинг у оки бу қисмлари (айниқса, қўлнинг) фазодаги ҳолати ҳақида имяга келаётган импульсларнинг анализ ва синтез қилинмаслиги туфайли ривожланади. Агар харакатларнинг кинестетикаааааааааааа таҳлили бўлмаса, бемор ҳаракатни қай йўналишда давом эттириш лозимлигини билмайди ва ҳаракатлар хаотик бўлиб қоладьи. Апраксиянинг бу тури албатта Липманнинг медиаторная ва видео мотор апраксия сига яқин, яъни тана ва қўлларга ихтиёрий ҳаракат учун заур ҳолатни бера олмаслик (кинестетикааааааааааааа бузилиши оқибатида). Шунинг учун бемор доимо ўз ҳаракатларини кўзи билан кузатиб бажаришга мажбур бўлади. Афферент апраксия доминант ярим шарнинг пост централ соҳалари (1,2 ва 40-майданлар) зарарланганда (ўнақайларда чоп ярим шар) кузатилади. © Z.Ibodullaev. ©

11 Кинестетик (афферент) апраксия Кинестетик апраксия чоп ярим шарнинг пастки париетал соҳаси зарарланганда кузатилади. Чунки бу соҳа ҳаракатнинг кинестетикаааааааааааа механизм лари учун жавоб береди. Кинестетик апраксия 40- майдан

12 КИНЕСТЕТИК (АФФЕРЕНТ) АПРАКСИЯ ТОПОГРАФИЯСИ 1. G.supramarginalis, яъни кинестетикаааааааааааа (афферент) анализаторнинг иккиламчи майдани. 2. Демак, проекционныйный- ассоциатов соҳалар зарарланганда кузатилади. Кинестетик (афферент, идея мотор) апраксия

13 Кинестетик (афферент, идея мотор) апраксия топографияси Х.Липманн (1920): Идеамотор апраксия – ихтиёрий, яъни онгли ҳаракатга бўлган ғоянинг парчаланиши сабали кузатилади. Эслаб қолинг: Gyrus supramarginalis! (40-майдан)

14 Шундай қилиб... Кинестетик (афферент, идея мотор) апраксия фақат бош имянинг тепа бўлаги (lobus parietale) зарарланганда кузатилади. Пешона, чакка ва энса бўлаклари зарарланса кинестетикаааааааааааа апраксия ҳеч қачон кузатилмайди! Кинестетик (афферент, идея мотор) апраксия фақат бош имянинг тепа бўлаги (lobus parietale) зарарланганда кузатилади. Пешона, чакка ва энса бўлаклари зарарланса кинестетикаааааааааааа апраксия ҳеч қачон кузатилмайди!

15 Кинестетик апраксия нема учун юзага келади? Чунки... 1 Проприорецептив (чуқур) серги бузилади. Ҳаракатлар афферентация си издан чиқади (шуйййй борис иккинчи нами – афферент апраксия). 2 Қўлнинг фазодаги носик ҳаракатларини таъминлаб берувчи кинестетикаааааааааааа механизм ишламайди. 3 Қўлларга заур ҳаракатларни бери бўлмайди, айниқса кўзларни юмганда бу ҳолат кучаяди.

16 КИНЕСТЕТИК АПРАКСИЯ Кинестетик (видео мотор, афферент) апраксия пастки париетал соҳа (40-майдан) зарарланганда ривожланади; Бу мой g. supramarginalis соҳаси бўлиб, кинестетикаааааааааааа анализаторнинг иккиламчи майдани (проекционныйный- ассоциатов) ҳисобланади. 40-майдан зарарланиши сабали афферент йўллар орқали калган импульслар анализ ва синтез қилинмайди. Бунинг оқибатида қўл ва бармоқларнинг мақсадга йўналтирилган ихтиёрий ҳаракатлари издан чиқади.

