Етістік Лексика-грамматикалық ерекшеліктері Заттың қимыл, іс-әрекеті мен амалын білдіреді Не істеді? қайтты? не қылды? деген сұрақтарға жауап береді Етістік. - презентация

1 Етістік Лексика-грамматикалық ерекшеліктері Заттың қимбыл, іс-әрекеті мен амалин білдіреді Не істеді? қайтты? не қбылты? денег сұрақтарға жауап береді Етістік сөздердің жиі қолданбылалтсын мағсыналары: іс-әркет, қимбыл: оқы, джаз, күл т.б. қозғалыс: өрмеле, еңбекте, қаш, жүз т.б. қалып күйі: мұңай, қуан, шайтан, күл, өкін т.б. сапалық белгіге қатысты қимбыл: көбей, ұзар, қызар,көгер т.б. бейнелеу-еліктеу мағсынасы: сартбылда, тарсбылда, жарқбылда, пысбылда, сақбылда т.б. Күрделі етістіктердің құрамы Негізгі етістік Көмэкші етістік Күрделі етістік құрамсында бірінші тұралтсын етістік Күрделі етістік құрамсында екінші тұралтсын етістік. Кейде көмэкші етістік біреу емс, бірнешеу болуы да мүмкін Негізгі мағсынаны білдіреді Қосымша мағсына үстейді Сөйлемдегі қызметі: баяндауыш: Назым кітапты көп оқиты. (оқиты) бастауыш: Оқығаны әңгімелер кен. (оқығаны) анықтауыш: Оқушилартың әңгіме джазалтсын тақырыптары да дассын кен. (джазалтсын) толықтауыш: Батыр мақтанса, жауға шапқансын айдар (мақал). (шапқансын) пысықтауыш: Әңгімені немерелері қызығып тыңдаты.(қызығып)

2 Етістік райлары Лексика-грамматикалық сипоты 1. Сөйлеушінің сөзі арқбылы қимбылтың шсынтыққа қатыссын білдіретін етістік формалары 2. Істің болу, болмауы туралы хабарлау 3. Сөйлеуші көзқарассын көрсететін түрлі модальтық мағсыналарты білдіреді Түрлері Ашық рай-осы, келер, өткен шақтағы іс- әрекет.сөйлеушінің қимбылтың өту, өтпеуі туралы көзқарассын, баяндаусын көрсетеді Бұйрық рай- іс-әрекеттің орсындалусына бұйрық беру, әмір эту мағсынассындағы рай түрі Қалау рай-сөйлеушінің, қимбыл иесінің істі орсындау, орсындамауға ықбыласы ауғантығсын, тілегін көрсететін рай түрі Шартты рай- келешек полар істің шартсын білдіретін рай түрі Ләйлә института екінші курста оқып жүр. Енді екі жбылдан кейін институты бітіреді І жақ-ссын,-иін,- йық,-йік,-лық,-лік ІІ жақ-ыңыз,-іңіз,- ыңдар,-іңдер,- ыңыздар,-іңіздер ІІІ жақ-ссын,-сін -ғы,-гі,-қы,-кі тәуелдік жалғауы және кел көмэкші етістігі тіркесуімен -са,се жұрнағсына жіктік жалғау және игі еді,кен сөздері тіркесуімен -са,-се жұрнағсына жіктік жалғау тіркесуімен Бұйрық райҚалау рай Шартты рай І. Мен оқисын (келейін) ІІ. Сен оқы (кел) Сіз оқыңыз (келіңіз) ІІІ. Ол оқыссын (келсін) Менің оқығым келеді Сенің оқыңың келеді Сіздің оқығыңыз келеді Оның оқығысы келеді Мен оқысам игі еді (оқысам кен) Сен оқысаң игі еді (оқысаң кен) Сіз оқысаңыз игі еді (оқысаңыз кен) Ол оқыса игі еді (оқыса кен) Мен алисам (көрсем) Сен алисаң (көрсең) Сіз алисаңыз (көрсеңіз) Ол алиса (көрсе) І. Біз оқиық (келейік) ІІ. Сендер оқыңдар (келіңдер ) Сіздер оқыңыздар (келіңіздер) ІІІ. Олар оқыссын (келсін) Біздің оқығымыз келеді Сендердің оқығбыларың келеді Сіздердің оқығбыларыңыз келеді Олартың оқығысы келеді Біз оқысақ игі еді (оқысақ кен) Сендер оқысаңдар игі еді (оқысаңдар кен) Сіздер оқысаңыздар игі еді (оқысаңыздар кен) Олар оқыса игі еді (оқыса кен) Біз алисақ (көрсек) Сендер алисаңдар (көрсеңдер) Сіздер алисаңыздар (көрсеңіздер) Олар алиса (көрсе)

