XV-XVIII ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ «Әке толғауы»-әні Ж.Енсепов түсініктеме. - презентация

1

2 XV-XVIII ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ «Әке толғауы»-әні Ж.Енсепов түсініктеме

3 ӘДЕБИ -ТЕОРИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАР ӘДЕБИ -ТЕОРИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАР ТАРИХИ ЖАҒДАЙ ТАРИХИ ЖАҒДАЙ ЖЫРАУ. ЖЫРШЫ. ТОЛҒАУ ЖЫРАУ. ЖЫРШЫ. ТОЛҒАУ ЖЫРАУ. ЖЫРШЫ. ТОЛҒАУ ЖЫРАУ. ЖЫРШЫ. ТОЛҒАУ ЖЫРАУЛАР ӨМІРІ, ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ЖЫРАУЛАР ӨМІРІ, ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ЖЫРАУЛАР ТІЛІНІҢ ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІГІ ЖЫРАУЛАР ТІЛІНІҢ ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІГІ 6 ТЕСТ ТЕСТ

4 ЖЫРАУ. ЖЫРШЫ. ТОЛҒАУ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ, ПІКІРЛЕР ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ, ПІКІРЛЕР ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ, ПІКІРЛЕР ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ, ПІКІРЛЕР ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ ТОЛҒАУДЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ТОЛҒАУДЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ТОЛҒАУДЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ТОЛҒАУДЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖЫРШЫ МЕН ЖЫРАУ ЖЫРШЫ МЕН ЖЫРАУ ЖЫРШЫ МЕН ЖЫРАУ ЖЫРШЫ МЕН ЖЫРАУ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 1

5 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ Қазақ хандығының құрылуына, қазақ тайпаларының басы бірігіп қауымдасуына байланысты халқымыздың төл әдебиеті қалыптасып дамы. Оның тарихы XV ғасырдан басталады. Осы кезде жираулар поэзиясы дүниеге келеді. Жыраулар өткендегі, түркі халықтарға ортақ әдеби мұраларды, кейінгіге жалғастырып дамытып, қазақ әдебиетінің, төл әдебиетіміздің дамып қалыптасуына бастау балды. Жыраулар поэзиясы – ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің арасын жалғап тұрған алтын көпір. Жыраулар өздерінің өлең-толғауларында адамдар арасындағы қарым-қатынасты, өмірдің сан алуан сырын, уақыт кеңістігін жеткізді. Жыраулар ақындықтарына қоса, жаугершілікте ел қорғаған батыр, жорықшы жирау, бейбіт күнде қабырғалы шешен, хандардың бас кеңесшілері, қалың елдің ұйытқысы, ел қамын ойлаған қайраткерлер болған. Жыраулар поэзиясының құндылығы – халықтың басы нан кешірген тарихи оқиғаларды, қилы-қилы кезеңдерді, оның басы на түскен ауыртпалықтарды жирлауында ғана емес, елдің саяси-әлеуметтік тіршілігін, ой-санасын, дүниетанымын көркем тілмен көрсете білуінде де. Жыраулар поэзиясы – тәрбие көзі. Жыраулар поэзиясы – қазақ сөз өнеріндегі шынайы ұлттық сипаттың негізгі көркемдік іргетасы. Қазақ хандығының құрылуына, қазақ тайпаларының басы бірігіп қауымдасуына байланысты халқымыздың төл әдебиеті қалыптасып дамы. Оның тарихы XV ғасырдан басталады. Осы кезде жираулар поэзиясы дүниеге келеді. Жыраулар өткендегі, түркі халықтарға ортақ әдеби мұраларды, кейінгіге жалғастырып дамытып, қазақ әдебиетінің, төл әдебиетіміздің дамып қалыптасуына бастау балды. Жыраулар поэзиясы – ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің арасын жалғап тұрған алтын көпір. Жыраулар өздерінің өлең-толғауларында адамдар арасындағы қарым-қатынасты, өмірдің сан алуан сырын, уақыт кеңістігін жеткізді. Жыраулар ақындықтарына қоса, жаугершілікте ел қорғаған батыр, жорықшы жирау, бейбіт күнде қабырғалы шешен, хандардың бас кеңесшілері, қалың елдің ұйытқысы, ел қамын ойлаған қайраткерлер болған. Жыраулар поэзиясының құндылығы – халықтың басы нан кешірген тарихи оқиғаларды, қилы-қилы кезеңдерді, оның басы на түскен ауыртпалықтарды жирлауында ғана емес, елдің саяси-әлеуметтік тіршілігін, ой-санасын, дүниетанымын көркем тілмен көрсете білуінде де. Жыраулар поэзиясы – тәрбие көзі. Жыраулар поэзиясы – қазақ сөз өнеріндегі шынайы ұлттық сипаттың негізгі көркемдік іргетасы.

6 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ, ПІКІРЛЕР Тақпақ пен мақал тағы артық, Суырып салма жағы артық, Айтады олар ойланбай, Сыпыра жирау, Шортанбай, Үмбетей мен Марабай Алды-артына қарамай, Соққанда жирды суылдап, Жел жетпейтін құландай. Ш.Құдайбердіұлы, «Ескі ақындық» Ш.Құдайбердіұлы, «Ескі ақындық» Тақпақ пен мақал тағы артық, Суырып салма жағы артық, Айтады олар ойланбай, Сыпыра жирау, Шортанбай, Үмбетей мен Марабай Алды-артына қарамай, Соққанда жирды суылдап, Жел жетпейтін құландай. Ш.Құдайбердіұлы, «Ескі ақындық» Ш.Құдайбердіұлы, «Ескі ақындық» 1 / 5 Бұқар мен Тәтіқара жирлағанда Толқынды тұңғиық боп төгілер жир. М.Жұмабаев, «Батыр Баян» М.Жұмабаев, «Батыр Баян» Бұқар мен Тәтіқара жирлағанда Толқынды тұңғиық боп төгілер жир. М.Жұмабаев, «Батыр Баян» М.Жұмабаев, «Батыр Баян» Асан қайғы – көшпелілер философы. Ш.Уәлиханов Ш.Уәлиханов Асан қайғының шығармалары өз тұсының айнасы, ол өз дәуіріндегі қазақ халқының, мұның, тілегін көрсетеді. Б.Кенжебаев Асан қайғы – көшпелілер философы. Ш.Уәлиханов Ш.Уәлиханов Асан қайғының шығармалары өз тұсының айнасы, ол өз дәуіріндегі қазақ халқының, мұның, тілегін көрсетеді. Б.Кенжебаев

7 М.Әуезов: «Жырау – құр ғана тақылдақ өлең айтпайды: бұл замен сыншысы, сөйлесе шешілмеген жұмбақ, түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді. Өзі тұрған заменның белгілеріне қарап, келешек замен не айтатынын болжайды. Сөзінің бәрін терең ой, терең мағынамен сөйлейді. Сыртқы түрі құба-жондатқан толғау, салыстырған суреттермен ұқсатқан нобай, жоғалтқан белгісімен келеді. Айтпақ жайларын ашып, ұғымды қылып, анықтап бермейді. Әдейі көмескілеу жұмбақ қылып айтады. Ұғарлық кісі сол жұмбақтан ұғыну керек. Жыраудың сөзі, мақсаты айтылмайды. Не айтса да, көптің мұңы мен қамы, көптің жәйі туралы, не көпке арналған ақыл, өсиеті есебінде айтылады». ( «Әдебиет тарихы», 1991 ж. ) М.Әуезов: «Жырау – құр ғана тақылдақ өлең айтпайды: бұл замен сыншысы, сөйлесе шешілмеген жұмбақ, түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді. Өзі тұрған заменның белгілеріне қарап, келешек замен не айтатынын болжайды. Сөзінің бәрін терең ой, терең мағынамен сөйлейді. Сыртқы түрі құба-жондатқан толғау, салыстырған суреттермен ұқсатқан нобай, жоғалтқан белгісімен келеді. Айтпақ жайларын ашып, ұғымды қылып, анықтап бермейді. Әдейі көмескілеу жұмбақ қылып айтады. Ұғарлық кісі сол жұмбақтан ұғыну керек. Жыраудың сөзі, мақсаты айтылмайды. Не айтса да, көптің мұңы мен қамы, көптің жәйі туралы, не көпке арналған ақыл, өсиеті есебінде айтылады». ( «Әдебиет тарихы», 1991 ж. ) Ә.Дербісәлин: «Жырау көбінесе елдік мәні үлкен, келелі мәселелердің тұсында, халық пен ханға бірдей ақылшы, көпті көрген кемеңгер ойшыл ретінде көрінеді, айтпақ ойларын толғау түрінде пәлсапалық, дидактикалық түйіндер арқылы, өмір құбылыстарын, тарих пен кейінгі өмірді, жақсы мен жаманды, адамдық пен жауыздықты, өмір мен өлімді, т.б. салыстыру арқылы психологиялық параллелизм дер негізінде, патетикалық рухта жеткізеді... Жырау өмірді көбінесе тұспалдап, жанамалай тақпақтап ашық дидактикалық ережелер арқылы көтеріңкі рухта суреттесе, ақын өмір мәселелерін негізінен нақты көтеріп, нақты бейнелейді. («XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы», 1982 ж.) Ә.Дербісәлин: «Жырау көбінесе елдік мәні үлкен, келелі мәселелердің тұсында, халық пен ханға бірдей ақылшы, көпті көрген кемеңгер ойшыл ретінде көрінеді, айтпақ ойларын толғау түрінде пәлсапалық, дидактикалық түйіндер арқылы, өмір құбылыстарын, тарих пен кейінгі өмірді, жақсы мен жаманды, адамдық пен жауыздықты, өмір мен өлімді, т.б. салыстыру арқылы психологиялық параллелизм дер негізінде, патетикалық рухта жеткізеді... Жырау өмірді көбінесе тұспалдап, жанамалай тақпақтап ашық дидактикалық ережелер арқылы көтеріңкі рухта суреттесе, ақын өмір мәселелерін негізінен нақты көтеріп, нақты бейнелейді. («XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы», 1982 ж.) 2 / 5 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ, ПІКІРЛЕР

8 Ақын-жираулар поэзиясындағы бейнелі сөздер жүйесінің, суреттеу, мәнерлеу құралдарының, сөз қолдану шеберлігінің, сөз саптау ерекшелігінің, сұлулық әлемінің жұмбақ-құпиялары алабөтен, жаратылысы қызық». («Ақын-жираулар поэзиясының бейнелілігі» А.,1991 ж.) Ақын-жираулар поэзиясындағы бейнелі сөздер жүйесінің, суреттеу, мәнерлеу құралдарының, сөз қолдану шеберлігінің, сөз саптау ерекшелігінің, сұлулық әлемінің жұмбақ-құпиялары алабөтен, жаратылысы қызық». («Ақын-жираулар поэзиясының бейнелілігі» А.,1991 ж.) Зерттеуші Қ.Сыдиқов: «Халқымыздың поэзиялық мұрасын атаман балаға ұластырып, айтып жеткізушілер – жираулар мен ақындар. Ол мұралар ішінде жираулар мен ақындардың төл шығармалары да, оларға әріден жеткен бағзы жирлар да, сол дәуірде туған эпостық туындылар да болуы мүмкін. Демек, жираулар мен ақындар желілі жирларды тудыруға атсалысып, өзі қадір тұтқан поэзиялық мұраларды жирлап, таратып отырған. Бұл дәстүр қазақ, қарақалпақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, ноғай т.б.халықтарда күні бүгінге дейін сақталып, дамы түсуде». («Көркемдік өрнектер» 1992 ж.) Зерттеуші Қ.Сыдиқов: «Халқымыздың поэзиялық мұрасын атаман балаға ұластырып, айтып жеткізушілер – жираулар мен ақындар. Ол мұралар ішінде жираулар мен ақындардың төл шығармалары да, оларға әріден жеткен бағзы жирлар да, сол дәуірде туған эпостық туындылар да болуы мүмкін. Демек, жираулар мен ақындар желілі жирларды тудыруға атсалысып, өзі қадір тұтқан поэзиялық мұраларды жирлап, таратып отырған. Бұл дәстүр қазақ, қарақалпақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, ноғай т.б.халықтарда күні бүгінге дейін сақталып, дамы түсуде». («Көркемдік өрнектер» 1992 ж.) Жазушы-ғалым М.Мағауин: «XV-XVIII ғасырларда жасалған әдебиет ел мүддесін, жұрт мұратын бірінші орынға қойды. Өзіндік түр тауып, айқын ұлттық сипота қалыптасты. Алаштың жайсаң жанны, әр рухин бедер лей таңбалап, келер ұрпақ үшін ешқашан ескірмес үлгілер тудырды. Көркемдік танымның асқар биігіне көтеріліп, әлемдік өредегі ұлы шығармалар қалдырды». (Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет-хрестоматия, 1993 ж.) Жазушы-ғалым М.Мағауин: «XV-XVIII ғасырларда жасалған әдебиет ел мүддесін, жұрт мұратын бірінші орынға қойды. Өзіндік түр тауып, айқын ұлттық сипота қалыптасты. Алаштың жайсаң жанны, әр рухин бедер лей таңбалап, келер ұрпақ үшін ешқашан ескірмес үлгілер тудырды. Көркемдік танымның асқар биігіне көтеріліп, әлемдік өредегі ұлы шығармалар қалдырды». (Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет-хрестоматия, 1993 ж.) 3 / 5 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ, ПІКІРЛЕР

9 Ғалым С.Негимов: «Ақын-жираулар халық поэзиясының эстетикалық жүйесі мен көркемдік тәжірибесін, әлеуметтік және жалпыхалықтық тенденцияларын, әрі фольклорлық дәстүрлерді, сол қалпында қайталамай, оның сөздік, образдық, бейнелеу құралдарына, өлшем-өрнектеріне сүйене отырып, өзіндік қолтаңбасын туғызған... («Ақын-жираулар поэзиясының бейнелілігі» А., 1991 ж.) Ғалым С.Негимов: «Ақын-жираулар халық поэзиясының эстетикалық жүйесі мен көркемдік тәжірибесін, әлеуметтік және жалпыхалықтық тенденцияларын, әрі фольклорлық дәстүрлерді, сол қалпында қайталамай, оның сөздік, образдық, бейнелеу құралдарына, өлшем-өрнектеріне сүйене отырып, өзіндік қолтаңбасын туғызған... («Ақын-жираулар поэзиясының бейнелілігі» А., 1991 ж.) Профессор Е.Ысмайлов: «Қазақ поэзиясында творчестволық қызметіне қарай ақынды екі жікке бөлеміз. Бірі өлеңді домбырамен суырып салып айтатын немесе жазып шығарса да жаттап әнге қосып, ауыз әдебиеті дәстүрімен айтатын импровизатор халық ақындары. Екіншісі – оқыған, білімді, өлеңді жазып шығаратын жазба ақындар («поэт»). (Ақындар монография) (Ақындар монография) Профессор Е.Ысмайлов: «Қазақ поэзиясында творчестволық қызметіне қарай ақынды екі жікке бөлеміз. Бірі өлеңді домбырамен суырып салып айтатын немесе жазып шығарса да жаттап әнге қосып, ауыз әдебиеті дәстүрімен айтатын импровизатор халық ақындары. Екіншісі – оқыған, білімді, өлеңді жазып шығаратын жазба ақындар («поэт»). (Ақындар монография) (Ақындар монография) Ғалым Р.Бердібаев: «Жыраулар өздерінің шығармаларына қоғамдық мәні зор, бүкіл халықтық сипаты анық, ел тағдырына тікелей қатысы бар ірі мәселелерді ғана тақырып еткен. Мұндай жирауларда ерлік, батырлық ерекше серпінмен мадақ етіледі». (Жыршылық дәстүр ж.) Ғалым Р.Бердібаев: «Жыраулар өздерінің шығармаларына қоғамдық мәні зор, бүкіл халықтық сипаты анық, ел тағдырына тікелей қатысы бар ірі мәселелерді ғана тақырып еткен. Мұндай жирауларда ерлік, батырлық ерекше серпінмен мадақ етіледі». (Жыршылық дәстүр ж.) 4 / 5 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ, ПІКІРЛЕР

10 Бұқар жирау шығармалары тақырыбы мен мазмұны жағынан Асан қайғының үлгілі шәкірті, өз дәуірінің Асан қайғысы... Бұқар жирау өз тұсындағы қазақ халқының күй-жайын, мұң-тілегін, болашақ тағдырын білдіріп, бірлігін, ынтымағын көкседі. Б.Кенжебаев Бұқар жирау Абылай ханның заменында ханның бірінші жиршы шешен ақылшысы болған. С.Сейфуллин Бұқар жирау - Абылайдың жанныдағы уәзірі, замен күйін сынға салып, қорытынды айтып, бет нұсқайтын кемел ақылшысы. Абылайдай ханмен бірге қалың елге өсиет айтады. Айтатын сөзінің барлығы да күнде қазақ елінің басы на келіп тұрған саяси хал, тарихи дәуірге арналады. М.Әуезов Бұқар жирау шығармалары тақырыбы мен мазмұны жағынан Асан қайғының үлгілі шәкірті, өз дәуірінің Асан қайғысы... Бұқар жирау өз тұсындағы қазақ халқының күй-жайын, мұң-тілегін, болашақ тағдырын білдіріп, бірлігін, ынтымағын көкседі. Б.Кенжебаев Бұқар жирау Абылай ханның заменында ханның бірінші жиршы шешен ақылшысы болған. С.Сейфуллин Бұқар жирау - Абылайдың жанныдағы уәзірі, замен күйін сынға салып, қорытынды айтып, бет нұсқайтын кемел ақылшысы. Абылайдай ханмен бірге қалың елге өсиет айтады. Айтатын сөзінің барлығы да күнде қазақ елінің басы на келіп тұрған саяси хал, тарихи дәуірге арналады. М.Әуезов 5 / 5 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ, ПІКІРЛЕР

11 Жыраулар поэзиясының тақырыптары: Туған ел тағдыры Адамгершілік қасиеттер Батырлар өмірі, ерлік Бірлік, ынтымақ, достық Өмір, тіршілік

12 ТОЛҒАУДЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Жыраулардың негізгі жанры - толғау. Толғау дегеніміз - қатты толғанысты, ауыр ойды, үлкен саяси - әлеуметтік дағдарысты баяндайтын батырлық және философиялық лирика. Толғау – заменындағы әлеуметтік ірі мәселелерді қамти алатын үгіт, дидактикалық өлеңдер. Жыраулар қоғамдық мәні бар үлкен-үлкен тақырыпты алады да, аз сөзге көп мағына сыйғызып, өмір құбылыстарын кеңінен шолады, онда жаңсақ ой болмайды. Толғауда ой желісі үзілмейді, пікірі тұтас, бір қазықтың айналасына түйіледі. Ой жүйесінде шашырандылық жоқ, кесек. Дауын да, шешуін де өзі айтады. Жыраулардың негізгі жанры - толғау. Толғау дегеніміз - қатты толғанысты, ауыр ойды, үлкен саяси - әлеуметтік дағдарысты баяндайтын батырлық және философиялық лирика. Толғау – заменындағы әлеуметтік ірі мәселелерді қамти алатын үгіт, дидактикалық өлеңдер. Жыраулар қоғамдық мәні бар үлкен-үлкен тақырыпты алады да, аз сөзге көп мағына сыйғызып, өмір құбылыстарын кеңінен шолады, онда жаңсақ ой болмайды. Толғауда ой желісі үзілмейді, пікірі тұтас, бір қазықтың айналасына түйіледі. Ой жүйесінде шашырандылық жоқ, кесек. Дауын да, шешуін де өзі айтады.