17 Кинестетик апраксия қандай белгилар билан намоён бўлади? Бемор ҳаракатларни бажариш учун қўлини заур ҳолатга келтира олмайди. Ушбу ҳаракатни қандай бажарсам экран деб, қўл ва бармоқларини бир шаклга келтиришга уринаверади. Бемор пиёлага чойнинг қандай қуйилиши оки шакар қошиқ билан қандай олинади-ю, пиёлага солби қандай эритилишини бежара олмайди. Агар шуйййй ҳаракатларни кимдир кўрсатиб берса, уни такроран бажариши мамкин. Кинестетик апраксия да бемор кўзи юмуқ ҳолатда ҳеч қандай ҳаракатни бежара олмайди.

18 Кинестетик (афферент)праксисни текшириш техниками (Ҳолат апраксия си) Врач беморнинг рўпарасида ўтириб оладьи ва ўз қўлида шуйййй ҳолатларни кўрсатади. Бемор ўз қўли билан ўша ҳаракатларни такрорлаши керак. Ҳар бир синема бажарилгандан сўнг қўл эркин ҳолатга келтирилади. Сўнгра бу синемаларни икала қўлда бажариш сўралади. Ушбу апраксия вербал топшириқ орқали ҳам текширилади: Қани 1- ва 2-бармоқларни бирлаштириб айлана қилинг, қолган бармоқларни юқорига чўзиб қуёнча ясанг ва ҳ.к. Врач беморнинг рўпарасида ўтириб оладьи ва ўз қўлида шуйййй ҳолатларни кўрсатади. Бемор ўз қўли билан ўша ҳаракатларни такрорлаши керак. Ҳар бир синема бажарилгандан сўнг қўл эркин ҳолатга келтирилади. Сўнгра бу синемаларни икала қўлда бажариш сўралади. Ушбу апраксия вербал топшириқ орқали ҳам текширилади: Қани 1- ва 2-бармоқларни бирлаштириб айлана қилинг, қолган бармоқларни юқорига чўзиб қуёнча ясанг ва ҳ.к.

19 Кинестетик (афферент) праксисни текшириш техниками Тилингизни чиқаринг! Хуштак салинг! Гугурт қандай чақилишини кўрсатинг! Стаканга сув қандай қуюлишини кўрсатинг! Болғача билан мих қандай қоқилишини кўрсатинг! Ручка билан қандай ёзишни кўрсатинг! Соч қандай таралишини кўрсатинг! © Z.Ibodullaev. ©

20 Орал апраксия – кинестетикаааааааааааа апраксия туризме? Орал апраксия – бу афферент, яъни кинестетикаааааааааааа апраксиянинг бир тури. Буни нутқ аппараты апраксия си деб ҳам аташади. Натижада мотор нутқнинг кинестетикаааааааааааа механизм лари издан чиқади (афферент мотор афазия). Бемор заур сўзлар артикуляциями учун оғзи, лабы ва тилларини бир шаклга келтира олмайди. Орал апраксия доминант ярим шарнинг пастки париетал пуштаси зарарланишида рўй береди. © Z.Ibodullaev. ©

21 Орал апраксияни текшириш усули Врач синалувчининг рўпарасида ўтириб оғзи билан турки ҳаракатларни қилади ва шуййййларни шемордан такрорлашни сўрайди. Бемор бу ҳаракатларни бежара олмайди. Вербал топшириқ орқали ҳам бежара олмайди.

22 Энди конструктив (фазовый) апраксия ҳақида сўз юритамиз. Топографияси: TPO – (tempora-parieto- occipitalis), яъни g.angularis соҳаси G. angularis соҳаси тепа, чакка ва энса бўлаклари туташган чегара ҳисобланади. Ушбу апраксия механизмы ҳаракатларнинг фазовый тасаввури (чоп-ўнг; тепа-паст) бузилиши билан боғлиқ. Топографияси: TPO – (tempora-parieto- occipitalis), яъни g.angularis соҳаси G. angularis соҳаси тепа, чакка ва энса бўлаклари туташган чегара ҳисобланади. Ушбу апраксия механизмы ҳаракатларнинг фазовый тасаввури (чоп-ўнг; тепа-паст) бузилиши билан боғлиқ.

