Жоспары: 1) Сан есімге жалпы сипаттама; 2) Сан есімнің лексика-семантикалық өзгешелігі; 3) Сан есімнің морфологиялық өзгешелігі; 4) Сан есімнің синтаксистік. - презентация

1

2 Жоспары: 1) Сан есімге жалпы сипаттама; 2) Сан есімнің лексика-семантикалық өзгешелігі; 3) Сан есімнің морфологиялық өзгешелігі; 4) Сан есімнің синтаксистік өзгешелігі; 5) Сан есімнің семантика-морфологиялық топтары.

3 Сан есім Сан есім- есімдер тобина жататын сөз таптарының бірі. Өзінің мағынасы мен функциясы жағынан сан есім өзге сөз таптарына қарағанда, сын есімге біршама жақын. Бірақ сын есім заттың сапасын, сипатын, қасиотін білдіротін лексика- грамматикалық сөз табы. Мысалы, екі, бес, он, он бес, жиырма т.б.

4 Сан есімнің лексика-семантикалық өзгешелігі Сан есімдер басқа сөздерге (зат есімдерге) тіркестірілмей жеке- дара айтылғанда, тек абстракт сандық ұғымдардың атаулары ротінде қолданылады. Олардың нақта мағыналары өзге сөздермен (зат есімдермен) қарым- қатынасқа түсіп айтылғанда ғана айқындалып отрады. Мысалы: Төрт аяғым тең жорғамын (Қазақ эпосы); Өтегелді сегіз қанат үйдің көрмесінің тұсында тұр кен (М. Әуезов); Екі айдың алпыс күнде жүзі полар (Айман- Шолпан) денег сөйлемдерден төрт, сегіз, екі, алпыс денег сан есімдер аяқ, қанат, ай, күн сияқты зат есімдермен қрым-қатынасқа түсіп, соларды сан жағынан анықтау үшін қолданылған. Қазіргі қазақ тілінде сан есімдер сияқты мөлшерлік мағынада қолданылатын бір алуан сөздер бар. Мысалы: жарим, жарты сөздері бөлшектік ұғымдардың, жалқы, жалғыз, сыңар, дара сөздері бірлік ұғымдардың, центнер, килограмм, тонна, қадақ, батпан сөздері салмақ өлшемдерінің, от асым, қас қаққанша, қас пен көздің арасында, әу денегше сияқты уақыт, мерзім өлшемдерінің атаулары есебінде қолданылады. Бірақ сұндай сөздер мен сөз тіркестері қаншалықты мөлшерлік мағынада қолданылғанымен, сан есімдер қатарына жатпайды. Бұларды сан есімдерге жуйқтастыратын таяныш-тек олардың біршама мқлшерлік мағынад қолданылатын семантикалық белгілері ғана.

5 Сан есімнің морфологиялық өзгешелігі Морфологиялық сипаттары жағынанда сан есімдердің өзіне тән өзге сөз таптарынан ұқсамайтын ерекшеліктері бар. Сан есімнің негізгі функциясы анықтау қызмоті болғандықтан, ол немі анықтайтын сөздерінен бұрын қолданылады, бірақ ешқандай да, морфологиялық өзгеріске түспейді. Сан есімдер тек субстантивтенген жағдайда ғана түрленіп, әр алуан өзгеріске түседі, демок, көптеліп те, септеліп те, тәуелденіп те, жіктеліп те қолданыла береді. Сан есімдер морфологиялық құрамына қарай, негізгі және туынды сан есімдер болып екіге бөлінеді. Негізгі сан есімдер қатарына тек қана есептік сандра жатады да, туынды сан есімдер осы негізгі есептік сан атауларына –ыншы, -ау –ер, -тай қосымшалары қосылу арқылы жасаллоды. Сан есімдер дара күрделі (бір, екі, үш, сегіз, (он сегіз, мың тоғыз жүз алпыс үш, он, делу, қырық) жүз сегіз, тоғыз жүз тоқсан тоғыз)

6 Синтаксистік өзгешелігі Сан есімдердің сөйлем ішінде атқаратын негізгі қызмоті – анықтауыш болу. Өйткені сан есімдер сан мқлшерін, сан ротін, сан мама сын білдіру сияқты өздеріне тән негізгі қызмотті атқарғанда, үнемі анықтауыш болады да, анықтайтын сөзінің алдында қолданылады; яғни сөйлемдегі сан есімдермен байланысатын сөздер – қабыса баланс сада, жанаса баланс сада орын жағынан ылғи сан есімдерден кейін қалып отрады. Әдотте, сан есімдер тек зат есімдерді ғана анықтайтын не заттың ғана сан мөлшерін білдіротін сөздер есебінде қараллоды. Шынында, сан есімдер тек зат есімді емс, сонымен қатар, зат есімнен жасалған туынды сын есімдердің де, отістік сөздердің де сан мқлшерін білдіре аллоды. Сан есімдердің осылайша зат есімдерден, өзге сөз таптарынан, демок, туынды сын есімнен, отістіктен бұрын тұрып, олар арқылы аталатын ұғымдардың сан мөлшерін білдіре қолданылуы олардың пысықтау функциясында да жұмсала алатындығын аңғартады. Сан есімдер контексте байланысты субстантивтеніп қолданылғанда, сөйлемнің барлық мүшесінің де қызмотін атқара аллоды.

7 Сан есімнің семантика-морфологиялық топтары Сан есмідер сан мөлшерін абстракт түрде атайтын сөздер болғанымен, олар семантикалық, морфологиялық және синтаксистік жағынан іштей алды-алтына жеке категориялар ротінде танырлықтай бірнеші топқа бөлінеді. Есептік; Роттік; Болжалдық; Жинақтық; Топтық; Бөлшектік;

8 Сан есімдер:Ж ұ р-на қ тары:Мысалдар: 1. Есептік сан есімБір, он, екі ж ү з, бір мы ң, сегіз мы ң т,б, 2. Роттік сан есімдер-ыншы (-інші)Алтыншы, жотінші, он ү шінші, алпысыншы т.б. 3. Жина қ ты қ сан есімдер -ау (-ау)Бірау, екау, ү шау, жотау. 4. Топты қ сан есімдер-дан (-ден, -тан, -тен)Ж ү з-ж ү дзен, т ө оттен, жиырма ү штейн т.б. 5. Болжалды қ сан есімдер -дай (-дей, -тай, -тей); -ер Ша қ ты, жуй қ, шамбалы, торта Т ө рт ж ү з джелудей, жоті са ғ алтай, ж ү зге торта, он ша қ ты, бірер т.б. 6. Б ө лшектік сан есімдер Ү штейн екі, аннан бір т.б.