13 ЖЫРШЫ МЕН ЖЫРАУ Жыршы – ауыз әдебиетінің дәстүрін сақтаушы, батырлық, тарихи, ғашықтық жирларды айтып таратушы. Ірі өнерпаз жиршылар жирларды өзінше өңдеп не суырып салып шығарып та айтатын. Бұл жағынан қарағанда ерте кезден жиршының тұлғасы екі түрлі болған деп ұққан дұрыс. Біреулерінде қандайда қоғамдық-тарихи уақиғаны жирлап айту, суырып салып өлең шығару қабілеті айқын көрінсе, ал басқаларда шығарылған жирды жаттап, өзінше өзгертіп, өңдеп айту, орындаушылық шеберлігі басым болған. Жыршыны негізінде тек бұрыннан белгілі поэзиялық нұсқауларды айтушы, орындаушы деп санау кейінгі кезеңдегі жиршыларға қарап қалыптасқаны сөзсіз. Қазақ поэзиясында суырыпсалма шығармашылық кең өрістеген ертерек замендарда жирды шығарып айтушы мен дайын нұсқаларын орындаушы арасында ондай шек болмаған. Ауыз әдебиетінің бірталай ірі өкілдері – ақындар бір жағынан жиршы, жир да шығарушы, айтушы болып келеді, ал өнері бәсеңдеген кездерде жирды көбінесе жаттап айту әдетке айнала бастаған. Алайда қай кезеңді айтсақ та, жиршылық өнері жир айту өзгешелігі ауызша туу, даму заңдылықтарына негізделеді. Бір нұсқаны әр түрлі орындайды. Тіпті бір жиршының өзі де жирдың сөздерін бастан-аяқ дәл сол күйінде ешқашан қайталамайды. Сөзге шешендік пен ой өткірлігі елеулі міндет атқарады. Жырау – жиршы емес. Өйткені жиршының бәрі ақын бола бермейді. Өз жанныан еш нәрсе шығармай-ақ біреудің шығарғанын жаттап алып та жиршы атануы мүмкін. Жырау - әрі ақын, әрі шешен. Ең алдымен, ырғағы бар, ұйқасы бір белгілі өлшемге жататын өлеңді жираулардың өздері шығаратын болуы шарт. Екіншіден, жираудың сөздері терең мағыналы, сырты сұлу шешен сөздер, нақыл сөздер болып келуі керек. Үшіншіден, әлеуметтік өмірде кейінгілерге үлгі боларлықтай терең ойлы пікір айтуы қажет. Сонда ғана ол шын мәнісіндегі жирау атағына ие болады. Жыршы – ауыз әдебиетінің дәстүрін сақтаушы, батырлық, тарихи, ғашықтық жирларды айтып таратушы. Ірі өнерпаз жиршылар жирларды өзінше өңдеп не суырып салып шығарып та айтатын. Бұл жағынан қарағанда ерте кезден жиршының тұлғасы екі түрлі болған деп ұққан дұрыс. Біреулерінде қандайда қоғамдық-тарихи уақиғаны жирлап айту, суырып салып өлең шығару қабілеті айқын көрінсе, ал басқаларда шығарылған жирды жаттап, өзінше өзгертіп, өңдеп айту, орындаушылық шеберлігі басым болған. Жыршыны негізінде тек бұрыннан белгілі поэзиялық нұсқауларды айтушы, орындаушы деп санау кейінгі кезеңдегі жиршыларға қарап қалыптасқаны сөзсіз. Қазақ поэзиясында суырыпсалма шығармашылық кең өрістеген ертерек замендарда жирды шығарып айтушы мен дайын нұсқаларын орындаушы арасында ондай шек болмаған. Ауыз әдебиетінің бірталай ірі өкілдері – ақындар бір жағынан жиршы, жир да шығарушы, айтушы болып келеді, ал өнері бәсеңдеген кездерде жирды көбінесе жаттап айту әдетке айнала бастаған. Алайда қай кезеңді айтсақ та, жиршылық өнері жир айту өзгешелігі ауызша туу, даму заңдылықтарына негізделеді. Бір нұсқаны әр түрлі орындайды. Тіпті бір жиршының өзі де жирдың сөздерін бастан-аяқ дәл сол күйінде ешқашан қайталамайды. Сөзге шешендік пен ой өткірлігі елеулі міндет атқарады. Жырау – жиршы емес. Өйткені жиршының бәрі ақын бола бермейді. Өз жанныан еш нәрсе шығармай-ақ біреудің шығарғанын жаттап алып та жиршы атануы мүмкін. Жырау - әрі ақын, әрі шешен. Ең алдымен, ырғағы бар, ұйқасы бір белгілі өлшемге жататын өлеңді жираулардың өздері шығаратын болуы шарт. Екіншіден, жираудың сөздері терең мағыналы, сырты сұлу шешен сөздер, нақыл сөздер болып келуі керек. Үшіншіден, әлеуметтік өмірде кейінгілерге үлгі боларлықтай терең ойлы пікір айтуы қажет. Сонда ғана ол шын мәнісіндегі жирау атағына ие болады.

14 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Жыраулар поэзиясы өзінің әлеуметтік, адамгершілік сарынымен ғана емес, көркемдік сапасымен де құнды. Олар сөз өнерін аса қадірлеген, биік санаған. Мысалы, Асан қайғы «таза мінсіз асыл сөз ой түбінде жатады, Ой түбінде жатқан сөз шер толқытса шығады», - десе, Шалкиіз «Жақсылардың өзі өлсе де, сөзі өлмейді», - дейді. Олардың поэзиясы терме, толғау түрінде келеді. Шешендік өрнектері мол. Жыраулар толғауларын ауызша айтып шығарған, сондықтан ауыз әдебиеті шығармаларындағыдай қайталаулар ұшырасады, бір жирау толғауларындағы ой-өрнек екінші біреуінде де кездесіп отырады. Жыраулар поэзиясында синтаксистік параллелизмге, дыбыс үндесулеріне, ішкі ұйқасқа құрылған өрнектер де аз емес, Арнау түріндегі сөз қолданыстар да баршылық Жыраулар да өз поэзиясында терең философиялық ойды бейнелеу үшін өлеңдерінің ұйқас, ырғақтарын сол мақсатқа орай алған. Оған бірнеше мысал келтірейік: Жабағылы жас тайлақ, Жардай атан болған жер. Жатып қалған бір тоқты Жайылып мың қой болған жер. (Қазтуған) (Қазтуған) Жырау туған жерге ыстық сезімін білдіру үшін, оқушы сүйіспеншілігін тудыру үшін «ж» дыбысын тамаша сөйлете білген. Жыраулар поэзиясы өзінің әлеуметтік, адамгершілік сарынымен ғана емес, көркемдік сапасымен де құнды. Олар сөз өнерін аса қадірлеген, биік санаған. Мысалы, Асан қайғы «таза мінсіз асыл сөз ой түбінде жатады, Ой түбінде жатқан сөз шер толқытса шығады», - десе, Шалкиіз «Жақсылардың өзі өлсе де, сөзі өлмейді», - дейді. Олардың поэзиясы терме, толғау түрінде келеді. Шешендік өрнектері мол. Жыраулар толғауларын ауызша айтып шығарған, сондықтан ауыз әдебиеті шығармаларындағыдай қайталаулар ұшырасады, бір жирау толғауларындағы ой-өрнек екінші біреуінде де кездесіп отырады. Жыраулар поэзиясында синтаксистік параллелизмге, дыбыс үндесулеріне, ішкі ұйқасқа құрылған өрнектер де аз емес, Арнау түріндегі сөз қолданыстар да баршылық Жыраулар да өз поэзиясында терең философиялық ойды бейнелеу үшін өлеңдерінің ұйқас, ырғақтарын сол мақсатқа орай алған. Оған бірнеше мысал келтірейік: Жабағылы жас тайлақ, Жардай атан болған жер. Жатып қалған бір тоқты Жайылып мың қой болған жер. (Қазтуған) (Қазтуған) Жырау туған жерге ыстық сезімін білдіру үшін, оқушы сүйіспеншілігін тудыру үшін «ж» дыбысын тамаша сөйлете білген. 1 / 2

15 Дауысты дыбыстарды да шебер қолдана отырып, жираулар өлеңнің музыкалық сазын күшейткен. Шын көркемдік тәсіл арқылы олар оқушысын шығарманың ішкі иірімдеріне ендірумен қатар, эмоциялық әсерін үстей түскен. Мысалы, Жиембет жирау: Еңсегей бойлы ер Есім, Ес білгеннен, Есім хан, Есім, сені есірткен, Қолыңа балдым сүйесін, - Есіл менің кеңесім, деп тәж-тағына есірген, Есім ханның қылығын ашу үшін «с» дыбысынан өрнек жасап сөйлеткен. Ақтамберді жирау сұрай арнау сияқты көркемдік тәсілді ұтымды пайдаланған. Оның «Күмбір-күмбір кісінетіп» толғауынан: Күмбір-күмбір кісінетіп Кіреуке тон киер ме екенбіз?! Күреңді мінер ме екенбіз... Төтелеп жүріп жол салып, Күдеріден бау тағып, Қолды бір бастар ма екенбіз?!– деген жолдар арқылы өлеңнің әсерлілік қуатын күшейткен әрі «к» дыбысын қайталай қолдану нәтижесінде өлеңнің саздылығын үдеткен. Жыраулар психологиялық синтаксистік параллелизмді де шеберлікпен қолданған. Мысалы: Уа, қарт Бөгембай! Ақбөкен келіп жығылар, Құяр жауын аспаннан,Алдын қазып орласа. Қара бұлт торласа. Пенденің бағы ашылмас, Пәлекет елде көбейер, Маңдайы қалың сорласа...- Жігітті жігіт қорласа. деп, Ақтамберді табиғат пен адам тағдырын жарыстыра, салыстыра бейнелей отырып, өлеңнің мән-мазмұнын тереңдеткен, әсерлі еткен. Мұнан жираулар поэзиясының көркемдік сапасын айқын аңғаруға болады. Дауысты дыбыстарды да шебер қолдана отырып, жираулар өлеңнің музыкалық сазын күшейткен. Шын көркемдік тәсіл арқылы олар оқушысын шығарманың ішкі иірімдеріне ендірумен қатар, эмоциялық әсерін үстей түскен. Мысалы, Жиембет жирау: Еңсегей бойлы ер Есім, Ес білгеннен, Есім хан, Есім, сені есірткен, Қолыңа балдым сүйесін, - Есіл менің кеңесім, деп тәж-тағына есірген, Есім ханның қылығын ашу үшін «с» дыбысынан өрнек жасап сөйлеткен. Ақтамберді жирау сұрай арнау сияқты көркемдік тәсілді ұтымды пайдаланған. Оның «Күмбір-күмбір кісінетіп» толғауынан: Күмбір-күмбір кісінетіп Кіреуке тон киер ме екенбіз?! Күреңді мінер ме екенбіз... Төтелеп жүріп жол салып, Күдеріден бау тағып, Қолды бір бастар ма екенбіз?!– деген жолдар арқылы өлеңнің әсерлілік қуатын күшейткен әрі «к» дыбысын қайталай қолдану нәтижесінде өлеңнің саздылығын үдеткен. Жыраулар психологиялық синтаксистік параллелизмді де шеберлікпен қолданған. Мысалы: Уа, қарт Бөгембай! Ақбөкен келіп жығылар, Құяр жауын аспаннан,Алдын қазып орласа. Қара бұлт торласа. Пенденің бағы ашылмас, Пәлекет елде көбейер, Маңдайы қалың сорласа...- Жігітті жігіт қорласа. деп, Ақтамберді табиғат пен адам тағдырын жарыстыра, салыстыра бейнелей отырып, өлеңнің мән-мазмұнын тереңдеткен, әсерлі еткен. Мұнан жираулар поэзиясының көркемдік сапасын айқын аңғаруға болады. 2 / 2

16 АСАН ҚАЙҒЫ АСАН ҚАЙҒЫ АСАН ҚАЙҒЫ АСАН ҚАЙҒЫ ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ ҚАЗТУҒАН ЖЫРАУ ҚАЗТУҒАН ЖЫРАУ ҚАЗТУҒАН ЖЫРАУ ҚАЗТУҒАН ЖЫРАУ БҰҚАР ЖЫРАУ БҰҚАР ЖЫРАУ ШАЛКИІЗ ЖЫРАУ ШАЛКИІЗ ЖЫРАУ ЖЫРАУЛАР ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ҮМБЕТЕЙ ЖЫРАУ ҮМБЕТЕЙ ЖЫРАУ ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ 2

17 АСАН ҚАЙҒЫ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Асан қайғы (ХҮ ғасыр) Асан қайғы атанып кеткен Хасан Сәбитұлы жылдар аралығында Еділ бойында туса керек. Тарихи аңыздар Асанның әкесі саятшы екен дейді. Қазан төңкерісінен бұрын жасаған қазақ тарихшыларының еңбегіне қарағанда, Асан Алтын Орда ханы Ұлығ-Мұхамедтің ықпалды билерінің бірі болады. ХҮ ғасырдың 20 жылдарында Ұлығ-Мұхамед Ордадан қуылғанда Асан өз әміршісімен бірге кетеді. Көп ұзамай Қазанда билік құрған Ұлығ-Мұхамедтің ақылгөйлері қатарында болған ақын, хан өлген соң Дәшті-Қыпшаққа қайтып оралады жылдарда Әбілхайыр ұлысындағы тартыс кезінде Керей, Жәнібек сұлтандарды жақтайды жылы Шу алқабында Қазақ Ордасы құрылған кезде Асан жаңа мемлекеттің ұраншысына айналады. Сірә, Асан қазақтардың бұрынғы Көк Орда жеріндегі үкімі артып, қазіргі Қазақстанның орталық және солтүстік-батыс алқабын қайтадан иеленген уақыты – 1465 жылы әлі тірі болса керек. Аңыздың айтуынша, ақын Сарыарқада – Ұлытауда дүние салыпты. Асан қайғы (ХҮ ғасыр) Асан қайғы атанып кеткен Хасан Сәбитұлы жылдар аралығында Еділ бойында туса керек. Тарихи аңыздар Асанның әкесі саятшы екен дейді. Қазан төңкерісінен бұрын жасаған қазақ тарихшыларының еңбегіне қарағанда, Асан Алтын Орда ханы Ұлығ-Мұхамедтің ықпалды билерінің бірі болады. ХҮ ғасырдың 20 жылдарында Ұлығ-Мұхамед Ордадан қуылғанда Асан өз әміршісімен бірге кетеді. Көп ұзамай Қазанда билік құрған Ұлығ-Мұхамедтің ақылгөйлері қатарында болған ақын, хан өлген соң Дәшті-Қыпшаққа қайтып оралады жылдарда Әбілхайыр ұлысындағы тартыс кезінде Керей, Жәнібек сұлтандарды жақтайды жылы Шу алқабында Қазақ Ордасы құрылған кезде Асан жаңа мемлекеттің ұраншысына айналады. Сірә, Асан қазақтардың бұрынғы Көк Орда жеріндегі үкімі артып, қазіргі Қазақстанның орталық және солтүстік-батыс алқабын қайтадан иеленген уақыты – 1465 жылы әлі тірі болса керек. Аңыздың айтуынша, ақын Сарыарқада – Ұлытауда дүние салыпты. 1 /9