23 А.Р. Лурия конструктив (фазовый) апраксия ҳақида нема денди? Объектларнинг фазодаги мойлашуййййвига аид тасаввур издан чиқади, яъни атроф-муҳитга ориентация бузилади. Бунинг натижасида бемор «чоп-ўнг», «тепа-паст» кабы фарқларга бор май қоладьи. Бемор фазовый шаклларга ига бирон нарсани на мустақил чиза оладьи, на нусха кўчира оладьи, гугурт чўпларидан геометрии фигуралар ясай олмайди (консруктив апраксия). Ёзаётганда (айниқса, басма ҳарфлар билан) хатолар қилади, чуньки ҳарфлар конструкция синие рота олмайди. © Z.Ibodullaev. ©

24 39-Бродман майдани - фазовый апраксия маркони! ТРО – орқа ассоциатов соҳа бўлиб, учламчи кортикал майдан ҳисобланади ва фақат ассоциатов нейронлардан иборат. ТРО – гўоки 3 давлат чегараси туташган мой (Асосан 39, қисман 19- майдан). 19-майдан: Мени ҳам унутманг. © Z.Ibodullaev. ©

25 Фазовий апраксия да ҳарфлардан нусха кўчиришнинг қийинлиги А.Р. Лурия (1947): Чап ярим шарнинг парието- оксипитал соҳасидан ярадор бўлган аскарни текшириш хулосаси. 1- ва 3-қаторда шрифтлар наъмунаси, 2- ва 4- қаторда улардан кўчирилган наъмуналар. © Z.Ibodullaev. ©

26 Апрактоагнозия қайси ярим шар зарарланиши учун хос? Чап ярим шарЎнг ярим шар Апрактоагнозия, яъни конструктив апраксия асосан ўнг ярим шар зарарланиши учун хос, бироқ бу синдром чоп ярим шар зарарланса ҳам учрайди.

27 Конструктив апраксия (фазовый апраксия, апрактогнозия) текшириш усули Конструктив апраксия оки апрактоагнозия нинг асосий клиник симптомлари – булар объектларнинг фазодаги мойлашуййййви, яъни «юқори-қуйи», «чоп- ўнг» томонларини фарқлашнинг бузилишидир. Кўрсатма: Объектларнинг бир- бирига нисбатан мойлашуййййвини айтиб беринг. Бемор бунинг уддасидан чиқмайди.

28 Апраксия+агнозия = апрактоагнозия Аксарият ҳолларда фазовый апраксия кўрув агнозиясисиз кузатилади. Агар апраксия билан оптик агнозия бирга учраса, унда «Апрактоагнозия» синдроми шаклланади. Оптик-фазовый агнозия, конструктив апраксия, афферент мотор афазия, кийиниш апраксия си, алексия, аграфия. Ҳам доминант, ҳам субдоминант ярим шар зарарланганда ривожланади. Оптик-фазовый агнозия, конструктив апраксия, афферент мотор афазия, кийиниш апраксия си, алексия, аграфия. Ҳам доминант, ҳам субдоминант ярим шар зарарланганда ривожланади.

29 Конструктив (фазовый) апраксия механизмы қандай? Фазони, яъни ундаги объектларни таҳлил қилишнинг оптик, вестибуляр ва тери- кинестетикаааааааааааа механизм лари издан чиқиши сабали конструктив апраксия ривожланади.

30 Конструктив (фазовый) апраксия белгилари қуйидагилар: Беморда ҳолат апраксия си, кийиниш ва ётадиган мойни тахлаш апраксия си ҳам жуда хос. Эсда тутинг! Кўрув назорати ҳеч қандай ёрдам бермайди! © Z.Ibodullaev. ©

31 Конструктив (фазовый) апраксияни аниқлаш техниками Турли геометрии фигуралардан нусха кўчириш сўралади! Бемор бу топшириқнинг уддасидан чиқа олмайди. Велосипед, турки учбурчаклар, уйни чизиш кабы топшириқларни ҳам бежара олмайди, тўғри расмларга қараб ҳам чиза олмайди.