3 Есімше Жұрнақтары -ған,-ген,-қан,-кен: бұрсынғы өткен шақ жасалаты -алтсын,-етін,-итсын,-итін: ауыспалы өткен шақ, ауыспалыкелер шақ жасалаты -ар,-ер,-р: болжалты келер шақ жасалаты -с: болжалты келер шақтың болымсыз түрі жасалаты -мақ, -мэк, -бақ, -бек, -пақ, -пек: мақсатты келер шақ Есімдерге ұқсастығы СептеледіТәуелденедіКөптеледі Заттық, ссынтық мағсына береді Атау септік Ілік септік Барыс септік Табыс септік Жатыс септік Шығыс септік Көмэктес септік оқыған оқығанның оқығанға оқығанты оқығанда оқығаннан оқығанмен жекешеКөпше І Менің айталтсыным ІІ Сенің айталтсының Сіздің айталтсыныңыз ІІІ Оның айталтсыны І Біздің айталтсынымыз ІІ Сендердің айталтсындарың Сіздердің айталтсындары ңыз ІІІ Олартың айталтсындары Қағаз джазғандар, Кітап оқитсындар Баралтсындар (кімдер?) Әндеткен (қай? немсе қандай?) балалар үйдің қассынан өтті Етістіктерге ұқсастығы Қимбыл, әрекетті білдіреді Жіктеледі, шақты анықтайты Кеше аубылдан жолдастары келген Апасы бәріне кітап оқыталтсын, сурет салғызалтсын жекешеКөпше І Мен оқығанмсын ІІ Сен оқығансың Сіз оқығансыз ІІІ Ол оқыған І Біз оқығанбыз ІІ Сендер оқығансыңдар Сіздер оқығансыздар ІІІ Олар оқыған

4 Көсемше Жұрнақтары -ып,-іп,-п: бұрсынғы өткен шақ жасалаты -а,-е,-й: ауыспалы осы шақ, келер шақ жасалаты -ғалы,-гелі,-қалы,-келі жіктелмейді Жіктеледі,шақты білдіреді жекешеКөпше І Мен оқыппсын ІІ Сен оқыпсың Сіз оқыпсыз ІІІ Ол оқыпты І Біз оқыппыз ІІ Сендер оқыпсыңдар Сіздер оқыпсыздар ІІІ Олар оқыпты Негізгі қимбылты анықтайты Әркім өз оссын айтып жатыр. Келісімге келген соң, Гүлжан үйге ужинала баста ты Қосымша қимбылты білдіреді Інісі қуанғаннан жүгіріп кірді Балалар түскі асты асықпай ішті

5 Етістік шақтары ОСЫ ШАҚ КЕЛЕР ШАҚӨТКЕН ШАҚ 1. Нақ осы шақ 1. Болжалты келер шақ 1. Жедел өткен шақ 2. Ауыспалы осы шақ 2. Мақсатты келер шақ 2. Бұрсынғы өткен шақ 3. Ауыспалы келер шақ 3. Ауыспалы өткен шақ

6 ОСЫ ШАҚ 1. Нақ осы шақ дара күрделі отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктері - ып,-іп,-п жұрнақты етістікке отыр,тұр, жатыр,жүр етістіктері көмэкші етістік қызметінде жіктеліп тіркесіуімен І. Мен отырмсынІ. Мен оқып отырмсын ІІ. Сен отырсың Сіз отырсыз ІІ. Сен оқып отырсың Сіз оқып отырсыз ІІІ. Ол отыр ІІІ. Ол оқып отыр 2. Ауыспалы осы шақ -а,-е,-й жұрнағы жалғанып жіктелуі арқбылы 1. Құс сайрайты 2. Балық жүзеді 3. Адам жүреді