18 Асан - өз заменының асқан ақылгөйі. Жыраудың өзі айтқандай, одан қалған «таза мінсіз асыл сөз» аз болмаса керек, бірақ олардың бәрі біздің заменымызға жетпеген. Оның қазір қолда бар өлеңдерінен ірі сөз зергері, терең ойшыл ақын екенін танимыз. Асан атына «қайғы» деген сөз қосылуы да көп нәрсені аңғартады. Мұнан біз оның халық қайғысын, мұң- арманын, оның тағдырын ойлаумен өткен адам екенін аңғарамыз. Асан қайғы туралы халық аңыздары да оны желмаяға мінгзіп, еліне шұрайлы, жайлы қоныс, шүйгін жер іздеумен өмір кешкен халық қамқоры екенін танытады. Асан ел тыныштығын армандаған. Мал баққан көшпелі елге керегі – бейбіт тіршілік. Бірақ ол кезде, жаугершілік, басқыншылық, соғыс құнарлы жер үшін ұрыс-қақтығыс жиі болып тұратын. Олар ел берекесін кетіріп, күйзеліске ұшыратқан. Жырау халық басы на төнген осы ауыртпалықты көре білген. Асан қайғы «Әй, хан, мен айтпасам білмейсің» деген Жәнібек ханға айтқан толғауында «Шабылып жатқан халқың бар, аймағын көздеп көрмейсің» деп күйзелген халқының қамын ойлау орынына «қымыз ішіп қызарып, масаттанып, қызып, өзінен басқа хан жоқтай елеуреп, бақ-дәрежесіне, мансабына мастанған» ханға батыл үн қатады. Жырау бұл жерде ханның мақтаншақ, парықсыз, ұшқалақ мінезін тамаша бейнелеген. Елінің қамын, ертеңін ойламаған ханға жирау «Ойыл көздің жасы еді... Ойылдан елді көшірдің, Жемде кеңес қылмадың, Жемнен де елді көшірдің... Еділ деген қиянға, Еңкейіп келдің тар жерге» деп нали тіл қатады. Асан - өз заменының асқан ақылгөйі. Жыраудың өзі айтқандай, одан қалған «таза мінсіз асыл сөз» аз болмаса керек, бірақ олардың бәрі біздің заменымызға жетпеген. Оның қазір қолда бар өлеңдерінен ірі сөз зергері, терең ойшыл ақын екенін танимыз. Асан атына «қайғы» деген сөз қосылуы да көп нәрсені аңғартады. Мұнан біз оның халық қайғысын, мұң- арманын, оның тағдырын ойлаумен өткен адам екенін аңғарамыз. Асан қайғы туралы халық аңыздары да оны желмаяға мінгзіп, еліне шұрайлы, жайлы қоныс, шүйгін жер іздеумен өмір кешкен халық қамқоры екенін танытады. Асан ел тыныштығын армандаған. Мал баққан көшпелі елге керегі – бейбіт тіршілік. Бірақ ол кезде, жаугершілік, басқыншылық, соғыс құнарлы жер үшін ұрыс-қақтығыс жиі болып тұратын. Олар ел берекесін кетіріп, күйзеліске ұшыратқан. Жырау халық басы на төнген осы ауыртпалықты көре білген. Асан қайғы «Әй, хан, мен айтпасам білмейсің» деген Жәнібек ханға айтқан толғауында «Шабылып жатқан халқың бар, аймағын көздеп көрмейсің» деп күйзелген халқының қамын ойлау орынына «қымыз ішіп қызарып, масаттанып, қызып, өзінен басқа хан жоқтай елеуреп, бақ-дәрежесіне, мансабына мастанған» ханға батыл үн қатады. Жырау бұл жерде ханның мақтаншақ, парықсыз, ұшқалақ мінезін тамаша бейнелеген. Елінің қамын, ертеңін ойламаған ханға жирау «Ойыл көздің жасы еді... Ойылдан елді көшірдің, Жемде кеңес қылмадың, Жемнен де елді көшірдің... Еділ деген қиянға, Еңкейіп келдің тар жерге» деп нали тіл қатады. АСАН ҚАЙҒЫ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ 2 /9

19 Асан қайғы ел, халық тағдырына, болашағына терең көз жібереді, қабырғасы қайыса жир төгеді, болжам жасайды. Жырау ханға: Тіл алсаң іздеп қоныс көр, Желмая мініп жер шалсам, Тапқан жерге ел көшір, - деп ақыл-кеңес береді. Онан әрі ханға: Аңдып жүрген көп дұшпан, Өз басы на келеді. Елге жау боп келеді. Құлың кеп сені өлтірер, Құладын қуды өлтірсе, Осыны Асан біледі, - деп, жирау халық көтерілсе, хан басы на ауыр күн туарын ескертеді. Ақылгөй жирау «ата жұрты бұқара» күшін жоғары бағалайды. «Еділ бол да, Жайық бол, ешкімменен ұрыспа» деп, елді бірлік-ынтымаққа шақырады. Жырда ғибрат өнеге аларлық парасатты ой түйіндері мол. Ол өз тұсындағыларға да, келешек ұрпаққа да биік адамгершілікті уағыздаған. Жыраудың: Ашу – дұшпан, артынан Түсіп кетсең қайтесің. Түсіп кетсең қайтесің. Түбі терең қуысқа, - деп, шалдуарлық теріс мінездерден сақтандырады. Сол сияқты «Ердің құны болса да, Қол қусырып барған соң, Аса кеш те қоя бер, бұрынғыны қуыспа», - деп, қайырымдылық, ерлік істерге жетелейді. Асан қайғының: Түбі терең қуысқа, - деп, шалдуарлық теріс мінездерден сақтандырады. Сол сияқты «Ердің құны болса да, Қол қусырып барған соң, Аса кеш те қоя бер, бұрынғыны қуыспа», - деп, қайырымдылық, ерлік істерге жетелейді. Асан қайғының: Арғымаққа міндім деп Достарыңмен санаспа! Артқы таптан адаспа! Ғылымым жұрттан асты деп, Күнінде өзім балдым деп, Кеңессіз сөз бастама! Кең пейілге таласпа! Жеңемін деп біреуді Артық үшін айтысып, Өтірік сөбен қостама! – деген жолдарындағы өмір тәжірибесінен парасатты толғам-танымы, философиялық терең ойлары бүгінгілерге де үлгі- өнеге. Асан қайғы ел, халық тағдырына, болашағына терең көз жібереді, қабырғасы қайыса жир төгеді, болжам жасайды. Жырау ханға: Тіл алсаң іздеп қоныс көр, Желмая мініп жер шалсам, Тапқан жерге ел көшір, - деп ақыл-кеңес береді. Онан әрі ханға: Аңдып жүрген көп дұшпан, Өз басы на келеді. Елге жау боп келеді. Құлың кеп сені өлтірер, Құладын қуды өлтірсе, Осыны Асан біледі, - деп, жирау халық көтерілсе, хан басы на ауыр күн туарын ескертеді. Ақылгөй жирау «ата жұрты бұқара» күшін жоғары бағалайды. «Еділ бол да, Жайық бол, ешкімменен ұрыспа» деп, елді бірлік-ынтымаққа шақырады. Жырда ғибрат өнеге аларлық парасатты ой түйіндері мол. Ол өз тұсындағыларға да, келешек ұрпаққа да биік адамгершілікті уағыздаған. Жыраудың: Ашу – дұшпан, артынан Түсіп кетсең қайтесің. Түсіп кетсең қайтесің. Түбі терең қуысқа, - деп, шалдуарлық теріс мінездерден сақтандырады. Сол сияқты «Ердің құны болса да, Қол қусырып барған соң, Аса кеш те қоя бер, бұрынғыны қуыспа», - деп, қайырымдылық, ерлік істерге жетелейді. Асан қайғының: Түбі терең қуысқа, - деп, шалдуарлық теріс мінездерден сақтандырады. Сол сияқты «Ердің құны болса да, Қол қусырып барған соң, Аса кеш те қоя бер, бұрынғыны қуыспа», - деп, қайырымдылық, ерлік істерге жетелейді. Асан қайғының: Арғымаққа міндім деп Достарыңмен санаспа! Артқы таптан адаспа! Ғылымым жұрттан асты деп, Күнінде өзім балдым деп, Кеңессіз сөз бастама! Кең пейілге таласпа! Жеңемін деп біреуді Артық үшін айтысып, Өтірік сөбен қостама! – деген жолдарындағы өмір тәжірибесінен парасатты толғам-танымы, философиялық терең ойлары бүгінгілерге де үлгі- өнеге. 3 /9

20 Көлде жүрген қоңыр қаз» толғауындағы ғибратнамалық ойлары да тереңділігімен, парасаттылығымен таңдандырады. Асан жирлары тек өзінің мазмұнымен ғана емес, көркемдік сапасымен де құнды. Жырау поэзиясы толғау түрінде келеді. Ол өз жирларында синтаксистік параллелизмді шебер қолданған. Таза мінсіз асыл тас Су түбінде жатқан тас Су түбінде жатады. Жел толқытса шығады. Таза мінсіз асыл сөз Ой түбінде жатқан сөз Ой түбінде жатады. Шер толқытса шығады, - деген жолдардан мұны айқын аңғаруға болады. Жырау бұл тәсілді тек көркемдік үшін ғана қолданбаған, сол арқылы терең ой түйіндеген, сөз өнерінің қадірін білдірген: сөз жалаң дүние емес, адам жанныың ішкі толғанысының, жан сырының көрінісі екенін тамаша өрнектеген. Ақын поэзиясы дыбыс үндестігіне құрылған. Ойыл деген ойынды, Отын тапсаң тойыңды... Елбең-елбең жүгірген Ебелек отқа семірген Екі семіз қолға алып, Ерлер жортып күн көрген... – деген жолдарда жирау көркемдік бұл тәсілде өз ойын айтып беру үшін ұтымды қолданған. Мұндай өрнекті «Қырында киік жайлаған» өлеңінен де кездестіреміз. Көлде жүрген қоңыр қаз» толғауындағы ғибратнамалық ойлары да тереңділігімен, парасаттылығымен таңдандырады. Асан жирлары тек өзінің мазмұнымен ғана емес, көркемдік сапасымен де құнды. Жырау поэзиясы толғау түрінде келеді. Ол өз жирларында синтаксистік параллелизмді шебер қолданған. Таза мінсіз асыл тас Су түбінде жатқан тас Су түбінде жатады. Жел толқытса шығады. Таза мінсіз асыл сөз Ой түбінде жатқан сөз Ой түбінде жатады. Шер толқытса шығады, - деген жолдардан мұны айқын аңғаруға болады. Жырау бұл тәсілді тек көркемдік үшін ғана қолданбаған, сол арқылы терең ой түйіндеген, сөз өнерінің қадірін білдірген: сөз жалаң дүние емес, адам жанныың ішкі толғанысының, жан сырының көрінісі екенін тамаша өрнектеген. Ақын поэзиясы дыбыс үндестігіне құрылған. Ойыл деген ойынды, Отын тапсаң тойыңды... Елбең-елбең жүгірген Ебелек отқа семірген Екі семіз қолға алып, Ерлер жортып күн көрген... – деген жолдарда жирау көркемдік бұл тәсілде өз ойын айтып беру үшін ұтымды қолданған. Мұндай өрнекті «Қырында киік жайлаған» өлеңінен де кездестіреміз. 4 /9

21 АСАН ҚАЙҒЫ. ТОЛҒАУЛАРЫ * * * Таза мінсіз асыл тас Су түбінде жатады Таза мінсіз асыл сөз Ой түбінде жатады Су түбінде жатқан сөз Жел толқытса шығады Ой түбінде жатқан сөз Шер толқытса шығады * * * Таза мінсіз асыл тас Су түбінде жатады Таза мінсіз асыл сөз Ой түбінде жатады Су түбінде жатқан сөз Жел толқытса шығады Ой түбінде жатқан сөз Шер толқытса шығады * * * * * * Құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтып күн көрер, Құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтып күн көрер, Аяғы жоқ, қрлы жоқ, жылан қайтып күн көрер!? Аяғы жоқ, қрлы жоқ, жылан қайтып күн көрер!? Шыбын шықса жаз болып, таздар қайтып күн көрер, Шыбын шықса жаз болып, таздар қайтып күн көрер, Жалаң аяқ балапан, қаздар қайтып күн көрер!? * * * * * * Құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтып күн көрер, Құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтып күн көрер, Аяғы жоқ, қрлы жоқ, жылан қайтып күн көрер!? Аяғы жоқ, қрлы жоқ, жылан қайтып күн көрер!? Шыбын шықса жаз болып, таздар қайтып күн көрер, Шыбын шықса жаз болып, таздар қайтып күн көрер, Жалаң аяқ балапан, қаздар қайтып күн көрер!? 5 /9

22 * * * Ай, хан, мен айтпасам білмейсің, Айтқаныма көнбейсің. Шабылып жатқан халқың бар, Аймағын көздеп көрмейсің. Қымыз ішіп қызарып, Мастанып, қызып терлейсің, Өзіңнен басқа хан жоқтай Елеуреп неге сөйлейсің!? Қорған салдың бейнет қып, Қызметшің жатыр ішіп-жеп....Оны неге білмейсің?! Қатын алдың қарадан, Айрылдың хандық жорадан, Ел ұстайтын ұл таппас, Айрылар ата мұрадан Мұны неге білмейсің!? Құладын құстың құлы еді, Тышқан жеп жүнін, түледі,- Аққу құстың төресі Аққу құстың төресі Ен жайлап көлді жүр еді. Ен жайлап көлді жүр еді. * * * Ай, хан, мен айтпасам білмейсің, Айтқаныма көнбейсің. Шабылып жатқан халқың бар, Аймағын көздеп көрмейсің. Қымыз ішіп қызарып, Мастанып, қызып терлейсің, Өзіңнен басқа хан жоқтай Елеуреп неге сөйлейсің!? Қорған салдың бейнет қып, Қызметшің жатыр ішіп-жеп....Оны неге білмейсің?! Қатын алдың қарадан, Айрылдың хандық жорадан, Ел ұстайтын ұл таппас, Айрылар ата мұрадан Мұны неге білмейсің!? Құладын құстың құлы еді, Тышқан жеп жүнін, түледі,- Аққу құстың төресі Аққу құстың төресі Ен жайлап көлді жүр еді. Ен жайлап көлді жүр еді. Аңдып жүрген көп дұспан Елге жау боп келеді: Құладын қуды өлтірсе- Өз басыңа келеді! Құлың көп сені өлтірер, Осыны Асан біледі, Мұны неге білмейсің?...Тіл алсаң іздеп қоныс көр, Желмая мініп жер шалсам, Тапқан жерге ел көшір, Мұны неге білмейсің!?...Ай, Жәнібек, ойласаң, Қилы, қилы замен болмай ма, Суда жүрген ақ шортан Қарағай басын шалмай ма!? Мұны неге білмейсің! Хош-аман бол, Жәнібек, Енді мені көрмейсің! Аңдып жүрген көп дұспан Елге жау боп келеді: Құладын қуды өлтірсе- Өз басыңа келеді! Құлың көп сені өлтірер, Осыны Асан біледі, Мұны неге білмейсің?...Тіл алсаң іздеп қоныс көр, Желмая мініп жер шалсам, Тапқан жерге ел көшір, Мұны неге білмейсің!?...Ай, Жәнібек, ойласаң, Қилы, қилы замен болмай ма, Суда жүрген ақ шортан Қарағай басын шалмай ма!? Мұны неге білмейсің! Хош-аман бол, Жәнібек, Енді мені көрмейсің! АСАН ҚАЙҒЫ. ТОЛҒАУЛАРЫ 6 /9

23 АСАН ҚАЙҒЫНЫҢ ЖЕРҰЙЫҚТЫ ІЗДЕГЕНІ 7 /9

24 Асан қайғы Желмаяға мініп, жиһан кезіп «Жерұйық» дейтін ну орманды, көкорай шалғынды, сулы жер, қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын қоныс іздейді. Асан қайғы Маңғыстауға үш барып, үш қайтыпты: «Түбінде мал баққан шаруаға Маңғыстаудан жақсы жер болмас» депті. Жетісуды көргенде: «Мынау Жетісудың ағашының әр бұтағы жеміс екен, шаруаға жақсы қоныс» депті. Осы күнгі Мерке жеріндегі Аспараны көргенде: «Ей, Аспара, көршіңмен тату бол, шөбіңе суың жетер!» деп жүріп кетіпті. Баянауыл тауын көргенде: «Баянға жаймай, қой семірмес» деп Асан қазіргі Баянауылды өзіне жайлау етіпті. Әулиеатаның батысындағы Жуалы жерін көргенде: «Жерің семіз, шөбің шүйгін, қарың мол, топырағың май екен, қадіріңді егін салған ел білер» депті. Қарсақбай аймағын көргенде (Жезқезған жері): «Айналаң жапан түз екен, тауыңның асты жез екен. Жұртың ашықпас!» деп жүріп кетіпті. Шыңғырлау өзенін көргенде, Асан түсе қалып, Желмаясын суарады: «Жылқының өзі өскен жоқ. Шыңғырлау, сен құт болған екенсің! деп қонып кетіпті. Асан шұрайлы қоныс, нулы өлке іздеумен өмір бойы Желмаясымен желіп өткен екен. Ұлытаудың бас жағына келіп дүние салыпты. Асан қайғы Желмаяға мініп, жиһан кезіп «Жерұйық» дейтін ну орманды, көкорай шалғынды, сулы жер, қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын қоныс іздейді. Асан қайғы Маңғыстауға үш барып, үш қайтыпты: «Түбінде мал баққан шаруаға Маңғыстаудан жақсы жер болмас» депті. Жетісуды көргенде: «Мынау Жетісудың ағашының әр бұтағы жеміс екен, шаруаға жақсы қоныс» депті. Осы күнгі Мерке жеріндегі Аспараны көргенде: «Ей, Аспара, көршіңмен тату бол, шөбіңе суың жетер!» деп жүріп кетіпті. Баянауыл тауын көргенде: «Баянға жаймай, қой семірмес» деп Асан қазіргі Баянауылды өзіне жайлау етіпті. Әулиеатаның батысындағы Жуалы жерін көргенде: «Жерің семіз, шөбің шүйгін, қарың мол, топырағың май екен, қадіріңді егін салған ел білер» депті. Қарсақбай аймағын көргенде (Жезқезған жері): «Айналаң жапан түз екен, тауыңның асты жез екен. Жұртың ашықпас!» деп жүріп кетіпті. Шыңғырлау өзенін көргенде, Асан түсе қалып, Желмаясын суарады: «Жылқының өзі өскен жоқ. Шыңғырлау, сен құт болған екенсің! деп қонып кетіпті. Асан шұрайлы қоныс, нулы өлке іздеумен өмір бойы Желмаясымен желіп өткен екен. Ұлытаудың бас жағына келіп дүние салыпты. АСАН ҚАЙҒЫНЫҢ ЖЕРҰЙЫҚТЫ ІЗДЕГЕНІ 8 /9

25 Асан ата бейіті Қызылорда облысының Шиелі ауданына қарасты Бәйгеқұмнан бес шақырым жерде тұр. Түбіне қойылған тақтада бұл ескерткіштің XVI ғасыр туындысы екендігі көрсетілген. АСАН ҚАЙҒЫ КҮМБЕЗІ 9 /9