32 Конструктив (фазовый) апраксияни аниқлаш учун Тейлор фигураси Бемордан фазовый конструкцияга бой бўлган Тейлор фигурасини худди хундай чизиб бериш сўралади. © Z.Ibodullaev. © Тейлор фигураси

33 Соат чизиш тести Соат чизиш тести – фазовый апраксияни аниқлашда кенг қўлланиладиган тест ҳисобланади. Бемор соат айланасини чиза олмайди, рақамсиз соатларда стрелка ва рақамларни тўғри мойлаштира олмайди. © Z.Ibodullaev. ©

34 Конструктив (фазовый) апраксия да ёзиш ва кўчиришнинг бузилиши Ҳарфлар, рақамлар (айниқса, басма) фазовый мойлашуййййвга ига. Шу борис уларни чиза ёза олмайди, чиза олмайди ва худди наъмунада кўрсатилганидек кўчира олмайди. © Z.Ibodullaev. ©

35 Конструктив (фазовый) апраксия да нусха кўчириш ҳам бузиладими? Расмга эътибор қилингга! Бемор одамнинг юзидан, соатдан ва доира ичида мойлашган оддий фигуралардан нусха кўчира олмаяпти. Чунки фазовый конструкция бузилган. © Z.Ibodullaev. ©

36 Конструктив (фазовый) апраксия да қараб чизишнинг бузилиши Беморга: «Гугурт чўпларидан уйча ясанг» деб топшириқ берилди, бироқ ясай олмади. Кубик, уйча ва велосипедни қараб кўчиринг! Бу топшириқ ҳам чала бажарилди.

37 Конструктив (фазовый) апраксия да Хэд синемаси Врач беморнинг рўпарасида ўтириб: Meн ўнг қўлим билан нема қилсам, сиз ҳам ўнг қўл билан шуййййни такрорланг. Чап қўлим билан нема қилсам, чоп қўлингиз билан хундай қилинг. Сўнгра вербал топшириқ орқали: Ўнг қўлни қўтаринг, чоп қўл билан ўнг қулоқни ушланг ва ҳ.к. Хэд синемалари

38 Фазонинг бир томонини инкор қилиш синдроми Эътибор қилинг: Бемор ушбу расмларнинг чоп томонини чизмаган. Чунки беморда Чап томонни инкор қилиш синдроми ривожланган. Ўчоқ – ўнг ярим шарнинг ТРО соҳасида мойлашган. © Z.Ibodullaev. ©

39 Фазовий (конструктив) апраксия Аъзоларнинг фазодаги мойлашуййййвини адаштириш: Филдан нусха кўчиришга уриниш. Туянинг бошини чизишга уриниш. Одамни ёддан чизиб беришга уриниш (А.Р. Лурия, 1963) © Z.Ibodullaev. ©

40 Кинетик (динамик) апраксия Премотор соҳа, яъни 6 ва 8-майданларнинг пастки қисми зарарланганда рўй береди. Ушбу соҳа ҳаракатлар кетма-кетлигини таъминлаб береди, яъни бажарилган бир ҳаракатдан иккинчи ҳаракатга ўтишни таъминлайди. Премотор соҳа, яъни 6 ва 8-майданларнинг пастки қисми зарарланганда рўй береди. Ушбу соҳа ҳаракатлар кетма-кетлигини таъминлаб береди, яъни бажарилган бир ҳаракатдан иккинчи ҳаракатга ўтишни таъминлайди. Кинетик мелодия маркази

41 А.Р. Лурия кинетик (эфферент, динамик) апраксия ҳақида нема денди? Кинетик (эфферент) апраксия – бир ҳаракатдан иккинчи ҳаракатга гармоник тарзда ўтиш кетма- кетлиги бузилади, яъни ҳаракатлар мелодияси издан чиқади. Бунда ҳаракатни бажариш ғояси ва уларнинг фазовый конструкцияси сақланган бўлади. Йиллар мобайнида шаклланган ҳаракатларни бир- бирига боғлаш уқуви парчаланиши сабали ҳаракатлар кетма-кетлигига аид кўникмаларни бежара олмайди ва бошлаган дастлабки ҳаракатини такрорлайверади (персеверация). Доминат ярим шар премотор пўстлоғининг пастки қисми зарарланганда кузатилади.