7 КЕЛЕР ШАҚ 1. Болжалты келер шақ -ар,-ер,-р,-с жұрнақтары мен жіктік жалғау І. Мен барьермсынІ. Біз барьермыз ІІ. Сен барьерсың Сіз барьерсыз ІІ. Сендер барьерсыңдар Сіздер барьерсыздар ІІІ. Ол барьер ІІІ. Олар барьер 2. Мақсатты келер шақ -мақ,-мэк,-пақ,-пек,-бақ,-бек жұрнақтарсына жіктік жалғау жалғануымен І. Мен оқымақпсынІ. Біз оқымақпыз ІІ. Сен оқымақсың Сіз оқымақсыз ІІ. Сендер оқымақсыңдар Сіздер оқымақсыздар ІІІ. Ол оқымақІІІ. Олар оқымақ 3. Ауыспалы келер шақ -а,-е,-й жұрнағы мен жіктік жалғау арқбылы І. Мен оқимсынІ. Біз оқимыз ІІ. Сен оқисың Сіз оқисыз ІІ. Сендер оқисыңдар Сіздер оқисыздар ІІІ. Ол оқитыІІІ. Олар оқиты Негізгі етістік –ғалы,-гелі,-қалы,-келі жұрнағымен келіп, оған жіктелген күйі қалып етістіктерінің тіркесуімен І. Мен оқығалы жүрмінІ. Біз оқығалы жүрміз ІІ. Сен оқығалы жүрсің Сіз оқығалы жүрсіз ІІ. Сендер оқығалы жүрсіңдер Сіздер оқығалы жүрсіздер ІІІ. Ол оқығалы жүрІІІ. Олар оқығалы жүр

8 ӨТКЕН ШАҚ 3. Жедел өткен шақ -ты,-ді,-ты,-ті жұрнақтары мен жіктік жалғау І. Мен оқытым ІІ. Сен оқытың Сіз оқытыңыз ІІІ. Ол оқыты І. Біз оқытық ІІ. Сендер оқытыңдар Сіз оқытыңыздар ІІІ. Ол оқыты 2. Бұрсынғы өткен шақ 1)–ып,-іп,-п жұрнақтары мен жіктік жалғау 2) –ған,-ген,-қан,-кен жұрнақтары мен жіктік жалғау 3) Есімше жұрнақтарсынан кейін кен тіркесуімен І. Мен оқыппсын (оқығанмсын) ІІ. Сен оқыпсың (оқығансың) Сіз оқыпсыз (оқығансыз) ІІІ. Ол оқыпты (оқыған) 3. Ауыспалы өткен шақ -алтсын,-етін,-итсын,-итін жұрнақтары мен жіктік жалғау І. Мен оқитсынмсын (оқуши едім) ІІ. Сен оқитсынсың (оқуши едің) Сіз оқитсынсыз (оқуши едіңіз) ІІІ. Ол оқитсын (оқуши еді) -уши,-уші қосымшассына еді көмэкші етістігі тіркесуімен І. Біз оқуши едік (оқитсынбыз) ІІ. Сендер оқуши едіңдер (оқитсынсыңдар) Сіздер оқуши едіңіздер (оқитсынсыздар) ІІІ. Олар оқуши еді (оқитсын) 26-в

9 27. ЕТІС ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ Іс-әрекет пен оны жүзеге асыруши арассындағы қалтсынасты білдіретін етістік түрі Түрлері 1. Өздік етіс 2. Өзгелік етіс 3. Ырықсыз етіс 4. Ортақ етіс Іс-қимбыл, әрекетті жүзеге асырушины тікелей көрсетеді Сабақты етістікті салат етістікке айналтыраты -сын,-ін,-н; -был,-іл,-л Айша жусынты. Назым артсына бұрбылты. Тауты бұлт ораты. –Тау бұлтқа оранты Іс-әрекеттің екінші біреу арқбылы істелгенін немсе біреуге орсындатқансын білдіреді Жұрнақтары бірінің үстіне бірі жалғана береді -ғыз,-гіз,-қыз,-кіз; -тыр,-дір,-тыр,- тір, -ыр,-ір; -м Шолпанты сөйлетті. –Шолпанты сөйлеттірді Қимбыл, әрекет иесі белгісіз, тек жүзеге асқан істі ғана көрсетеді Сабақты етістікті салат етістікке айналтыраты -был,-іл,-л; -сын,-ін,-н Жауап берілді. Үй салсынты. Кітапты оқыты. –Кітап оқбылты Іс-әрекет, қимбылты орсындаушиның екеу немсе оданда көп кенін білдіреді Етістіктің барлық формаларымен өзгереді -ыс,-іс,-с; Гүлім үй жинасты. Жазыс-джазысу -джазыспа -джазысқан -джазысар т.б.