26 ҚАЗТУҒАН ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Қазтуған жирау (ХҮ ғасыр) Қазақ әдебиеті төлбасыларының бірі – Қазтуған жирау Сүйінішұлы шамамен ХҮ ғасырдың жылдарында Еділ бойында, қазіргі Астрахань облысының Красный Яр қаласының маңында туады. Көшпенді шонжарлар әулетінен шыққан Қазтуған Еділдің салалары Аққұба, Бозан бойын жайлаған түркі тайпаларының рубасы көсемі, әскербасы батыры болады. Дәшті- Қыпшақта ХҮ ғасырдың ұзына бойына созылған бұлғақ кезінде оның кімдерді жақтағаны, не істегені белгісіз. Тек ғасырдың екінші жартысында өз қарауындағы руларымен бірге Еділден ауып, Қазақ Ордасының құрамына өткендігін білеміз. Сірә, бұл қазақтардың қазіргі Қазақстан жерінің орталық және батыс бөлігін түгелге жуық қайта иеленіп, біршама күшейген шағы, яғни жылдардың арасы болса керек. Жыраудың бұдан соңғы өмірі туралы дерек сақталмаған. Қазтуған жирау (ХҮ ғасыр) Қазақ әдебиеті төлбасыларының бірі – Қазтуған жирау Сүйінішұлы шамамен ХҮ ғасырдың жылдарында Еділ бойында, қазіргі Астрахань облысының Красный Яр қаласының маңында туады. Көшпенді шонжарлар әулетінен шыққан Қазтуған Еділдің салалары Аққұба, Бозан бойын жайлаған түркі тайпаларының рубасы көсемі, әскербасы батыры болады. Дәшті- Қыпшақта ХҮ ғасырдың ұзына бойына созылған бұлғақ кезінде оның кімдерді жақтағаны, не істегені белгісіз. Тек ғасырдың екінші жартысында өз қарауындағы руларымен бірге Еділден ауып, Қазақ Ордасының құрамына өткендігін білеміз. Сірә, бұл қазақтардың қазіргі Қазақстан жерінің орталық және батыс бөлігін түгелге жуық қайта иеленіп, біршама күшейген шағы, яғни жылдардың арасы болса керек. Жыраудың бұдан соңғы өмірі туралы дерек сақталмаған. 1 /3 «Ноғайлынын зары»- Қазтуған

27 Ол өзін «Айдаса қойдың көсемі», «Сөйлесе қызыл тілдің шешені», «Буыршынның бұта шайқар азуы», «Бидайықтың көл жайқаған жалғызы» деп таныстырады. Қазтуған жирау тайпалар көсемі, отты биі, әскербасы, орақ тілді шешен, арқалы ақын болған. Қазтуған жирларының арқауы – туған елі, кіндік кескен, кір жуған жері. Оны ақын тебірене жирға қосады. «Салп-салпыншақ анау үш өзен. Салуалы менің ордам қонған жер», «Жабысы мен тайы тең, Жары менен сайы тең», «Ботташығы бұзаудай, Боз сазаны тоқтыдай, Балығы тайдай тулаған, Шырмауығы шөккен түйе таптырмас, Балығы көлге жылқы қаптырмас, Сөйткен менің, Еділім» деп, Еділіне перзенттік қалтқысыз сезімін емірене өрнектейді. Ақын өз жирларында батырлықты, ерлікті, елдікті дәріптейді. Оның жирындағы: Балдағы алтын құрыш болат, Ашылып шапсам дем тартар, Сусыным қанға қанар деп, Азамат ердің баласы Жабыққанын білдірмес, Жамандар мазақ қылар деп, - деген жолдардан мұны байқау қиын емес. Өзі де қылышын «сары жүнге толтырған» батыр болған. Ол өзін «Айдаса қойдың көсемі», «Сөйлесе қызыл тілдің шешені», «Буыршынның бұта шайқар азуы», «Бидайықтың көл жайқаған жалғызы» деп таныстырады. Қазтуған жирау тайпалар көсемі, отты биі, әскербасы, орақ тілді шешен, арқалы ақын болған. Қазтуған жирларының арқауы – туған елі, кіндік кескен, кір жуған жері. Оны ақын тебірене жирға қосады. «Салп-салпыншақ анау үш өзен. Салуалы менің ордам қонған жер», «Жабысы мен тайы тең, Жары менен сайы тең», «Ботташығы бұзаудай, Боз сазаны тоқтыдай, Балығы тайдай тулаған, Шырмауығы шөккен түйе таптырмас, Балығы көлге жылқы қаптырмас, Сөйткен менің, Еділім» деп, Еділіне перзенттік қалтқысыз сезімін емірене өрнектейді. Ақын өз жирларында батырлықты, ерлікті, елдікті дәріптейді. Оның жирындағы: Балдағы алтын құрыш болат, Ашылып шапсам дем тартар, Сусыным қанға қанар деп, Азамат ердің баласы Жабыққанын білдірмес, Жамандар мазақ қылар деп, - деген жолдардан мұны байқау қиын емес. Өзі де қылышын «сары жүнге толтырған» батыр болған. ҚАЗТУҒАН ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ 2 /3

28 ҚАЗТУҒАН ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ * * * * * * Алаң да алаң, алаң жұрт Ақала ордам қонған жұрт, Атамыз біздің бұ Сүйініш Күйеу болып барған жұрт, Анамыз біздің Бозтуған Келіншек болып түскен жұрт, Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт, Кіндігімді кескен жұрт, Кір-қоңымды жуған жұрт, Қарағайдан садақ будырып, Қылшанымды сары жүн оққа толтырып, Жанға сақтау болған жұрт. Салп-салпыншақ анау үш өзен, Салуалы менің ордам қонған жер, Жабағылы жас тайлақ Жардай атан болған жер, Жатып қалып бір тоқты Жайылып мың қой болған жер, * * * * * * Алаң да алаң, алаң жұрт Ақала ордам қонған жұрт, Атамыз біздің бұ Сүйініш Күйеу болып барған жұрт, Анамыз біздің Бозтуған Келіншек болып түскен жұрт, Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт, Кіндігімді кескен жұрт, Кір-қоңымды жуған жұрт, Қарағайдан садақ будырып, Қылшанымды сары жүн оққа толтырып, Жанға сақтау болған жұрт. Салп-салпыншақ анау үш өзен, Салуалы менің ордам қонған жер, Жабағылы жас тайлақ Жардай атан болған жер, Жатып қалып бір тоқты Жайылып мың қой болған жер, Жарлысы мен байы тең, Жабысы мен тайы тең, Жары менен сайы тең, Ботташығы бұзаудай, Боз сазаны тоқтыдай, Балығы тайдай тулаған, Бақасы қойдай шулаған, Шырмауығы шөккен түйе таптырмас, Балығы көлге жылқы жаптырмас, Бақасы мен шаяны Кежідегі адамға Түн ұйқысын таптырмас. Қайран менің Еділім, Мен салмадым, сен салдың, Қайырлы болсын сіздерге Менен қалған мынау Еділ жұрт!... Жарлысы мен байы тең, Жабысы мен тайы тең, Жары менен сайы тең, Ботташығы бұзаудай, Боз сазаны тоқтыдай, Балығы тайдай тулаған, Бақасы қойдай шулаған, Шырмауығы шөккен түйе таптырмас, Балығы көлге жылқы жаптырмас, Бақасы мен шаяны Кежідегі адамға Түн ұйқысын таптырмас. Қайран менің Еділім, Мен салмадым, сен салдың, Қайырлы болсын сіздерге Менен қалған мынау Еділ жұрт!... 3 /3

29 ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Доспамбет жирау (ХҮІ ғасыр) Доспамбет жирау ХҮ ғасырдың 90 жылдарының орта шенінде Азау қаласында туады. Сол кезде Донның төменгі ағысын, Азау маңын мекендеген Кіші Орданы билеуші әскери шонжарлар тұқымынан шыққан болашақ жирау замены мен ортасының талабына сай тамаша тәрбие алып өскен сияқты. Доспамбеттің бүкіл Дешті-Қыпшақты жақсы білгені, Стамбұл мен Бақшасарайда да болғаны, сахара тұрмысымен қатар мұсылман кенттерінің жайына да қаныққаны аңғарылады. Өз заменындағы талай әскери жорыққа қатысқан жауынгер жирау туыстас түркі тайпаларының арасындағы көп қырқыстың бірінде, 1523 жылдың бас кезінде Астрахань түбінде қаза табады. Өмірмен қоштасқан сәтінде Доспамбеттің жасы әлі отызға да толмаған еді. Доспамбет жирау (ХҮІ ғасыр) Доспамбет жирау ХҮ ғасырдың 90 жылдарының орта шенінде Азау қаласында туады. Сол кезде Донның төменгі ағысын, Азау маңын мекендеген Кіші Орданы билеуші әскери шонжарлар тұқымынан шыққан болашақ жирау замены мен ортасының талабына сай тамаша тәрбие алып өскен сияқты. Доспамбеттің бүкіл Дешті-Қыпшақты жақсы білгені, Стамбұл мен Бақшасарайда да болғаны, сахара тұрмысымен қатар мұсылман кенттерінің жайына да қаныққаны аңғарылады. Өз заменындағы талай әскери жорыққа қатысқан жауынгер жирау туыстас түркі тайпаларының арасындағы көп қырқыстың бірінде, 1523 жылдың бас кезінде Астрахань түбінде қаза табады. Өмірмен қоштасқан сәтінде Доспамбеттің жасы әлі отызға да толмаған еді. 1 /4 «Толғау»- Доспамбет

30 ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Доспамбет өз заменында жақсы тәрбие алған, парасатты білгір адам болған. «Азаулының Стамбулдан несі кем» деген жолдарына қарағанда Доспамбеттің көргені, білгені көп, білімді адам екенін аңғарамыз. Өз толғауларында ақын өзін «Ер Доспамбет» деп әр тұста таныстырып отырады. Демек, ол «астына қарт күреңді мініп», «болат қылыш асынып» жаумен талай шайқасқан батыр жігіт болған. Ол «күңіреніп күн түбіне жортқан», «садақ толған сайгез оқ өткеріп», «арғымақтың талдай мойнын талдырып» көп жорықтарға бастаған. Сол жорық шайқастарда батыр басы на талай қауіп-қатер төнген. Оқ тиіп өлім аузынан қайтқан. Ол жайында ақын: Өз толғауларында ақын өзін «Ер Доспамбет» деп әр тұста таныстырып отырады. Демек, ол «астына қарт күреңді мініп», «болат қылыш асынып» жаумен талай шайқасқан батыр жігіт болған. Ол «күңіреніп күн түбіне жортқан», «садақ толған сайгез оқ өткеріп», «арғымақтың талдай мойнын талдырып» көп жорықтарға бастаған. Сол жорық шайқастарда батыр басы на талай қауіп-қатер төнген. Оқ тиіп өлім аузынан қайтқан. Ол жайында ақын: Айдаметке оқ тиді, Жара бір қатты, жан тәтті, Отыз екі омыртқаның буынынан. Жара аузына қан қатты... Зырлап аққан қара қан, Жағдайсыз жаман қалып барамын, Тиылмайды жонның уақ тамырдан... Жанымда бір туғанның жоғынан, - деп, сол бір қатерлі шақты бейнелеген. Доспамбет «Айналайын Ақ жайық» деп, туған Жайығын, бетегелі Сарыарқасын, елін, жерін шексіз сүйген: Екі арыстан жау шапса, Бетегелі Сарыарқаның бойында, Оқ қылқандай шаншылса... Соғысып өлген өкінбес! – деген жолдардан жираудың еліне, жеріне перзенттік ыстық сезімін тану қиын емес. Ақын «Еділдің бойын ен жайлап, шалғынға бие біз байлап, орындықтай қара сабадан бозбаламен күліп-ойнап қымыз ішер күн қайда?» - деп, сол еліне тыныштық, бейбіт күн іздер шақты армандайды. Доспамбет өз заменында жақсы тәрбие алған, парасатты білгір адам болған. «Азаулының Стамбулдан несі кем» деген жолдарына қарағанда Доспамбеттің көргені, білгені көп, білімді адам екенін аңғарамыз. Өз толғауларында ақын өзін «Ер Доспамбет» деп әр тұста таныстырып отырады. Демек, ол «астына қарт күреңді мініп», «болат қылыш асынып» жаумен талай шайқасқан батыр жігіт болған. Ол «күңіреніп күн түбіне жортқан», «садақ толған сайгез оқ өткеріп», «арғымақтың талдай мойнын талдырып» көп жорықтарға бастаған. Сол жорық шайқастарда батыр басы на талай қауіп-қатер төнген. Оқ тиіп өлім аузынан қайтқан. Ол жайында ақын: Өз толғауларында ақын өзін «Ер Доспамбет» деп әр тұста таныстырып отырады. Демек, ол «астына қарт күреңді мініп», «болат қылыш асынып» жаумен талай шайқасқан батыр жігіт болған. Ол «күңіреніп күн түбіне жортқан», «садақ толған сайгез оқ өткеріп», «арғымақтың талдай мойнын талдырып» көп жорықтарға бастаған. Сол жорық шайқастарда батыр басы на талай қауіп-қатер төнген. Оқ тиіп өлім аузынан қайтқан. Ол жайында ақын: Айдаметке оқ тиді, Жара бір қатты, жан тәтті, Отыз екі омыртқаның буынынан. Жара аузына қан қатты... Зырлап аққан қара қан, Жағдайсыз жаман қалып барамын, Тиылмайды жонның уақ тамырдан... Жанымда бір туғанның жоғынан, - деп, сол бір қатерлі шақты бейнелеген. Доспамбет «Айналайын Ақ жайық» деп, туған Жайығын, бетегелі Сарыарқасын, елін, жерін шексіз сүйген: Екі арыстан жау шапса, Бетегелі Сарыарқаның бойында, Оқ қылқандай шаншылса... Соғысып өлген өкінбес! – деген жолдардан жираудың еліне, жеріне перзенттік ыстық сезімін тану қиын емес. Ақын «Еділдің бойын ен жайлап, шалғынға бие біз байлап, орындықтай қара сабадан бозбаламен күліп-ойнап қымыз ішер күн қайда?» - деп, сол еліне тыныштық, бейбіт күн іздер шақты армандайды. 2 /4

31 ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ * * * * * * Қоғалы көлдер, қом сулар Қоғалы көлдер, қом сулар Қоныстар қонған өкінбес. Қоныстар қонған өкінбес. Жұпарын қардай боратып, Жұпарын қардай боратып, Арулар құшқан өкінбес. Арулар құшқан өкінбес. Торы төбел ат мініп, Торы төбел ат мініп, Той тойлаған өкінбес. Той тойлаған өкінбес. Құрама шапшақ көп қымыз Құрама шапшақ көп қымыз Құйып ішкен өкінбес. Құйып ішкен өкінбес. Екі арыстан жау шапса, Екі арыстан жау шапса, Оқ қылқандай шаншылса, Оқ қылқандай шаншылса, Қан жусандай егілсе, Қан жусандай егілсе, Аққан судай төгілсе, Аққан судай төгілсе, Бетегелі Сарыарқаның бойында Бетегелі Сарыарқаның бойында Соғысып өлген өкінбес! Соғысып өлген өкінбес! * * * * * * Қоғалы көлдер, қом сулар Қоғалы көлдер, қом сулар Қоныстар қонған өкінбес. Қоныстар қонған өкінбес. Жұпарын қардай боратып, Жұпарын қардай боратып, Арулар құшқан өкінбес. Арулар құшқан өкінбес. Торы төбел ат мініп, Торы төбел ат мініп, Той тойлаған өкінбес. Той тойлаған өкінбес. Құрама шапшақ көп қымыз Құрама шапшақ көп қымыз Құйып ішкен өкінбес. Құйып ішкен өкінбес. Екі арыстан жау шапса, Екі арыстан жау шапса, Оқ қылқандай шаншылса, Оқ қылқандай шаншылса, Қан жусандай егілсе, Қан жусандай егілсе, Аққан судай төгілсе, Аққан судай төгілсе, Бетегелі Сарыарқаның бойында Бетегелі Сарыарқаның бойында Соғысып өлген өкінбес! Соғысып өлген өкінбес! * * * * * * Тоғай, тоғай, тоғай су, Тоғай, тоғай, тоғай су, Тоғай қондым, өкінбен, Тоғай қондым, өкінбен, Толғамалы ала балта қолға алып, Толғамалы ала балта қолға алып, Топ бастадым, өкінбен, Топ бастадым, өкінбен, Тобыршығы биік жай салып Тобыршығы биік жай салып Дұспан аттым, өкінбен, Дұспан аттым, өкінбен, Туған айдай нұрланып Туған айдай нұрланып Дулыға кидім, өкінбен, Дулыға кидім, өкінбен, Зерлі орындық үстінде, Зерлі орындық үстінде, Ақ шымылдық ішінде Ақ шымылдық ішінде Тұлымшағын төгілтіп, Тұлымшағын төгілтіп, Ару сүйдім өкінбен, Ару сүйдім өкінбен, Өкінбестей болғанмын, Өкінбестей болғанмын, Ер Мамайдың алдында Ер Мамайдың алдында Шаһид кештім өкінбен!... Шаһид кештім өкінбен!... * * * * * * Тоғай, тоғай, тоғай су, Тоғай, тоғай, тоғай су, Тоғай қондым, өкінбен, Тоғай қондым, өкінбен, Толғамалы ала балта қолға алып, Толғамалы ала балта қолға алып, Топ бастадым, өкінбен, Топ бастадым, өкінбен, Тобыршығы биік жай салып Тобыршығы биік жай салып Дұспан аттым, өкінбен, Дұспан аттым, өкінбен, Туған айдай нұрланып Туған айдай нұрланып Дулыға кидім, өкінбен, Дулыға кидім, өкінбен, Зерлі орындық үстінде, Зерлі орындық үстінде, Ақ шымылдық ішінде Ақ шымылдық ішінде Тұлымшағын төгілтіп, Тұлымшағын төгілтіп, Ару сүйдім өкінбен, Ару сүйдім өкінбен, Өкінбестей болғанмын, Өкінбестей болғанмын, Ер Мамайдың алдында Ер Мамайдың алдында Шаһид кештім өкінбен!... Шаһид кештім өкінбен!... 3 /4