42 Мотор (кинетик, динамик) апраксия белгилари Ҳаракатлар кетма- кетлиги издан чиқади; Бемор мақсадга йўналтирилган бир ҳаракатдан иккинчи ҳаракатга ўта олмайди, яъни дастлабки ҳаракатни ҳадеб такрорлайверади (ҳаракатлар персеверацияси). Кўрсатма: Манашуйййй панжарали деворни қаламни кўтармасдан худди хундай қилиб чизинг

43 Кинетик (динамик) апраксия 1-синема: Бемордан «Мушт- қирра-кафт» синемасини бажариб бериш сўралади. Бемор бу кетма-кетликни бежара олмай, ҳадеб қўлини мушт қилаверади. 2-синема: Бемордан столга аввал мушт билан, сўнгра кафт билан, сўнгра қўлнинг қирраси билан уриш сўралади. Бемор столга фақат мушт билан ураверади, иккинчи ҳаракат турларига ўта олмайди.

44 Кинетик (динамик) апраксия Бемордан бир гал 1 ва 2-бармоқлардан айлана ясаб, иккинчи гал қўлни мушт қилиб ташлаш сўралади (топшириқ тезроқ бажарилиши керак). Бемор ҳадеб битта ҳаракатни бежараверади (ҳаракатлар персеверацияси).

45 Реципрок координацияни текшириш Бемор рўпарасига ўтириб олинади. Иккала қўл ҳам тиззага қўйилади: бири мушт қилинади, иккинчиси ёзиб қўйилади. Врачга қараб кетма-кет бир қўл мушт қилинади, бир қўл очилади. Кинестетик апраксия да бу амалиёт бажарилади, бироқ кинетик апраксия да, яъни премотор синдромда ва қадоқсимон тананинг олдинги қисми патологиясида бемор бу амалларни бежара олмайди. У ё ҳар бир ҳаракатни алоҳида бежаради, оки икала қўлини очиб юмаверади. Қадоқсимон танани зарарловчи парасагитал мойлашган ўсмаларда икала қўлнинг реципрок координацияси умуман издан чиқади (чоп қўл апраксия си сабали).

46 Кўрсатма: Бош бармоқни 1-, 2-, 3- ва 4- бармоқларга жадал равишда кетма-кет тегизиб чиқинг. Динамик (кинетик) апраксияни текшириш техниками © Z.Ibodullaev. ©

47 Липманн чоп қўл апраксия сини алоҳида ажратган (1905) Чап қўл апраксия си corpus callosum зарарланиши сабали юзага келади. Бунда ўнг томондаги пешона соҳасидаги Қўл марказидан чоп париетал пуштага борувчи йўллар орқали импульс ўтказилмайди. Бунда ихтиёрий ҳаракатни шакллантирувчи импульс пастки париетал пуштага бор майди. Бу эса чоп қўлда ихтиёрий ҳаракатни бажаришни издан чиқаради. Ўнг қўлда эса ҳаракат сақланиб қоладьи. 1 – чоп париетал соҳа: 2 – патологик ўчоқ; 3 – ўнг томондаги олдинги марказий пуштанинг «Қўл» проекционныйный маркази; 4 – кортикспинал йўл; 5 – бўйин кенглигидаги периферик мотонейрон

48 Чап қўл апраксия си механизмы қандай? Ихтиёрий ҳаракат ҳаёт тажрибалари асосида шаклланади. Ҳар қандай онгли ҳаракат бир нечта босқичлардан иборат. Бирор ҳаракатни бошлашдан олдин аввал истак пайдо бўлади. Ҳаракат туридан келиб чиққан ҳолда пўстлоқда қўзғалиш ўчоғи юзага келади. Ўнақайларда ихтиёрий ҳаракатга бўлган истак ва аввал ўзлаштирилган ҳаракатларнинг ишга тушиши чоп ярим шардаги пастки париетал пушта фаоллашуййййви билан боғлиқ. Чап париетал пушта чоп ярим шарнинг премотор соҳасидаги «Қўл» маркази билан алоқага ига. ЧЯШ даги «Қўл» марказидан бошланган комиссурал толалар corpus callosum орқали ЎЯШ нинг ҳаракат марказита (мотор ва премотор соҳалар) импульслар юборади. Маълумки, ЎЯШ мотор марказлари чоп томондаги ҳаракатларга масъул. Шу борис corpus callosum нинг олдинги ва ўрта қисми зарарланганда чоп қўлда апраксия ривожланади. © Z.Ibodullaev. ©

