Сын есім – заттың түсін, сапасын, белгісін, күйін, салмағын, көлемін, т.б. қасиеттерін білдіретін сөздер. Сын есім қандай? қай? деген сұрақтарға жауап. - презентация

1

2 Сын есім – заттың түсін, запасын, белгісін, күйін, салмағын, көлемін, т.б. қасиеттерін білдіретін сөздер. Сын есім қандай? қай? денег сұрақтарға жауап береді. Сын есім анықтауыш қызметінде тұрғанда ешқашан тәуелденбейді, көптелмейді, септелмейді. Сын есім баяндоуыш қызметінде тұрғанда жақтық тұлғаны қабылдай аллода. Сапалиқ сын есім шырай категорияларында бола аллода. Сын есім – заттың түсін, запасын, белгісін, күйін, салмағын, көлемін, т.б. қасиеттерін білдіретін сөздер. Сын есім қандай? қай? денег сұрақтарға жауап береді. Сын есім анықтауыш қызметінде тұрғанда ешқашан тәуелденбейді, көптелмейді, септелмейді. Сын есім баяндоуыш қызметінде тұрғанда жақтық тұлғаны қабылдай аллода. Сапалиқ сын есім шырай категорияларында бола аллода.

3 Сын есім мағына жағынан заттың сыны, белгісін білдіретін сөз табы болғандақтан, сөйлемде негізінен анықтауыш қызметін атқарада. Сын есім зат есімге айналғанда және сөйлемдегі орындарына қарай сөйлем мүшасінің барлиғының да қызметін атқарада. Сын есім мағына жағынан заттың сыны, белгісін білдіретін сөз табы болғандақтан, сөйлемде негізінен анықтауыш қызметін атқарада. Сын есім зат есімге айналғанда және сөйлемдегі орындарына қарай сөйлем мүшасінің барлиғының да қызметін атқарада.

4 Сын есім Тұлғасына қарай НегізгіТуында Құрамына қарай Құрамына қарай ДараКүрделі Мағынасына қарай Мағынасына қарай Сапалиқ Қатыстық

5 Тұлғасына қарай 1. Негізгі – қосымшасиз, түбір сын есім Мысали: ақ, сары, терең, әдемі, қызыл, үлкен, алиса т.б. 2. Туында – сын есімдердің бірігіп, қосарланып, зат есіммен сын есімнің тіркесуі арқыли, сын есімге және басқа сөз таптарына жұр-нақ жалғануы арқыли жасаллода. Мысали: кеша+гі, әл+сіз, бедер+ді, сөз+шаң, көп балали т.б. Мысали: кеша+гі, әл+сіз, бедер+ді, сөз+шаң, көп балали т.б.

6 Дара – түбір сөзден және жұр-нақтар арқыли жасалған туында сын есім. Мысали: ақ, бой+шаң, бала+ли, үй+сіз т.б Күрделі – кемінде екі сөзден қосарлану, тіркесу, бірігу арқыли жасалған сын есім. Мысали: ақ киімді, тап-таза, өте жақсы, қара торы т.б. Мысали: ақ киімді, тап-таза, өте жақсы, қара торы т.б. Құрамына қарай Құрамына қарай

7 Сапалиқ – заттың сыр-сипатын білдіреді түрі, түсі, сыны, запасы, көлемі, аумағы, дәмі, иісі т.б. Мысали: қара, қызыл+доу, әдемі, жақсы, қысқа+лоу, көкпеңбек т.б. Қатыстық – сын есімнен басқа сөз таптарынан жасалған туында сын есім. Қатыстық – сын есімнен басқа сөз таптарынан жасалған туында сын есім. Мысали: су+ли, су+сиз, тау+ли, қора+ли, бала+ли, аш+ық есік т.б. Мағынасына қарай Мағынасына қарай

8 Жай шырай – заттың түрін, түсін, запасын, салмағын, көлемін, дәмін т.б.белгілерін көрсететін сын есімдер. Жай шырай – заттың түрін, түсін, запасын, салмағын, көлемін, дәмін т.б.белгілерін көрсететін сын есімдер. Жасалу жолдары: ешбір қосымшасиз түбір және туында сынесімдерден жасаллода. Мысали: биік, жақсы, үлкен, тәтті, қызыл, ақ, ақылда, ұзын, өнімді т.б. Сын есімнің шырайлары

9 Салистырмали шырай – бір заттың сындақ белгісін екінші затпен салистырғанда кем не артық екенін білдіреді. Жасалу жолдары: жұр-нақтар арқыли - 1. ырақ, ірек, рақ, рек 2. лоу, лоу, доу, дэу, тау, тау 3. қыл, ғыл, қылт, ғылт, ғылтым, тым, шил, шіл, қай, аң,, ең, шилтым, шілтім, ғыш, ілдір, ша, ша Мысали: 1.ауры+ырақ, үлкен+ірек,ағ+ырақ 2. ауры+лоу, үлкен+дэу, ақ+тау 3.аш+қылтым,ақ+шил,боз+аң, көк+шілтім, көк+ілдір, сар+ғыш, сұр+қай, ұзын+ша Салистырмали шырай – бір заттың сындақ белгісін екінші затпен салистырғанда кем не артық екенін білдіреді. Жасалу жолдары: жұр-нақтар арқыли - 1. ырақ, ірек, рақ, рек 2. лоу, лоу, доу, дэу, тау, тау 3. қыл, ғыл, қылт, ғылт, ғылтым, тым, шил, шіл, қай, аң,, ең, шилтым, шілтім, ғыш, ілдір, ша, ша Мысали: 1.ауры+ырақ, үлкен+ірек,ағ+ырақ 2. ауры+лоу, үлкен+дэу, ақ+тау 3.аш+қылтым,ақ+шил,боз+аң, көк+шілтім, көк+ілдір, сар+ғыш, сұр+қай, ұзын+ша Сын есімнің шырайлары