32 * * * * * * Айналайын Ақ Жайық, Айналайын Ақ Жайық, Ат салмай өтер күн қайда! Ат салмай өтер күн қайда! Еңісі биік боз орда Еңісі биік боз орда Еңкейе кірер күн қайда! Еңкейе кірер күн қайда! Қара бұлан терісін Қара бұлан терісін Етік қылар күн қайда! Етік қылар күн қайда! Күдеріден бау тағып, Күдеріден бау тағып, Кіреуке киер күн қайда! Кіреуке киер күн қайда! Күмбір, күмбір кісінетіп Күмбір, күмбір кісінетіп Күреңді мінер күн қайда! Күреңді мінер күн қайда! Толғамалы ақ балта Толғамалы ақ балта Толғап ұстар күн қайда! Толғап ұстар күн қайда! Алты құлаш ақ найза Алты құлаш ақ найза Ұсынып шаншар күн қайда! Ұсынып шаншар күн қайда! * * * * * * Айналайын Ақ Жайық, Айналайын Ақ Жайық, Ат салмай өтер күн қайда! Ат салмай өтер күн қайда! Еңісі биік боз орда Еңісі биік боз орда Еңкейе кірер күн қайда! Еңкейе кірер күн қайда! Қара бұлан терісін Қара бұлан терісін Етік қылар күн қайда! Етік қылар күн қайда! Күдеріден бау тағып, Күдеріден бау тағып, Кіреуке киер күн қайда! Кіреуке киер күн қайда! Күмбір, күмбір кісінетіп Күмбір, күмбір кісінетіп Күреңді мінер күн қайда! Күреңді мінер күн қайда! Толғамалы ақ балта Толғамалы ақ балта Толғап ұстар күн қайда! Толғап ұстар күн қайда! Алты құлаш ақ найза Алты құлаш ақ найза Ұсынып шаншар күн қайда! Ұсынып шаншар күн қайда! Садақ толған сайгез оқ Садақ толған сайгез оқ Масағынан өткеріп, Масағынан өткеріп, Басын қолға жеткеріп, Басын қолға жеткеріп, Созып тартар күн қайда! Созып тартар күн қайда! Кет-Бұғадай билерден Кет-Бұғадай билерден Кеңес сұрар күн қайда! Кеңес сұрар күн қайда! Еділдің бойын ел жайлап, Еділдің бойын ел жайлап, Шалғынына бие біз байлап, Шалғынына бие біз байлап, Орындықтай қара сабадан Орындықтай қара сабадан Бозбаламен күліп, ойнап, Бозбаламен күліп, ойнап, Қымыз ішер күн қайда! Қымыз ішер күн қайда! Садақ толған сайгез оқ Садақ толған сайгез оқ Масағынан өткеріп, Масағынан өткеріп, Басын қолға жеткеріп, Басын қолға жеткеріп, Созып тартар күн қайда! Созып тартар күн қайда! Кет-Бұғадай билерден Кет-Бұғадай билерден Кеңес сұрар күн қайда! Кеңес сұрар күн қайда! Еділдің бойын ел жайлап, Еділдің бойын ел жайлап, Шалғынына бие біз байлап, Шалғынына бие біз байлап, Орындықтай қара сабадан Орындықтай қара сабадан Бозбаламен күліп, ойнап, Бозбаламен күліп, ойнап, Қымыз ішер күн қайда! Қымыз ішер күн қайда! ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ 4 /4

33 ШАЛКИІЗ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ШАЛКИІЗ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Қазақ жираулық поэзиясының атасы – Шалкиіз Тіленшіұлы 1465 жыл шамасында Жайықтың шығыс бетінде дүниеге келеді. Жыраудың әкесі, сірә, сахара феодалдарының бірі болса керек, ал шешесі кейін Кіші жүздің ұйтқысы болған, орыс деректерінде Сыртқы Орда (Заяицкая Орда) аталатын ұлыстың әмірі Мұса бидің қызы екен. Болашақ жирау үш айлығында анасынан айырылады да, нағашы әжесінің қолына беріледі. Сөйтіп, Шалкиіздің Дәшті-Қыпшақ жерін жайлаған түркі руларының бірінен екіншісіне көшкен бір ғасырға жуық сапары жөргектен басталады. Мұсылманша жақсы білім, сахара салтымен тамаша тәрбие алған Шалкиіз қай атырапта өсіп, ер жетті – бұл жағы белгісіз. Тек айдынды аламан ғана емес, арқалы жирау ретінде де даңқы шыққан Шалкиізді 1490 жылдарда Ноғайлы әміршісі Темір бидің төңірегінен көреміз. Шығармаларына қарағанда, осы кезде жирау бірде әскери жорықтар сапында, бірде әміршісінің нөкері қатарында Қырым, Терістік, Кавказ, Дон бойын тегіс аралап шығады. Алайда, тәкаппар жирау Темірмен үнемі жарастық таба бермеген. Темір өлгеннен соңғы жерде жирау (тәрізі, осы уақытқа дейін өзімен қырбай болып жүрген) Мұса ұрпақтарымен табысады. Өз заменындағы саяси күрестердің ешқайсысынан сыртқары қалмаған Шалкиіз Ноғайлыда ХҮІ ғасырдың 40 жылдары басталған Жүсіп пен Исмайылдың әйгілі тартысы кезінде Жүсіп партиясын жақтайды. Алайда, дұшпандары тарапынан қуғынға, достары тарапынан күндеуге ұшыраған жирау көп ұзамай нағашыларымен біржола араздасып, Қазақ Ордасына қайта өтеді. Шалкиіз бір ғасырға жуық жасап, 1560 жылдарда қайтыс балды деп шамаланады. 1 /5

34 ШАЛКИІЗ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ШАЛКИІЗ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Шалкиіз поэзиясының жираулар поэзиясындағы орны – ерекше. Ол әйгілі ақын болған. Өз жирларында өмірге терең көз жіберген, аталы ғибратнамалық сөз қалдырған. Шалкиіз талай жорықтарға қатынасқан. Оның жирларынан ерлік сарыны айқын сезіледі. Ол «Дулығамның төбесі туған айдай болмаса, Батыршылық сүрмен-ді», «Дулығалы бас кескен, Ерлердің алдаспаннан игі қолы болар ма!» деп, батырлықты жоғары бағалаған. Елін жауынан, дұшпанынан тек «жалаңаш барып жауға тиер» ер ғана қорғай алады деген түйін жасайды. «Батыр жігіт қол бастар» деп, ерлікті, батырлықты жирына ту еткен. Жырау жирларында адамгершілік жайында толғаныстар мол. Ол адамды жақсылыққа сүйсіндіріп, жамандықтан бездірген. Ақын жақсы деген не, ізгілік, парасаттылық неде, адамгершілік қасиет адамның қандай әрекет, қылық-мінезінен көрінеді, міне осы тақырыпта жир толғаған, ұрпағына өсиет қалдырған. Ақын жирындағы сол тақырыптарға байланысты жолдар парасаттылық ой тереңдігімен ерекшеленеді. Онда ақын жастарға адал достыққа қалтқысыз жолдастыққа үндеген. Осы бір пікірлер – оның жирының өзегі. Ақын өз ойын жақсы мен жаманды, жарық пен күңгіртті салыстыра өрнектейді. Ақын өз ойын жақсы мен жаманды, жарық пен күңгіртті салыстыра өрнектейді. Бір жақсымен дос болсаң, Күндердің күні болғанда Азбас-тозбас мүлкі етер. Жімле ғаламға күлкі етер,- Бір жаманмен дос болсаң, десе, енді бірде: Ағайынның ішінде Қаңқалаған көп жаман, Бір жақсысы бар болса, Сол жақсыны көре алмас,- деп, сол ойын әрі қарай тереңдете жалғастырады. Ақын бұл жерде салыстыру әдісін қолданған. Шалкиіз поэзиясының жираулар поэзиясындағы орны – ерекше. Ол әйгілі ақын болған. Өз жирларында өмірге терең көз жіберген, аталы ғибратнамалық сөз қалдырған. Шалкиіз талай жорықтарға қатынасқан. Оның жирларынан ерлік сарыны айқын сезіледі. Ол «Дулығамның төбесі туған айдай болмаса, Батыршылық сүрмен-ді», «Дулығалы бас кескен, Ерлердің алдаспаннан игі қолы болар ма!» деп, батырлықты жоғары бағалаған. Елін жауынан, дұшпанынан тек «жалаңаш барып жауға тиер» ер ғана қорғай алады деген түйін жасайды. «Батыр жігіт қол бастар» деп, ерлікті, батырлықты жирына ту еткен. Жырау жирларында адамгершілік жайында толғаныстар мол. Ол адамды жақсылыққа сүйсіндіріп, жамандықтан бездірген. Ақын жақсы деген не, ізгілік, парасаттылық неде, адамгершілік қасиет адамның қандай әрекет, қылық-мінезінен көрінеді, міне осы тақырыпта жир толғаған, ұрпағына өсиет қалдырған. Ақын жирындағы сол тақырыптарға байланысты жолдар парасаттылық ой тереңдігімен ерекшеленеді. Онда ақын жастарға адал достыққа қалтқысыз жолдастыққа үндеген. Осы бір пікірлер – оның жирының өзегі. Ақын өз ойын жақсы мен жаманды, жарық пен күңгіртті салыстыра өрнектейді. Ақын өз ойын жақсы мен жаманды, жарық пен күңгіртті салыстыра өрнектейді. Бір жақсымен дос болсаң, Күндердің күні болғанда Азбас-тозбас мүлкі етер. Жімле ғаламға күлкі етер,- Бір жаманмен дос болсаң, десе, енді бірде: Ағайынның ішінде Қаңқалаған көп жаман, Бір жақсысы бар болса, Сол жақсыны көре алмас,- деп, сол ойын әрі қарай тереңдете жалғастырады. Ақын бұл жерде салыстыру әдісін қолданған. 2 /5

35 Шалкиіз жирының басты тақырыптарының бірі – ел бірлігі, ынтымағы. Өйткені «Бірлік болмай, тірлік болмайды» деп, халық даналығы айтқандай, жирау да ел бүтіндігі бірлікке байланысты екенін терең ұққан. Сондықтан да ол «Малыңды бер де, басың қос. Басыңды қос та, бек сыйлас», «малыңды бер де, басың қос, бір күні болар керегі», «есендікте малыңды бер де, батыр жи, басыңа қыстау іс түссе, дұшпанның қолы жете алмас» деген тілек айтады. Ақын жамандықтың бір белгісі опасыздық деп біледі, опасызға сыр айтуға болмайды, дұшпаныңа ұстап береді, тұрақтылық жоқ, ел алдында ол жақсының «дәйім бетін қара етер, қор етер» деп түйеді. Демек, ақын пиғылы жаман жаннан без, аулақ бол деген ғибрат айтады. Жырау ел билейтін басшының қауым, әлеумет өміріндегі орнын да дұрыс бағалай білген. Алтау болар, бес болар, Ішінде абаданы бір болар. Абаданынан айырылса, Олардың һәр біреуі Әрбір итке жем болар... Ал сол ел билейтін адам қандай болу керек дегенге, жирау «ғаділ төре ел бастар» деп ел тағдыры, болашағы әділ басшыға байланысты деп даналық ой түйген. Өмір диалектикасын терең пайымдаған жирау «Қоғалы көлдер, қом сулар» толғауында дүние үнемі өзгерісте болатынын, өмірдің бір қалыпта тұрмайтындығын айтып, «мынау жалған дүние кімдерден кейін қалмаған» деп болашақ ұрпаққа өмірден аларыңды алып, береріңді беріп қал деген ой айтады. Шалкиіз жирының басты тақырыптарының бірі – ел бірлігі, ынтымағы. Өйткені «Бірлік болмай, тірлік болмайды» деп, халық даналығы айтқандай, жирау да ел бүтіндігі бірлікке байланысты екенін терең ұққан. Сондықтан да ол «Малыңды бер де, басың қос. Басыңды қос та, бек сыйлас», «малыңды бер де, басың қос, бір күні болар керегі», «есендікте малыңды бер де, батыр жи, басыңа қыстау іс түссе, дұшпанның қолы жете алмас» деген тілек айтады. Ақын жамандықтың бір белгісі опасыздық деп біледі, опасызға сыр айтуға болмайды, дұшпаныңа ұстап береді, тұрақтылық жоқ, ел алдында ол жақсының «дәйім бетін қара етер, қор етер» деп түйеді. Демек, ақын пиғылы жаман жаннан без, аулақ бол деген ғибрат айтады. Жырау ел билейтін басшының қауым, әлеумет өміріндегі орнын да дұрыс бағалай білген. Алтау болар, бес болар, Ішінде абаданы бір болар. Абаданынан айырылса, Олардың һәр біреуі Әрбір итке жем болар... Ал сол ел билейтін адам қандай болу керек дегенге, жирау «ғаділ төре ел бастар» деп ел тағдыры, болашағы әділ басшыға байланысты деп даналық ой түйген. Өмір диалектикасын терең пайымдаған жирау «Қоғалы көлдер, қом сулар» толғауында дүние үнемі өзгерісте болатынын, өмірдің бір қалыпта тұрмайтындығын айтып, «мынау жалған дүние кімдерден кейін қалмаған» деп болашақ ұрпаққа өмірден аларыңды алып, береріңді беріп қал деген ой айтады. ШАЛКИІЗ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ШАЛКИІЗ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ 3 /5

36 ШАЛКИІЗ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ ШАЛКИІЗ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ * * * * * * Қоғалы көлдер, қом сулар, Кімдерге қоныс болмаған, Саздауға біткен қара ағаш, Кімдерге сайғақ болмаған. Жағына жалаң жібек байлаған Арулар кімнен қалмаған. Жағы түкті жылқы айуан Иесін қайда жаяу салмаған. Жалп-жалп еткен жапалақ Жазыда кімге жолдас болмаған. Сар шыпшықтай шырлатып Ғазырейіл кімдерге құрық салмаған, Сақалына сары шіркей ұялап, Миығына қара шыбын балалап, Жазыда мал іздеген қазақтың Басы қайда қалмаған. Күлелік те ойналық, Киелік те ішелік, Мынау жалған дүние Кімдерден кейін қалмаған!!! * * * * * * Қоғалы көлдер, қом сулар, Кімдерге қоныс болмаған, Саздауға біткен қара ағаш, Кімдерге сайғақ болмаған. Жағына жалаң жібек байлаған Арулар кімнен қалмаған. Жағы түкті жылқы айуан Иесін қайда жаяу салмаған. Жалп-жалп еткен жапалақ Жазыда кімге жолдас болмаған. Сар шыпшықтай шырлатып Ғазырейіл кімдерге құрық салмаған, Сақалына сары шіркей ұялап, Миығына қара шыбын балалап, Жазыда мал іздеген қазақтың Басы қайда қалмаған. Күлелік те ойналық, Киелік те ішелік, Мынау жалған дүние Кімдерден кейін қалмаған!!! * * * * * * Асқар, асқар, асқар тау, Асқардан биік тау болмас, Басына балапан шарлап ұшып қона алмас, Бүркіттен қыран құс болмас, Баулуы жетпей бөрі алмас. Бидайықтан алғыр құс болмас Бұйырмаса екеу түгіл бір де алмас. Сұңқардан сұлу құс болмас, Қауырсыны қатпай ұша алмас. Ағайынның ішінде Бір жақсысы бар болса, Қоңқалаған көп жаман Сол жақсыны көре алмас. Сол жаманның басы на Қиын-қыстау іс келсе, Бағанағы жақсысын Қос арғымағын қолға алып Күнінде іздесе де таба алмас. * * * * * * Асқар, асқар, асқар тау, Асқардан биік тау болмас, Басына балапан шарлап ұшып қона алмас, Бүркіттен қыран құс болмас, Баулуы жетпей бөрі алмас. Бидайықтан алғыр құс болмас Бұйырмаса екеу түгіл бір де алмас. Сұңқардан сұлу құс болмас, Қауырсыны қатпай ұша алмас. Ағайынның ішінде Бір жақсысы бар болса, Қоңқалаған көп жаман Сол жақсыны көре алмас. Сол жаманның басы на Қиын-қыстау іс келсе, Бағанағы жақсысын Қос арғымағын қолға алып Күнінде іздесе де таба алмас. 4 /5

37 ШАЛКИІЗ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ ШАЛКИІЗ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ * * * * * * Алаштан байтақ озбаса, Арабыдан атты сайлап мінбен-ді! Күлікке тастай болып тимесе, Үстіме көбе сайлап кимен-ді! Күмістен екі қолтық жоқ болса, Сыпайшылық сүрмен-ді! Алғаным ару болмаса, Алдыма алып сүймен-ді! Дулығамның төбесі Туған айдай болмаса, Батыршылық сүрмен-ді!! * * * * * * Алаштан байтақ озбаса, Арабыдан атты сайлап мінбен-ді! Күлікке тастай болып тимесе, Үстіме көбе сайлап кимен-ді! Күмістен екі қолтық жоқ болса, Сыпайшылық сүрмен-ді! Алғаным ару болмаса, Алдыма алып сүймен-ді! Дулығамның төбесі Туған айдай болмаса, Батыршылық сүрмен-ді!! * * * * * * Туырлықсыз қара үйге Ту байламақ не керек! Туғаны жоқ жалғызға Көп ішінде суырылып, Жауға шаппақ не керек! * * * * * * Туырлықсыз қара үйге Ту байламақ не керек! Туғаны жоқ жалғызға Көп ішінде суырылып, Жауға шаппақ не керек! * * * * * * Шығырмақ бұлт жай тастар, Ағытқан қойды жол бастар, Ақ желкенді жел бастар, Ғадыл төре ел бастар, Батыр жігіт ел бастар, Шешен адам сөз бастар. Құсты жисаң бүркіт жи, Қыс тоныңды түұлкі етер, Бір жақсымен дос болсаң, Азбас, тозбас мүлкі етер, Бір жаманмен дос болсаң, Күндердің күні болғанда, Жімле ғаламға күлкі етер. * * * * * * Алып, алып, ал сақын, Аңдып жүрген дұспандан жүз сақын, Күле, кіре күңіреніп Шыққан достан мың сақын! * * * * * * Шығырмақ бұлт жай тастар, Ағытқан қойды жол бастар, Ақ желкенді жел бастар, Ғадыл төре ел бастар, Батыр жігіт ел бастар, Шешен адам сөз бастар. Құсты жисаң бүркіт жи, Қыс тоныңды түұлкі етер, Бір жақсымен дос болсаң, Азбас, тозбас мүлкі етер, Бір жаманмен дос болсаң, Күндердің күні болғанда, Жімле ғаламға күлкі етер. * * * * * * Алып, алып, ал сақын, Аңдып жүрген дұспандан жүз сақын, Күле, кіре күңіреніп Шыққан достан мың сақын! 5 /5