49 Эфферент апраксия ва эфферент афазия Эфферент апраксия деярли ҳар доим эфферент мотор афазия билан биргаликда намоён бўлади. Бемор нутқ учун заур артикуляцияни қийналмай топади-ю, биринчи артикуляциядан иккинчи артикуляцияга ўта олмайди ва бутун бошли иборани тўлиқ айта олмай, дастлабки бўғинларда тўхтаб қоладьи. Бу ҳолат Брок афазияси деб ҳам аталади. © Z.Ibodullaev. © Брок маркази

50 Эфферент (кинетик) апраксия да ёзишнинг бузилиши (аграфия) Чап премотор соҳа зарарланган беморда чизиш ва ёзишнинг бузилиши. Беморга «122», «101», «Айлана», «Квадрат» ни худди хундай қилиб чизинг ва ёзинг деб топшириқ берилган. Натижа: Бемор бир хил ҳаракатларни бежаравериб, иккинчи ҳаракатга ўта олмаган. © Z.Ibodullaev. ©

51 Энди префронтал (регулятор) апраксия ҳақида сўз юритамиз Префронтал апраксия пешона бўлагининг префронтал соҳаси (асосан, чоп ярим шар) зарарланганда кузатилади. Мушаклар тонусе ва кучи сақланган бўлади, лекин ҳаракат дастури бузилади, ҳар қандай ҳаракатнинг бажарилишини онгли тарзда назорат қилиб бўлмай қоладьи. Масалан, беморга «Мен чоп қўлимни кўтарсам, Сиз ўнг қўлингиз билан қулоғингизни ушланг» деб кўрсатма берилса, у бу топшириқни бажариш ўрнига чоп қўлини кўтаради.

52 Префронтал (регулятор) апраксия Префронтал соҳа бу пешона соҳасининг олдинги юзаси бўлиб, унга 9, 10, 11, 12, 46 и 47 Бродман майданлари киради. Префронтал пўстлоқ (3-функционал блок) – руҳий фаолиятни бошқаради, дастурлар тузади ва янсон фаолиятини назорат қилади

53 Лурия префронтал апраксия механизмы ҳақида-1 Апраксиянинг ушбу турида ҳаракат ва фаолиятнинг кинестетикаааааааааааа ва фазовый-конструктив механизм лари сақланган бўлади, бироқ беморда ихтиёрий ҳаракатлар дастурине тузиш, уларни бошқариш ва назорат қилиш издан чиқади. © Z.Ibodullaev. ©

54 Лурия префронтал апраксия механизмы ҳақида-2 Ҳаракатларни бошқариш бузилиши оқибатида врач томонидан берилган мураккаб кўрсатмалар оки шахсий истаги асосида бажарилиши керак бўлган мақсадга йўналтирилган ҳаракатларни амалга ошириш издан чиқади, яъни ҳаракатлар бажарилади ва бироқ улар мақсадсиз ва маъносиз бўлади. Ҳаракатлар инерт стереотиплардан (эхопраксиялар) иборат бўлиб қоладьи, бемор врач ҳаракатларини кўр-кўрона такрорлайверади ва ўз хатосини тўғирлай олмайди. © Z.Ibodullaev. ©

55 Апраксияни текшириш орқали топикага қандай чиқишни хатто алимларнинг ўзлари ҳам билишмаган. А.Р. Лурия давригача апраксияни текширишни алимларнинг ўзлари ҳам мукаммал билмаган. Беморларга «Стаканга сув қандай қуйилади», «Гугурт чақиб сигарет қандай тутатилади», «Соч қандай таралади» кабы оддий саволлар бери апраксия бор-йўқлиги текширилган. Бироқ апраксияни текширишнинг асосий мақсади топик ўчоқни топиш экран, унинг келиб чиқиши механизм мини билиш учун ҳар бир ихтиёрий ҳаракатнинг таъминловчи нейрофункционал омилларни алоҳида-алоҳида ажратиб ўрганиш заур эди. Бу ишнинг уддасидан фақат А.Р. Лурия чиқа олди. © Z.Ibodullaev. ©