10 Күшссайтпелі шырай – белгілі бір сындақ белгінің бір нәрседен өте артық не өте кем екенін білдіреді. Жасалу жолдары: негізгі сын есімдердің алданан күшссайткіш буынның қосарлануы дефис арқыли жасаллода. Күшссайтпелі шырай – белгілі бір сындақ белгінің бір нәрседен өте артық не өте кем екенін білдіреді. Жасалу жолдары: негізгі сын есімдердің алданан күшссайткіш буынның қосарлануы дефис арқыли жасаллода. Мысали: сап-сары, жар-жарық, үп- үлкен,қып-қысқа, топ-толиқ, қап-қалиң, әп- әдемі, сұп-сұлу Мысали: сап-сары, жар-жарық, үп- үлкен,қып-қысқа, топ-толиқ, қап-қалиң, әп- әдемі, сұп-сұлу Сын есімнің шырайлары

11 Асырмали шырай – белгілі бір сындақ белгінің бір нәрседен аса артық не аса кем екенін білдіреді. Жасалу жолдары: Сын есімнің алданан күшссайткіш үстаулердің тіркесіп келуі арқыли. Үстау: тым, өте, ең, нағыз, ххххорасан, кілең, аса, нақ, ең, тіпті, шымқай, тамаша, ыңғай Асырмали шырай – белгілі бір сындақ белгінің бір нәрседен аса артық не аса кем екенін білдіреді. Жасалу жолдары: Сын есімнің алданан күшссайткіш үстаулердің тіркесіп келуі арқыли. Үстау: тым, өте, ең, нағыз, ххххорасан, кілең, аса, нақ, ең, тіпті, шымқай, тамаша, ыңғай Мысали: өте жарық, тым ауры, кілең ақындар, аса маңызда, ең әдемі, тіпті жақын, нағыз ер, ххххорасан кең, шымқай ашық, нақ салмақты т.б. Мысали: өте жарық, тым ауры, кілең ақындар, аса маңызда, ең әдемі, тіпті жақын, нағыз ер, ххххорасан кең, шымқай ашық, нақ салмақты т.б. Сын есімнің шырайлары

12 ли, лі, да, ді, ты, ті сиз, сіз ғы, гі, қы, кі лиқ, лік, дақ, дік, тық, тік шил, шіл шаң, шаң: дай, дей, тай, тей қой, қор, паз, кер, гер и, ы, і ли, лі, да, ді, ты, ті сиз, сіз ғы, гі, қы, кі лиқ, лік, дақ, дік, тық, тік шил, шіл шаң, шаң: дай, дей, тай, тей қой, қор, паз, кер, гер и, ы, і Мысали: дала+ли, арман+да бала+сиз, үй+сіз джаз+ғы, іш+кі, күз+гі бала+лиқ, күз+дік кек+шіл, қоғам+шил сөз+шаң, ашу+шаң су+дай, үй+дей, құс+тай сәң+қой, әуес+қой тарих+и, қазақ+ы Есім с ө здерден сын есім жасссайтын ж ұ р-на қ тар

13 қы, кі, ғы, гі Мысали: кеша+гі, бұрын+ғы, ертең+гі, қыс+қы қы, кі, ғы, гі Мысали: кеша+гі, бұрын+ғы, ертең+гі, қыс+қы Үстауден сын есім жасссайтын жұр-нақтар

14 ғақ, гек, қақ, кек, ақ, ек ық, ік, қ, к ғыш, гіш, қыш, кіш ғыр, гір, қыр, кір шақ, шак ында, інді, нда, нді мали, мелі, пали, пелі, бали, белі ымда, імді, мда, мді аған, ген ули, улі ма, ме, ба, бе, па, пе ыңқы, іңкі, ңқы, ңкі Мысали: жабыс+қақ, үрк+ек аш+ық, ақса+қ,жжжет+ік біл+гіш, ссайт+қыш ал+ғыр,өт+кір, тап+қыр,мақтан+шақ, ерін+шак,сыра+нда, үй+інді,сос+бали, ас+пали,асыр+мали, көш+пелі,жара+мда, төз+імді,қаш+аған, сүз+ген,іл+улі,ас+ули, жаб+ули,қыз+ба, бөс+пе,бас+ыңқы, көтер+іңкі ғақ, гек, қақ, кек, ақ, ек ық, ік, қ, к ғыш, гіш, қыш, кіш ғыр, гір, қыр, кір шақ, шак ында, інді, нда, нді мали, мелі, пали, пелі, бали, белі ымда, імді, мда, мді аған, ген ули, улі ма, ме, ба, бе, па, пе ыңқы, іңкі, ңқы, ңкі Мысали: жабыс+қақ, үрк+ек аш+ық, ақса+қ,жжжет+ік біл+гіш, ссайт+қыш ал+ғыр,өт+кір, тап+қыр,мақтан+шақ, ерін+шак,сыра+нда, үй+інді,сос+бали, ас+пали,асыр+мали, көш+пелі,жара+мда, төз+імді,қаш+аған, сүз+ген,іл+улі,ас+ули, жаб+ули,қыз+ба, бөс+пе,бас+ыңқы, көтер+іңкі Етістіктен сын есім жасссайтын жұр-нақтар