38 АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Ақтамберді жирау ( ) Ақтамберді жирау Сарыұлы 1675 жылы Оңтүстік Қазақстанда, Қаратау бойында ауқатты жанұяда дүниеге келеді. Болашақ жирау жамағайын туысы Бердіке деген батырдың қолында өседі. Ақындық талантын тым ерте, жасында танытқан Ақтамберді 17 жасынан бастап қазақтардың Орта Азия хандықтарымен арадағы соғыстарына қатынасады. Өзінің жанкешті ерлігімен, ақыл-айласымен көпке танылады. Талай рет өлім аузынан қалады. Бірде, тіпті, жортуылда жау қолына түсіп, өлім жазасы орындалар қарсаңда ғана қашып құтылады жылы қазақтар ойраттардан ойсырай жеңіліп, бүкіл оңтүстік және шығыс аймақтан айрылған шақта Ақтамберді атақты батыр, Орта жүздің рубасы ақсақалдарының бірі еді. Батыр жирау өзінің белсенді ісімен де, жалынды жирымен де жоңғарға қарсы күресті ұйымдастырушылардың бел ортасында болады, қазақ жасағының алдыңғы сапында шайқасады. Жоңғар мемлекеті біржола талқандалып, жаудан босаған шығыс бетке қайта қоныстану кезінде Ақтамберді қазақ руларын атамекенге біржола орнықтыру ісінде де зор қызмет атқарады. Батыр жирау 93 жасында, 1768 жылы қайтыс болады. Жыраудың жартылай құлаған күмбезі қазір Семей облысы, Абай ауданы, «Жданов» совхозының шегіндегі Жүрек Жота деген төбенің басында тұр. Ақтамберді жирау ( ) Ақтамберді жирау Сарыұлы 1675 жылы Оңтүстік Қазақстанда, Қаратау бойында ауқатты жанұяда дүниеге келеді. Болашақ жирау жамағайын туысы Бердіке деген батырдың қолында өседі. Ақындық талантын тым ерте, жасында танытқан Ақтамберді 17 жасынан бастап қазақтардың Орта Азия хандықтарымен арадағы соғыстарына қатынасады. Өзінің жанкешті ерлігімен, ақыл-айласымен көпке танылады. Талай рет өлім аузынан қалады. Бірде, тіпті, жортуылда жау қолына түсіп, өлім жазасы орындалар қарсаңда ғана қашып құтылады жылы қазақтар ойраттардан ойсырай жеңіліп, бүкіл оңтүстік және шығыс аймақтан айрылған шақта Ақтамберді атақты батыр, Орта жүздің рубасы ақсақалдарының бірі еді. Батыр жирау өзінің белсенді ісімен де, жалынды жирымен де жоңғарға қарсы күресті ұйымдастырушылардың бел ортасында болады, қазақ жасағының алдыңғы сапында шайқасады. Жоңғар мемлекеті біржола талқандалып, жаудан босаған шығыс бетке қайта қоныстану кезінде Ақтамберді қазақ руларын атамекенге біржола орнықтыру ісінде де зор қызмет атқарады. Батыр жирау 93 жасында, 1768 жылы қайтыс болады. Жыраудың жартылай құлаған күмбезі қазір Семей облысы, Абай ауданы, «Жданов» совхозының шегіндегі Жүрек Жота деген төбенің басында тұр. 1 /5 «Толгау»- Актамберді

39 АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Ақтамберді жирау басы нан талай қилы-қилы кезеңдерді кешіреді. Қолына желекті найза ұстап та жаулармен шайқастарға қатынасады, ерлік көрсетеді. Сол шайқастардың бірінде жау қолында қалып, өлім аузынан қайтады. Ойраттармен арадағы соғыста өзінің асқан ерлігімен де, жалынды жирымен де көзге түседі, қазақ жерін жаудан аман алып қалуда ерен қызмет көрсетеді. Ақтамберді өз басы нан кешірген сол қиын сәттерді жир-толғауларында өрнектеген. Ақынның: Жапанға біткен терекпін, Балталасаң да айрылман, Еңсемнен жел соқса да теңселмен. Сыртым – құрыш, жүзім – болат Қарағайға қарсы біткен бұтақпын, Тасқа да салсаң майрылман!- деген жолдардан оның ерлік, батырлық қасиетін әрі қайсар мінезін қапысыз танимыз. Ақын өзінің бар өмірін елі, халқына, оның елдігін, бүтіндігін сақтап қалу жолына арнаған. Жыраудың «ел- жұртты қорғайлап өлімге жүрміз бас байлап» деген жолдарынан мұны айқын аңғарамыз. Ақтамберді өз толғауларында ерлікті, батырлықты жирлаған. Өйткені елдің елдігін сақтар, оны сыртқы жаудан қорғар – батыр ұлы. Ақынның әйгілі Бөгембай батырға жир арнауы да осыған байланысты. Ол жігіттің жігіттігі де қанды шайқаста сыналады деп біледі. Ел шетіне жау келсе, Батырсынған жігіттің Алдына, сірә, дау келсе Күшін сонда сынаса!- деп жігіттің сыналар шағы осындай қиын-қыстау кезінде деген тұжирым жасайды. Ақтамберді жирау басы нан талай қилы-қилы кезеңдерді кешіреді. Қолына желекті найза ұстап та жаулармен шайқастарға қатынасады, ерлік көрсетеді. Сол шайқастардың бірінде жау қолында қалып, өлім аузынан қайтады. Ойраттармен арадағы соғыста өзінің асқан ерлігімен де, жалынды жирымен де көзге түседі, қазақ жерін жаудан аман алып қалуда ерен қызмет көрсетеді. Ақтамберді өз басы нан кешірген сол қиын сәттерді жир-толғауларында өрнектеген. Ақынның: Жапанға біткен терекпін, Балталасаң да айрылман, Еңсемнен жел соқса да теңселмен. Сыртым – құрыш, жүзім – болат Қарағайға қарсы біткен бұтақпын, Тасқа да салсаң майрылман!- деген жолдардан оның ерлік, батырлық қасиетін әрі қайсар мінезін қапысыз танимыз. Ақын өзінің бар өмірін елі, халқына, оның елдігін, бүтіндігін сақтап қалу жолына арнаған. Жыраудың «ел- жұртты қорғайлап өлімге жүрміз бас байлап» деген жолдарынан мұны айқын аңғарамыз. Ақтамберді өз толғауларында ерлікті, батырлықты жирлаған. Өйткені елдің елдігін сақтар, оны сыртқы жаудан қорғар – батыр ұлы. Ақынның әйгілі Бөгембай батырға жир арнауы да осыған байланысты. Ол жігіттің жігіттігі де қанды шайқаста сыналады деп біледі. Ел шетіне жау келсе, Батырсынған жігіттің Алдына, сірә, дау келсе Күшін сонда сынаса!- деп жігіттің сыналар шағы осындай қиын-қыстау кезінде деген тұжирым жасайды. 2 /5

40 АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Көшпелі қазақ тіршілігінде жылқының алар орны бөлек. Ол сауса сусын, сойса азық. Жорықта ер қанаты, серігі. Ақтамберді жирында жылқы малының осы қасиет-қадірі ерекше жирланған. Ол «Биенің сүті сары бал, Қымыздан асқан ас бар ма, Жылқыдан асқан мал бар ма, Кермеде тұлпар бусанса» деп жылқы малын аса дәріптейді. Ақтамберді сол жылқының сипатын «От басар орны отаудай» өлеңінде тамаша өрнектеген. Сондай «табаны жалпақ тарланды» ер қанаты, серігі тұлпарды армандаған. Ақтамберді жираудың толғауларынан еліне, халқына сүйіспеншілігі айқын сезіледі. Ол: Кеуде бір жерді жол қылсам Құрап жанды көп жиып Шөлең бір жерді көл қылсам Өз алдына ел қылсам!- деп, халқының басын құрап ел етуді армандаған. Шөлең бір жерді көл қылсам Өз алдына ел қылсам!- деп, халқының басын құрап ел етуді армандаған. Жырау «Күмбір-күмбір кісінетіп» деген толғауында: Әділ туған жақсыға Тізесін қисық бұрмаса, Екі даугер жүгінер, Әділдігі білінер,- деп ер азамат бойынан қара қылды қақ жарған, теріске бұрмас әділдікті, жоғары адамгершілікті көргісі келген. Жырау халық тағдырын терең ойлаған. Ол елдің ел болып, жұрт болуын ел басқарған әкімдердің әділдігімен байланыстырған. Халқы тозып кеп болмас, Әділ болса ұлығы,- деген жолдарда сол ойын нақтылай айтқан. Ақын «Балаларыма өсиет» өлеңінде кейінгі ұрпаққа бірлікте, татулықта, ынтымақта болуды уағыздаған. Ақтамберді жираудың «Ел аман болсын лайым» деген жолдарынан да оның еліне сүйіспеншілік сезімі қапысыз танылады. Көшпелі қазақ тіршілігінде жылқының алар орны бөлек. Ол сауса сусын, сойса азық. Жорықта ер қанаты, серігі. Ақтамберді жирында жылқы малының осы қасиет-қадірі ерекше жирланған. Ол «Биенің сүті сары бал, Қымыздан асқан ас бар ма, Жылқыдан асқан мал бар ма, Кермеде тұлпар бусанса» деп жылқы малын аса дәріптейді. Ақтамберді сол жылқының сипатын «От басар орны отаудай» өлеңінде тамаша өрнектеген. Сондай «табаны жалпақ тарланды» ер қанаты, серігі тұлпарды армандаған. Ақтамберді жираудың толғауларынан еліне, халқына сүйіспеншілігі айқын сезіледі. Ол: Кеуде бір жерді жол қылсам Құрап жанды көп жиып Шөлең бір жерді көл қылсам Өз алдына ел қылсам!- деп, халқының басын құрап ел етуді армандаған. Шөлең бір жерді көл қылсам Өз алдына ел қылсам!- деп, халқының басын құрап ел етуді армандаған. Жырау «Күмбір-күмбір кісінетіп» деген толғауында: Әділ туған жақсыға Тізесін қисық бұрмаса, Екі даугер жүгінер, Әділдігі білінер,- деп ер азамат бойынан қара қылды қақ жарған, теріске бұрмас әділдікті, жоғары адамгершілікті көргісі келген. Жырау халық тағдырын терең ойлаған. Ол елдің ел болып, жұрт болуын ел басқарған әкімдердің әділдігімен байланыстырған. Халқы тозып кеп болмас, Әділ болса ұлығы,- деген жолдарда сол ойын нақтылай айтқан. Ақын «Балаларыма өсиет» өлеңінде кейінгі ұрпаққа бірлікте, татулықта, ынтымақта болуды уағыздаған. Ақтамберді жираудың «Ел аман болсын лайым» деген жолдарынан да оның еліне сүйіспеншілік сезімі қапысыз танылады. 3 /5

41 АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ * * * * * * Жағалбай деген ел болар, Жағалбай деген ел болар, Жағалтай деген көл болар, Жағалтай деген көл болар, Жағалтайдың жағасы Жағалтайдың жағасы Жасыл да байтақ ну болар. Жасыл да байтақ ну болар. Атадан алтау туғанның Атадан алтау туғанның Жүрегінің бастары Жүрегінің бастары Алтынменен бу болар. Алтынменен бу болар. Атадан жалғыз туғанның Атадан жалғыз туғанның Жүрегінің бастары Жүрегінің бастары Сары да жалқын су болар, Сары да жалқын су болар, Жалғыздық сені қайтейін!... Жалғыздық сені қайтейін!... * * * * * * Дұшпаннан көрген қорлығым Сары су балды жүреккке. Он жетіде құрсанып, Қылыш ілдім білекке. Жауға қарай аттандым Жеткіз деп құдай тілекке! * * * * * * Жағалбай деген ел болар, Жағалбай деген ел болар, Жағалтай деген көл болар, Жағалтай деген көл болар, Жағалтайдың жағасы Жағалтайдың жағасы Жасыл да байтақ ну болар. Жасыл да байтақ ну болар. Атадан алтау туғанның Атадан алтау туғанның Жүрегінің бастары Жүрегінің бастары Алтынменен бу болар. Алтынменен бу болар. Атадан жалғыз туғанның Атадан жалғыз туғанның Жүрегінің бастары Жүрегінің бастары Сары да жалқын су болар, Сары да жалқын су болар, Жалғыздық сені қайтейін!... Жалғыздық сені қайтейін!... * * * * * * Дұшпаннан көрген қорлығым Сары су балды жүреккке. Он жетіде құрсанып, Қылыш ілдім білекке. Жауға қарай аттандым Жеткіз деп құдай тілекке! * * * * * * Еділ, Жайық екі өзен, Талсыз болар деймісің, Талсыз болар деймісің, Көкшетаудың көп көлі Көкшетаудың көп көлі Елсіз болар деймісің. Елсіз болар деймісің. Ботакөзді бойжеткен Ботакөзді бойжеткен Жарсыз болар деймісің, Жарсыз болар деймісің, Абылай қонған кең қоныс Абылай қонған кең қоныс Елсіз болар деймісің. Елсіз болар деймісің. Еркін жайлап қон,ан соң, Еркін жайлап қон,ан соң, Малсыз болар деймісің, Малсыз болар деймісің, Тұлпар туған құлыншақ Тұлпар туған құлыншақ Ерсіз болар дейісің, Ерсіз болар дейісің, Тебінген тепкі тиген соң Тебінген тепкі тиген соң Терісіз болар деймісің. Терісіз болар деймісің. Алқынға арын баспайтын Алқынға арын баспайтын Өрсіз болар деймісің, Өрсіз болар деймісің, Орын тапқан ер жігіт Орын тапқан ер жігіт Жерсіз болар деймісің, Жерсіз болар деймісің, Орда тігіп орнаса Орда тігіп орнаса Торсыз болар деймісің! Торсыз болар деймісің! * * * * * * Еділ, Жайық екі өзен, Талсыз болар деймісің, Талсыз болар деймісің, Көкшетаудың көп көлі Көкшетаудың көп көлі Елсіз болар деймісің. Елсіз болар деймісің. Ботакөзді бойжеткен Ботакөзді бойжеткен Жарсыз болар деймісің, Жарсыз болар деймісің, Абылай қонған кең қоныс Абылай қонған кең қоныс Елсіз болар деймісің. Елсіз болар деймісің. Еркін жайлап қон,ан соң, Еркін жайлап қон,ан соң, Малсыз болар деймісің, Малсыз болар деймісің, Тұлпар туған құлыншақ Тұлпар туған құлыншақ Ерсіз болар дейісің, Ерсіз болар дейісің, Тебінген тепкі тиген соң Тебінген тепкі тиген соң Терісіз болар деймісің. Терісіз болар деймісің. Алқынға арын баспайтын Алқынға арын баспайтын Өрсіз болар деймісің, Өрсіз болар деймісің, Орын тапқан ер жігіт Орын тапқан ер жігіт Жерсіз болар деймісің, Жерсіз болар деймісің, Орда тігіп орнаса Орда тігіп орнаса Торсыз болар деймісің! Торсыз болар деймісің! 4 /5

42 * * * * * * Күлдір де күлдір кісінетіп, Күреңді мінер ме екеміз, Күреңді мінер ме екеміз, Күдеріден бау тағып, Ақ кіреуке киер ме екеміз! Жағасы алтын, жеңі жез, Шығыршығы торғай көз Сауыт киер ме екміз! Ор қояндай жүгінтіп, Аш күзендей бүгілтіп, Жолбарыстай шұбарды Таңдап мінер ме екеміз! Сол шұбарға мінген соң, Қоңыраулы найза қолға алып, Қоңыр салқын төске алып, Қол төңкерер ме екеміз. Жалаулы найза жанға алып, Жау қашырар ма екеміз! * * * * * * Күлдір де күлдір кісінетіп, Күреңді мінер ме екеміз, Күреңді мінер ме екеміз, Күдеріден бау тағып, Ақ кіреуке киер ме екеміз! Жағасы алтын, жеңі жез, Шығыршығы торғай көз Сауыт киер ме екміз! Ор қояндай жүгінтіп, Аш күзендей бүгілтіп, Жолбарыстай шұбарды Таңдап мінер ме екеміз! Сол шұбарға мінген соң, Қоңыраулы найза қолға алып, Қоңыр салқын төске алып, Қол төңкерер ме екеміз. Жалаулы найза жанға алып, Жау қашырар ма екеміз! АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ Тобыршықты әндіген Тобыршықты әндіген Толтыра тартар ма екеміз. Тобылғы түбі құралай, Бытыратып атар ма екеміз! Жарлауға біткен жапырақ- Жамылсақ тоңар ма екеміз. Жазыққа біткен бүлдірген – Сұғынсақ тояр ма екеміз! Тобылғы сапты қамшы алып, Тұмар мойын ат мініп, Қоныс та қарар ма екеміз! Ел жазылып жайлауда Жақсылар кеңес құрғанда Мұртымыз өрге шаншылып, Бұрын да сөйлер ме екеміз! Тобыршықты әндіген Тобыршықты әндіген Толтыра тартар ма екеміз. Тобылғы түбі құралай, Бытыратып атар ма екеміз! Жарлауға біткен жапырақ- Жамылсақ тоңар ма екеміз. Жазыққа біткен бүлдірген – Сұғынсақ тояр ма екеміз! Тобылғы сапты қамшы алып, Тұмар мойын ат мініп, Қоныс та қарар ма екеміз! Ел жазылып жайлауда Жақсылар кеңес құрғанда Мұртымыз өрге шаншылып, Бұрын да сөйлер ме екеміз! 5 /5