56 А.Р. Луриянинг буюк кашфиёти! Оддий текширувлар билан Бродманнинг 52-майданидаги ҳар қандай патологик ўчоқ топикасини юқори даражада аниқликда топа олиш тизимини ишлаб чиқди. Унинг топографик неврологияга қўшган хиссаси беқиёс! А.Р. Лурия ( )

57 А.Р. Лурия: Префронтал апраксияни аниқлаш қандай амалга оширилади? Префронтал апраксия бемор олдига шартли топшириқлар қўйиш орқали текширилади. «Мен ўнг қўлимни мушт қилсам, Сиз чоп қўлингизнинг бош бармоғини кўтаринг»; «Мен столга чоп қўлим билан бир марта урсам, Сиз столга ўнг қўлингиз кафти билан икки марта уринг»; «Айлана чизинг» деб сўнгра «Крест чизинг» дейилса, бемор кетма-кет «Айлана» чизиб бораверади (айлана чизинг деб қайта топшириқ берилмагунча). © Z.Ibodullaev. ©

58 Регулятор (префронтал, медиаторная) апраксия Чап пешона бўлагининг кота ўсмасида: А – элементар персеверациялар. а – айлана чизишда; б – 2 ва 5 рақамларини ёзишда. Б – кетма-кет келувчи фигураларни чизишдаги персеверациялар. А.Р. Лурия ўтказган текширувлар (1963)

59 Регулятор (префронтал) апраксияни текширишнинг яна бир усули 1-кўрсатма: Киссангиздан гугурт қутисини чиқаринг, уни очинг, гугуртни олби чақинг ва газни ёқиб чой қўйинг кабы кетма-кет келувчи топшириклар берилади. Агар патологик ўчоқ чоп префронтал соҳада мойлашса, бемор киссасидан гугурт пачкасини очади-ю, топшириқларнинг кейинги босқичларига ўта олмай туради. 2-кўрсатма: Китобнинг ичидан чоп қўлингиз билан қоғозчани олингда уч буклаб стол устига қўйинг, сўнгра ўнг қўлингиз билан қаламни олби басма ҳарфлар билан исмингизни учбурчак қоғозга ёзинг.

60 Регулятор (префронтал) апраксия да нема сақланиб қоладьи-ю, нема бузилади? Сақланиб қоладьиган функциялар: 1. Врачнинг ҳаракатларини такрорлаш сақланиб қоладьи; 2. Кинестетика сақланиб қоладьи; 3. Фазовий конструкция сақланиб қоладьи. Сақланиб қоладьиган функциялар: 1. Врачнинг ҳаракатларини такрорлаш сақланиб қоладьи; 2. Кинестетика сақланиб қоладьи; 3. Фазовий конструкция сақланиб қоладьи. Бузиладиган функциялар: 1. Ҳаракатларни назорат қилиш; 2. Ҳаракатларни бошқариш; 3. Ҳаракатлар дастурине тузиш. Бузиладиган функциялар: 1. Ҳаракатларни назорат қилиш; 2. Ҳаракатларни бошқариш; 3. Ҳаракатлар дастурине тузиш.

61 Регулятор (префронтал) апраксия учун хос бўлган асосий симптомлар Ҳаракатлар инертлиги; Эхопраксиялар; Персеверациялар; Стереотиплар; Ортиқча импульсив ҳаракатлар.

62 Муаллиф Зарифбой Ибодуллаев – тиббиёт фанлари доктори, профессор. Ўзбекистонда нейропсихология бўйича биринчи диссертация муаллифи. МДУ профессори Е.Д. Хомская шогирди. Тошкент тиббиёт акадеимясида ишлайди. Олим 150 дан ошиқ илмий асарлар муаллифи. Унинг Асаб касалликлари ва Тиббиёт психологияси дарсликлари Йилнинг энг яхши дарслиги совринига сазовор бўлган. Унинг йирик асарлари Неврология. Умумий амалиёт врачлари учун, Эпилепсия, Асаб ва руҳият Инсульт ва кома номли қўлланмалари чоп қилинган. Бугунги кунда алим Ўзбекистонда Нейропсихология, тиббий психология ва психосоматик тиббиёт ни ривожлантириш устида иш олби бормоқда.