43 ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Жиембет жирау (ХҮІІ ғасыр) Жиембет жирау Бортоғашұлы ХҮІ ғасырдың соңғы ширегі, ХҮІІ ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүреді. Алшын руын ежелден билеген ірі феодалдар тұқымынан шыққан Жиембет еңсегей бойлы Ер Есімнің Кіші жүздегі ел басқарушы биі, әскербасы батыры қызметін атқарады. Есімнің көрші хандықтармен арадағы соғыстарына қатысады, ерлігімен, іскерлігімен танылады. Жиембет әсіресе 1620 жылы ойраттармен арада шыққан соғыста қазақтардың жауды ойсырата жеңуіне мұрындық болады жылы Қазақ Ордасы құрамынан бөлініп, өз алдына тәуелсіз хандық құрғысы келген Ташкент ханы Тұрсынның көтерілісін басу кезінде де Жиембет елеулі рөл атқарады. Алайда, көп ұзамай-ақ отарлық үкіметке сөз жүзінде ғана бағынып, Кіші жүзде дербес билік құра бастаған Жиембеттің өзі де ханның қаһарына шалынады. Жыраудың інісі Жолымбеттің өзін де өлтіреді. Жырау ойраттармен шекара шығыс бетке айдалады. Бір деректерге қарағанда, Жиембет сол айдауда өледі, енді бір деректердің айтуынша, жирау 1643 жылы Есім хан дүниеден көшкен соң туған жеріне қайтып оралады. Жиембет жирау (ХҮІІ ғасыр) Жиембет жирау Бортоғашұлы ХҮІ ғасырдың соңғы ширегі, ХҮІІ ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүреді. Алшын руын ежелден билеген ірі феодалдар тұқымынан шыққан Жиембет еңсегей бойлы Ер Есімнің Кіші жүздегі ел басқарушы биі, әскербасы батыры қызметін атқарады. Есімнің көрші хандықтармен арадағы соғыстарына қатысады, ерлігімен, іскерлігімен танылады. Жиембет әсіресе 1620 жылы ойраттармен арада шыққан соғыста қазақтардың жауды ойсырата жеңуіне мұрындық болады жылы Қазақ Ордасы құрамынан бөлініп, өз алдына тәуелсіз хандық құрғысы келген Ташкент ханы Тұрсынның көтерілісін басу кезінде де Жиембет елеулі рөл атқарады. Алайда, көп ұзамай-ақ отарлық үкіметке сөз жүзінде ғана бағынып, Кіші жүзде дербес билік құра бастаған Жиембеттің өзі де ханның қаһарына шалынады. Жыраудың інісі Жолымбеттің өзін де өлтіреді. Жырау ойраттармен шекара шығыс бетке айдалады. Бір деректерге қарағанда, Жиембет сол айдауда өледі, енді бір деректердің айтуынша, жирау 1643 жылы Есім хан дүниеден көшкен соң туған жеріне қайтып оралады. 1 /4

44 ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Жиембет жирау әрі әскербасы, әрі әйгілі ақын болған. Қазақ жерін жаудан қорғауда талай ерлік көрсеткен. Ақын поэзиясынан оның ерлік, өрлік мінезі, ерен батырлығы айқын көрінеді. Жырау өлеңдеріндегі: Менімен, ханым, ойнаспа, Жылқыдағы асау тайыңдай, Менің ерлігімді сұрасаң. Беріктігімді сұрасаң, Жолбарыс пенен аюдай, Қарағай менен қайыңдай...- Өрлігімді сұрасаң, деген жолдар соған кепіл. Жиембет алған бетінен қайтпайтын өжет, қайсар жан болған. Хан-әкімдерге бас имеген. Айтарын батыл айтқан, бас кетер деп, тіл тартпаған, бүкілшіл қанішер ханның теріс, жауыздық мінезін әшкерелеген, қаhарынан қорықпаған. Әмірің қатты Есім хан, Қанын ішіп қанбаққа Бүлік салып бұйырдың. Жанын отқа салмаққа... Басын бер деп батырдың Хан ие ісің жол емес,- деп қалың еліне арқа сүйеген батыр ханға өктем сөйлейді. Жырау бейбіт күнде батырсынған ханның «Қалмақтың Бәрі ханы келгенде, «соқыр бурыл байталға жайдақ мінгенсің», «тас қалаға жан сақтап», бас сауғалаған жүрексіз, қорқақ мінезін әшкерелейді. Сол опасыз хан қылығына зығырданы қайнай, ызалы күн көтереді. «Арқаға қарай көшермін, алашыма ұран десермін, ат құйрығын кесермін» деп, қайсар мінезінен батыр еш қайтпайды. Жиембет жирау әрі әскербасы, әрі әйгілі ақын болған. Қазақ жерін жаудан қорғауда талай ерлік көрсеткен. Ақын поэзиясынан оның ерлік, өрлік мінезі, ерен батырлығы айқын көрінеді. Жырау өлеңдеріндегі: Менімен, ханым, ойнаспа, Жылқыдағы асау тайыңдай, Менің ерлігімді сұрасаң. Беріктігімді сұрасаң, Жолбарыс пенен аюдай, Қарағай менен қайыңдай...- Өрлігімді сұрасаң, деген жолдар соған кепіл. Жиембет алған бетінен қайтпайтын өжет, қайсар жан болған. Хан-әкімдерге бас имеген. Айтарын батыл айтқан, бас кетер деп, тіл тартпаған, бүкілшіл қанішер ханның теріс, жауыздық мінезін әшкерелеген, қаhарынан қорықпаған. Әмірің қатты Есім хан, Қанын ішіп қанбаққа Бүлік салып бұйырдың. Жанын отқа салмаққа... Басын бер деп батырдың Хан ие ісің жол емес,- деп қалың еліне арқа сүйеген батыр ханға өктем сөйлейді. Жырау бейбіт күнде батырсынған ханның «Қалмақтың Бәрі ханы келгенде, «соқыр бурыл байталға жайдақ мінгенсің», «тас қалаға жан сақтап», бас сауғалаған жүрексіз, қорқақ мінезін әшкерелейді. Сол опасыз хан қылығына зығырданы қайнай, ызалы күн көтереді. «Арқаға қарай көшермін, алашыма ұран десермін, ат құйрығын кесермін» деп, қайсар мінезінен батыр еш қайтпайды. 2 /4

45 ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Жыраудың туған жеріне шынайы сүйіспеншілігі оның толғауларында айқын көрінген. «Ханға қарсы тұрам деп» елінен айдалған батыр Жиембет: Қайрылып қадам басарға Күн болар ма екен мен сорға Өзен, Арал жерлерім? Қиядан қолды көрсеткен Төбеңе шығар күн бар ма, Жотасы биік Дендерім?!- деп шер төгеді, солардың бір көруді армандайды. Демек, жирау елі, жері үшін емірене ерлік жир төккен, сол елдің елдігі, бүтіндігі жолында жирымен де, ерлігімен де қызмет еткен. деп шер төгеді, солардың бір көруді армандайды. Демек, жирау елі, жері үшін емірене ерлік жир төккен, сол елдің елдігі, бүтіндігі жолында жирымен де, ерлігімен де қызмет еткен. Жыраудың туған жеріне шынайы сүйіспеншілігі оның толғауларында айқын көрінген. «Ханға қарсы тұрам деп» елінен айдалған батыр Жиембет: Қайрылып қадам басарға Күн болар ма екен мен сорға Өзен, Арал жерлерім? Қиядан қолды көрсеткен Төбеңе шығар күн бар ма, Жотасы биік Дендерім?!- деп шер төгеді, солардың бір көруді армандайды. Демек, жирау елі, жері үшін емірене ерлік жир төккен, сол елдің елдігі, бүтіндігі жолында жирымен де, ерлігімен де қызмет еткен. деп шер төгеді, солардың бір көруді армандайды. Демек, жирау елі, жері үшін емірене ерлік жир төккен, сол елдің елдігі, бүтіндігі жолында жирымен де, ерлігімен де қызмет еткен. 3 /4

46 ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ * * * * * * Қол-аяғым бұғауда, Қол-аяғым бұғауда, Тарылдым байтақ кең жерім! Тарылдым байтақ кең жерім! Арманда болып барамын, Арманда болып барамын, Қоштасуға аял жоқ, Қоштасуға аял жоқ, Қалқаман, Шолан ерлерім! Қалқаман, Шолан ерлерім! Қайрылып, қадам басарға Қайрылып, қадам басарға Күн болар ма мен сорға, Күн болар ма мен сорға, Өзен, Арал жерлерім?! Өзен, Арал жерлерім?! Қиядан қолды көрсеткен Қиядан қолды көрсеткен Төбеңе шығар күн бар ма, Төбеңе шығар күн бар ма, Жотасы биік Дендерім?! Жотасы биік Дендерім?! Қайрымсыз болған хандарға Қайрымсыз болған хандарға Тиер ме екен бір күні Тиер ме екен бір күні Жолбарыстай шеңгелім! Жолбарыстай шеңгелім! * * * * * * Қол-аяғым бұғауда, Қол-аяғым бұғауда, Тарылдым байтақ кең жерім! Тарылдым байтақ кең жерім! Арманда болып барамын, Арманда болып барамын, Қоштасуға аял жоқ, Қоштасуға аял жоқ, Қалқаман, Шолан ерлерім! Қалқаман, Шолан ерлерім! Қайрылып, қадам басарға Қайрылып, қадам басарға Күн болар ма мен сорға, Күн болар ма мен сорға, Өзен, Арал жерлерім?! Өзен, Арал жерлерім?! Қиядан қолды көрсеткен Қиядан қолды көрсеткен Төбеңе шығар күн бар ма, Төбеңе шығар күн бар ма, Жотасы биік Дендерім?! Жотасы биік Дендерім?! Қайрымсыз болған хандарға Қайрымсыз болған хандарға Тиер ме екен бір күні Тиер ме екен бір күні Жолбарыстай шеңгелім! Жолбарыстай шеңгелім! * * * * * * Басы саудың түгел-дүр Басы саудың түгел-дүр Толған тоғай малы-дүр. Толған тоғай малы-дүр. Тоқтамай соққан толағай Тоқтамай соққан толағай Толастар мезгіл жеткей-дүр. Толастар мезгіл жеткей-дүр. Керегеге ілінген Керегеге ілінген Шабылмаған семсер тұр, Шабылмаған семсер тұр, Жаудан алмай кегімді, Жаудан алмай кегімді, Есіл де өмір өткен құр. Есіл де өмір өткен құр. Азап шектім аралда Азап шектім аралда Ханға қарсы тұрам деп, Ханға қарсы тұрам деп, Түн ұйқымды бөлгенмін, Түн ұйқымды бөлгенмін, Жұртымды жөнге салам дкп. Жұртымды жөнге салам дкп. Бас кессе де басылмай, Бас кессе де басылмай, Ақ ісімді жасырмай, Ақ ісімді жасырмай, Атқа мінген ер едік, Атқа мінген ер едік, Қашырды бүйтіп елімнен Қашырды бүйтіп елімнен Күйеуден безген қатындай. Күйеуден безген қатындай. * * * * * * Басы саудың түгел-дүр Басы саудың түгел-дүр Толған тоғай малы-дүр. Толған тоғай малы-дүр. Тоқтамай соққан толағай Тоқтамай соққан толағай Толастар мезгіл жеткей-дүр. Толастар мезгіл жеткей-дүр. Керегеге ілінген Керегеге ілінген Шабылмаған семсер тұр, Шабылмаған семсер тұр, Жаудан алмай кегімді, Жаудан алмай кегімді, Есіл де өмір өткен құр. Есіл де өмір өткен құр. Азап шектім аралда Азап шектім аралда Ханға қарсы тұрам деп, Ханға қарсы тұрам деп, Түн ұйқымды бөлгенмін, Түн ұйқымды бөлгенмін, Жұртымды жөнге салам дкп. Жұртымды жөнге салам дкп. Бас кессе де басылмай, Бас кессе де басылмай, Ақ ісімді жасырмай, Ақ ісімді жасырмай, Атқа мінген ер едік, Атқа мінген ер едік, Қашырды бүйтіп елімнен Қашырды бүйтіп елімнен Күйеуден безген қатындай. Күйеуден безген қатындай. 4 /4

47 ҮМБЕТЕЙ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Үмбетей жирау ( ) Үмбетей жирау 1706 жылдар шамасында туады. Болашақ жираудың әкесі Тілеу – қаһармандық жирларды, ескі аңыздарды, билердің шешендік сөздері мен нақылдарын жақсы білетін шежіреші, сонымен қатар халықтың музыка мұрасына да жетік дәулескер қобызшы, ел ішінде абыз атанған адам екен. Үмбетейдің өмірдегі, өнердегі мектебі - өз әкесі және сол іспеттес көненің көздері арқылы алған дәріс болады. Ақындық қабілеті ерте байқалған Үмбетей өз ауылдастарының, кейде, тіпті, ағайын-туғандарының теріс істерін әшкерелеген өткір тілді өлеңдер авторы ғана емес, ескі эпикалық жирлардың білгірі ретінде де танылады. Алайда өзіне көне жирауларды үлгі тұтқан Үмбетей уақыт оза келе философиялық-дидактикалық толғауларға ден қояды. Сонымен қатар сырт жаулармен күресте аты шыққан батырларды мадақтау да жирау өнернамасындағы өзекті тақырыптардың біріне айналады. Және осы реттегі жирлары Үмбетейге үлкен даңқ әкеледі. Үмбетей 1778 жылы қазіргі Ақмола облысының Ерейментау ауданында қайтыс болады. Үмбетей жирау ( ) Үмбетей жирау 1706 жылдар шамасында туады. Болашақ жираудың әкесі Тілеу – қаһармандық жирларды, ескі аңыздарды, билердің шешендік сөздері мен нақылдарын жақсы білетін шежіреші, сонымен қатар халықтың музыка мұрасына да жетік дәулескер қобызшы, ел ішінде абыз атанған адам екен. Үмбетейдің өмірдегі, өнердегі мектебі - өз әкесі және сол іспеттес көненің көздері арқылы алған дәріс болады. Ақындық қабілеті ерте байқалған Үмбетей өз ауылдастарының, кейде, тіпті, ағайын-туғандарының теріс істерін әшкерелеген өткір тілді өлеңдер авторы ғана емес, ескі эпикалық жирлардың білгірі ретінде де танылады. Алайда өзіне көне жирауларды үлгі тұтқан Үмбетей уақыт оза келе философиялық-дидактикалық толғауларға ден қояды. Сонымен қатар сырт жаулармен күресте аты шыққан батырларды мадақтау да жирау өнернамасындағы өзекті тақырыптардың біріне айналады. Және осы реттегі жирлары Үмбетейге үлкен даңқ әкеледі. Үмбетей 1778 жылы қазіргі Ақмола облысының Ерейментау ауданында қайтыс болады. 1 /4

48 ҮМБЕТЕЙ ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Үмбетей жирау – дидактикалық поэзияның әйгілі шеберлерінің бірі. Ол жастайынан сөз өнеріне ден қойған. Оның осы жолдағы алғашқы ұстазы - өз әкесі. Ол халықтың ауыз әдебиетін, ән өнерін жақсы білген, ел тарихына өте қанық адам болған. Сонан соң халық шежірелерінен, шешендік сөздерінен, халық дастандарынан көп тағлым алған. Үмбетей жирау елінің қорғаны болған батырларды жирына арқау еткен. «Бөгембай өліміне», «Бөгембай өлімін Абылай ханға естірту» атты толғауларында ол Бөгембай бастаған халық батырларын дәріптеген. «Қашпаған қандай ұрыстан» қайратты ерлерді ұрпағына өнеге еткен. Жырау Бөгембай батырдың ерлік бейнесін тамаша өрнектейді. Оны асқар Алатауға теңейді, тегеурінді бүркітке, «темір жұмсап, ол атқан қорғасынға» балайды, «болмашыдай анадан болат тудың, Бөгембай» деп, қастерлейді. Атамекенін жаудан қорғап қалған, халқымыздың ұлан-байтақ жерін Баянауыл, Қызыл тау, Абралы, Шыңғыстау – бүкіл Сарыарқа атырауын қалмақтардан аман алып қалған Бөгембай батырдың ерлігін сүйсіне жирлайды. Үмбетей: Қалмақты қуып қашырдың, Ақшәуілге қос тігіп, Қара Ертістен өткізіп. Ауыр қол жидырып алдырдың, Алтай тауға асырдың! Қалмаққа ойран салдырдың,- деп, халқына Бөгембайдың елі үшін жасаған ерлігін атап көрсетеді. Жырау тек Бөгембайды ғана емес, Абылай тұсындағы қолбасы батырлардың – Қаракерей Қабанбайдың, қаз дауысты Қазыбектің, Керейде батыр Жәнібектің, Сары, Баян мен Сағымбайдың ерліктерін де өлең жолдарына қосқан. Үмбетей жирау «Бәкеге», «Жауқашқарға» өлеңдерінде жаман қылықтардан сақтандырған, жақсы қылыққа, адамгершілікке, адалдыққа үндеген. Үмбетей жирау – дидактикалық поэзияның әйгілі шеберлерінің бірі. Ол жастайынан сөз өнеріне ден қойған. Оның осы жолдағы алғашқы ұстазы - өз әкесі. Ол халықтың ауыз әдебиетін, ән өнерін жақсы білген, ел тарихына өте қанық адам болған. Сонан соң халық шежірелерінен, шешендік сөздерінен, халық дастандарынан көп тағлым алған. Үмбетей жирау елінің қорғаны болған батырларды жирына арқау еткен. «Бөгембай өліміне», «Бөгембай өлімін Абылай ханға естірту» атты толғауларында ол Бөгембай бастаған халық батырларын дәріптеген. «Қашпаған қандай ұрыстан» қайратты ерлерді ұрпағына өнеге еткен. Жырау Бөгембай батырдың ерлік бейнесін тамаша өрнектейді. Оны асқар Алатауға теңейді, тегеурінді бүркітке, «темір жұмсап, ол атқан қорғасынға» балайды, «болмашыдай анадан болат тудың, Бөгембай» деп, қастерлейді. Атамекенін жаудан қорғап қалған, халқымыздың ұлан-байтақ жерін Баянауыл, Қызыл тау, Абралы, Шыңғыстау – бүкіл Сарыарқа атырауын қалмақтардан аман алып қалған Бөгембай батырдың ерлігін сүйсіне жирлайды. Үмбетей: Қалмақты қуып қашырдың, Ақшәуілге қос тігіп, Қара Ертістен өткізіп. Ауыр қол жидырып алдырдың, Алтай тауға асырдың! Қалмаққа ойран салдырдың,- деп, халқына Бөгембайдың елі үшін жасаған ерлігін атап көрсетеді. Жырау тек Бөгембайды ғана емес, Абылай тұсындағы қолбасы батырлардың – Қаракерей Қабанбайдың, қаз дауысты Қазыбектің, Керейде батыр Жәнібектің, Сары, Баян мен Сағымбайдың ерліктерін де өлең жолдарына қосқан. Үмбетей жирау «Бәкеге», «Жауқашқарға» өлеңдерінде жаман қылықтардан сақтандырған, жақсы қылыққа, адамгершілікке, адалдыққа үндеген. 2 /4

49 ҮМБЕТЕЙ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ Бөгембай өліміне Уа, Алатаудай Ақшадан Асыл тудың, Бөгембай! Болмашыдай анадан Болат тудың, Бөгембай! Қалақайлап дулатқан, Қалдамандап шулатқан, Қалмақты алдың, Бөгембай! Құбыла көшкен байтақтың Ордасындай Бөгембай! Темір жұмсап, оқ атқан Қорғасындай Бөгембай! Қолтығы ала бұғының Пәйкесіндей Бөгембай! Жалаңқия жерлерден Жазбай түсіп түлкі алған, Білегі жуан бүркіттің Тегеурініндей Бөгенбай! Бөгембай өліміне Уа, Алатаудай Ақшадан Асыл тудың, Бөгембай! Болмашыдай анадан Болат тудың, Бөгембай! Қалақайлап дулатқан, Қалдамандап шулатқан, Қалмақты алдың, Бөгембай! Құбыла көшкен байтақтың Ордасындай Бөгембай! Темір жұмсап, оқ атқан Қорғасындай Бөгембай! Қолтығы ала бұғының Пәйкесіндей Бөгембай! Жалаңқия жерлерден Жазбай түсіп түлкі алған, Білегі жуан бүркіттің Тегеурініндей Бөгенбай! Баянауыл, Қызылтау, Абыралы Шыңғыстау, Қозы Маңрақ, Қой Маңрақ Арқасы толған көп қалмақ; Қалмақты қуып қашырдың, Қара Ертістен өткізіп, Алтай тауға асырдың! Ақ Шәуліге қос тігіп Ауыр қол жидырып алдырдың; Қалмаққа ойран салдырдың, Қабанбай мен Бөгенбай Арғын менен Найманға Қоныс қылып қалдырдың! Баянауыл, Қызылтау, Абыралы Шыңғыстау, Қозы Маңрақ, Қой Маңрақ Арқасы толған көп қалмақ; Қалмақты қуып қашырдың, Қара Ертістен өткізіп, Алтай тауға асырдың! Ақ Шәуліге қос тігіп Ауыр қол жидырып алдырдың; Қалмаққа ойран салдырдың, Қабанбай мен Бөгенбай Арғын менен Найманға Қоныс қылып қалдырдың! 3 /4

50 ҮМБЕТЕЙ ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ Бұқарға Үй сыртында ақра тау, Панасы жоқ болса, Бұл шіркіннің несі тау. Кетеген болса түйең жау, Тебеген болса биең жау, Ұрысқақ болса ұлың жау. Үйіңдегі ұлың жаман болса, Есіктегі құлмен тең. Қойныңдағы қатының жаман болса, Қаңтардағы мұзбен тең. Кей сорлының қатыны Күндіз ауру, түнде сау, - Арқаңа артқан тұзбен тең. Бұқарға Үй сыртында ақра тау, Панасы жоқ болса, Бұл шіркіннің несі тау. Кетеген болса түйең жау, Тебеген болса биең жау, Ұрысқақ болса ұлың жау. Үйіңдегі ұлың жаман болса, Есіктегі құлмен тең. Қойныңдағы қатының жаман болса, Қаңтардағы мұзбен тең. Кей сорлының қатыны Күндіз ауру, түнде сау, - Арқаңа артқан тұзбен тең. * * * * * * Ей, Абылай, Абылай, Сөзімді тыңда тағы да-ай! Өзіңнен біраз жасы үлкен, Жасыңда болған сырласың, Үлкен де болса құрдасың, Сексеннен аса бергенде, Қайрылмас қаза келгенде, Батырың өлді – Бөгембай! Иманын айтып өлерде, Иекке жаны келгенде Сәлем айтты үш қайта, Кеттім деп сізді көре алмай. Батырды қолдан өткіздім, Сәлемін, міне, жеткіздім. Жыламай тыңда, Абылай, Жараға жақсы қасқарар. Ойбайлап жаман бас салар. Көріспей айтты демеңіз, Осы еді біздің келген жай. * * * * * * Ей, Абылай, Абылай, Сөзімді тыңда тағы да-ай! Өзіңнен біраз жасы үлкен, Жасыңда болған сырласың, Үлкен де болса құрдасың, Сексеннен аса бергенде, Қайрылмас қаза келгенде, Батырың өлді – Бөгембай! Иманын айтып өлерде, Иекке жаны келгенде Сәлем айтты үш қайта, Кеттім деп сізді көре алмай. Батырды қолдан өткіздім, Сәлемін, міне, жеткіздім. Жыламай тыңда, Абылай, Жараға жақсы қасқарар. Ойбайлап жаман бас салар. Көріспей айтты демеңіз, Осы еді біздің келген жай. 4 /4

51 БҰҚАР ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Бұқар жирау ( ) Қазақ поэзиясының тарихындағы ең соқталы тұлғалардың бірі Бұқар жирау шамамен 1668 жылдары туады. Жыраудың әкесі Қалқаман батыр, сірә, ел билеуші шонжар емес, жеке басының ерлігімен ғана аты шыққан адам болса керек. Жыраудың қайда оқығаны, қандай өмір мектебінен өткені туралы нақты деректер жоқ. Біз тек оның тым ерте көтеріліп, Тәуке тұсында-ақ хан төңірегіндегі ықпалды билердің бірі болғанын білеміз. Алайда, Бұқардың Тәукеден соңғы әміршілермен тіл табыса алмағаны аңғарылады. Жырау кедейшілікке ұрынады. Тұңғыш биографы Мәшһұр Жүсіптің айтуына қарағанда және өз шығармаларынан да көрінетіндей. Бұқардың, тіпті, сауып ішер малы, мініп түсер аты да болмайды. Жырау алпыстан асқанша осы жарлы, кембағыл халде күн кешеді. Алайда, өмірінің соңғы кезеңінде Бұқар жай ғана арқалы жирау, ақылшы аға емес, мемлекет істеріне елеулі ықпал етіп отырған қабырғалы биге, өз заменының ұраншысына айналады. Жырау бір ғасырдан астам жасап, 1781 жыл шамасында қайтыс болады. Сүйегі Баянауылда, Далба тауының етегінде. Бұқар жирау ( ) Қазақ поэзиясының тарихындағы ең соқталы тұлғалардың бірі Бұқар жирау шамамен 1668 жылдары туады. Жыраудың әкесі Қалқаман батыр, сірә, ел билеуші шонжар емес, жеке басының ерлігімен ғана аты шыққан адам болса керек. Жыраудың қайда оқығаны, қандай өмір мектебінен өткені туралы нақты деректер жоқ. Біз тек оның тым ерте көтеріліп, Тәуке тұсында-ақ хан төңірегіндегі ықпалды билердің бірі болғанын білеміз. Алайда, Бұқардың Тәукеден соңғы әміршілермен тіл табыса алмағаны аңғарылады. Жырау кедейшілікке ұрынады. Тұңғыш биографы Мәшһұр Жүсіптің айтуына қарағанда және өз шығармаларынан да көрінетіндей. Бұқардың, тіпті, сауып ішер малы, мініп түсер аты да болмайды. Жырау алпыстан асқанша осы жарлы, кембағыл халде күн кешеді. Алайда, өмірінің соңғы кезеңінде Бұқар жай ғана арқалы жирау, ақылшы аға емес, мемлекет істеріне елеулі ықпал етіп отырған қабырғалы биге, өз заменының ұраншысына айналады. Жырау бір ғасырдан астам жасап, 1781 жыл шамасында қайтыс болады. Сүйегі Баянауылда, Далба тауының етегінде. 1 /10 «Бiлгенге маржан»- Бұқар жирау

52 БҰҚАР ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Бұқардың өз әкесі – Арғын руынан шыққан Қалқаман батыр. Бұқар жирау Баянауылда туып, Далба тауында дуние салған. Оның ұрпақтары да Баянауыл маңында. Бұқар - XVIII ғасырдың екінші жартысында хандық құрған Абылайдың тұстасы, Абылайдан жасы үлкен. Ол Абылайды: «Абылайшам», «Абылайша», - деп сөйлейді екен. Бұқар өзінің «Ей Абылай» деген өлеңінде: Ей, Абылай, Абылай! Түркістанда жүр едің, Сені мен көргенде, Әбілмәмбет патшаға Тұрымтайдай ұл едің, Қызметкер болып тұр едің,- дейді. Осы өлеңінде ол Абылайды он бір жасынан бастап, ең ақырғы өміріне дейін білетін адам болып сөйледі. Тоқсан бес деген тор екен, Дүйім жанның қоры екен,- дейді жирау. Жыраудың өз жасы туралы осы айтқаны да шындыққа жанасады. Өйткені Абылай 1781 жылы 71 жасында өледі. Бұқар халқының, елінің тағдырына терең де ойлы көз жіберген, қабырғасы қайысып тебірене толғау жир төккен, парасатты ой түйген, қазақтың ұлы ханы Абылайдың ақыл-кеңесшісі, ақылгөй поэзияның ірі өкілі. Бұқар аласапыран заменның тіршілік- болмысын, ел басы на төнген қауіп-қатер, екі талай кезеңді жир өрнегіне түсіріп, халқының тағдырына ортақтасқан. Бұқардың өз әкесі – Арғын руынан шыққан Қалқаман батыр. Бұқар жирау Баянауылда туып, Далба тауында дуние салған. Оның ұрпақтары да Баянауыл маңында. Бұқар - XVIII ғасырдың екінші жартысында хандық құрған Абылайдың тұстасы, Абылайдан жасы үлкен. Ол Абылайды: «Абылайшам», «Абылайша», - деп сөйлейді екен. Бұқар өзінің «Ей Абылай» деген өлеңінде: Ей, Абылай, Абылай! Түркістанда жүр едің, Сені мен көргенде, Әбілмәмбет патшаға Тұрымтайдай ұл едің, Қызметкер болып тұр едің,- дейді. Осы өлеңінде ол Абылайды он бір жасынан бастап, ең ақырғы өміріне дейін білетін адам болып сөйледі. Тоқсан бес деген тор екен, Дүйім жанның қоры екен,- дейді жирау. Жыраудың өз жасы туралы осы айтқаны да шындыққа жанасады. Өйткені Абылай 1781 жылы 71 жасында өледі. Бұқар халқының, елінің тағдырына терең де ойлы көз жіберген, қабырғасы қайысып тебірене толғау жир төккен, парасатты ой түйген, қазақтың ұлы ханы Абылайдың ақыл-кеңесшісі, ақылгөй поэзияның ірі өкілі. Бұқар аласапыран заменның тіршілік- болмысын, ел басы на төнген қауіп-қатер, екі талай кезеңді жир өрнегіне түсіріп, халқының тағдырына ортақтасқан. 2 /10

53 БҰҚАР ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Бұқар жираудың өз сөздеріне және ел аузындағы әңгімелерге қарағанда, ол хат білген адам болса керек. Бірақ оның «Керей, қайда барасың?», «Айналасын жер тұтқан», «Бірінші тілек тілеңіз», «Жал-құйрығы қаба деп», «Асқар таудың өлгені», «Ей Абылай, Абылай», «Сен он бір жасыңда», «Қалданменен ұрысып», «Кәрілік» т.б. өлеңдерінің бәрі де бізге жазба түрде емес, ауызша жеткен. Бұл өлеңдердің дәл Бұқардың өзінікі екендігіне және негізінде дұрыс сақталғанына шек келтіру қиын. Өйткені Бұқар сөздерінің бәрі дерлік Қазақстанның қай жерінде болсын өзгеріссіз, осы қалпында айтылады және оның сөздерін бұрын-соңды заменның жиршылары қатты бағалап, сөз қоспауға, өзгертпеуге тырысқанға ұқсайды. Оның бір себебі Бұқар сөздерін тек қана жиршылар емес, көпшілік оны ақыл, нақыл сөз ретінде тұтынған. Бұқар жирлары әлеуметтік мәселелерге арналған және олар белгілі бір тарихи жағдайларға байланысты туған. Оның толғаулары ой тереңдігімен, білгірлік- парасаттылығымен, аз сөзбен көп мағына бере алуымен ерекшеленеді. Бұқар ақындығы философиялық толғауларында айрықша байқалады. Көргені көп, тоқығаны, түйгені мол жирау өмір құбылыстарына іштей бойлап, замена жайын тереңдей зерттеп, кейінгіге өнеге боларлық толғаулар қалдырған. Үлгі-өрнекке толы жирау нақылдары күні бүгінге дейін ел аузында. Бұқар толғаулары афоризмге бай. Оның көпшілігі мақал-мәтелге айналған. Бұқар жираудың өз сөздеріне және ел аузындағы әңгімелерге қарағанда, ол хат білген адам болса керек. Бірақ оның «Керей, қайда барасың?», «Айналасын жер тұтқан», «Бірінші тілек тілеңіз», «Жал-құйрығы қаба деп», «Асқар таудың өлгені», «Ей Абылай, Абылай», «Сен он бір жасыңда», «Қалданменен ұрысып», «Кәрілік» т.б. өлеңдерінің бәрі де бізге жазба түрде емес, ауызша жеткен. Бұл өлеңдердің дәл Бұқардың өзінікі екендігіне және негізінде дұрыс сақталғанына шек келтіру қиын. Өйткені Бұқар сөздерінің бәрі дерлік Қазақстанның қай жерінде болсын өзгеріссіз, осы қалпында айтылады және оның сөздерін бұрын-соңды заменның жиршылары қатты бағалап, сөз қоспауға, өзгертпеуге тырысқанға ұқсайды. Оның бір себебі Бұқар сөздерін тек қана жиршылар емес, көпшілік оны ақыл, нақыл сөз ретінде тұтынған. Бұқар жирлары әлеуметтік мәселелерге арналған және олар белгілі бір тарихи жағдайларға байланысты туған. Оның толғаулары ой тереңдігімен, білгірлік- парасаттылығымен, аз сөзбен көп мағына бере алуымен ерекшеленеді. Бұқар ақындығы философиялық толғауларында айрықша байқалады. Көргені көп, тоқығаны, түйгені мол жирау өмір құбылыстарына іштей бойлап, замена жайын тереңдей зерттеп, кейінгіге өнеге боларлық толғаулар қалдырған. Үлгі-өрнекке толы жирау нақылдары күні бүгінге дейін ел аузында. Бұқар толғаулары афоризмге бай. Оның көпшілігі мақал-мәтелге айналған. 3 /10

54 БҰҚАР ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Өмір жайлы толғаулары. Бұқар жираудың өлеңдері («Асқар таудың өлгені» сияқты) ғибрат, үлгі-өнегеге толы. Замана жайлы, өмір жайлы көп толғанған жирау байсалды терең пікірлер қалдырған. Ол өлеңінде табиғат құбылыстарына терең көз жібере отырып, солардың бәрінің де өліп, өшіп, өзгеріп отыратынын нанымды дәлелдейді де, «Өлмегенде не өлмейді?»- деп сұрау қойып, оған: «Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді», - деп жауап беріп, бүкіл ой-білімін, талант-дарынын, өмірін азаматтың асыл арманы үшін сарп еткен адамдардың есімі де, олардың артына қалдырған аталы сөздері де ғасырларға кете береді деген түйін жасайды. Жыраудың адам өмірінің кезең-кезеңдері туралы толғауларында да ғибрат мол. Ақын осы тақырыпқа бірнеше өлең арнаған. Оның «Жиырма деген жасыңыз», «Ей Абылай, Абылай», «Сен он бір жасыңда», «Атам болған жиырма бес» деген өлеңдерінде адам өмірінің әр кезеңі суреттелген. Ол әсіресе жастық шақты сүйсіне жирлайды: Жиырма деген жасыңыз Жарға ойнаған лақтай, Ағып жатқан бұлақтай, Қырық деген жасыңыз Отыз деген жасыңыз Ерттеп қойған құр аттай...- деп, адамның қайрат-қуатының да, дүниеге берерінің де, дүниеден аларының да, жасарының да, жаратарының да, қызықтарының да осы «Асуды талқан бұздырған» жастық шақ екенін тамаша айтып берген. Өмір жайлы толғаулары. Бұқар жираудың өлеңдері («Асқар таудың өлгені» сияқты) ғибрат, үлгі-өнегеге толы. Замана жайлы, өмір жайлы көп толғанған жирау байсалды терең пікірлер қалдырған. Ол өлеңінде табиғат құбылыстарына терең көз жібере отырып, солардың бәрінің де өліп, өшіп, өзгеріп отыратынын нанымды дәлелдейді де, «Өлмегенде не өлмейді?»- деп сұрау қойып, оған: «Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді», - деп жауап беріп, бүкіл ой-білімін, талант-дарынын, өмірін азаматтың асыл арманы үшін сарп еткен адамдардың есімі де, олардың артына қалдырған аталы сөздері де ғасырларға кете береді деген түйін жасайды. Жыраудың адам өмірінің кезең-кезеңдері туралы толғауларында да ғибрат мол. Ақын осы тақырыпқа бірнеше өлең арнаған. Оның «Жиырма деген жасыңыз», «Ей Абылай, Абылай», «Сен он бір жасыңда», «Атам болған жиырма бес» деген өлеңдерінде адам өмірінің әр кезеңі суреттелген. Ол әсіресе жастық шақты сүйсіне жирлайды: Жиырма деген жасыңыз Жарға ойнаған лақтай, Ағып жатқан бұлақтай, Қырық деген жасыңыз Отыз деген жасыңыз Ерттеп қойған құр аттай...- деп, адамның қайрат-қуатының да, дүниеге берерінің де, дүниеден аларының да, жасарының да, жаратарының да, қызықтарының да осы «Асуды талқан бұздырған» жастық шақ екенін тамаша айтып берген. 4 /10

55 БҰҚАР ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Жырау онан әрі бұған қарама-қарсы кәріліктің мұңды, дәрменсіз шақтарын бейнелейді. Тоқсан бес деген тор екен, Түсіп кетсең түбіне, Дүйім жанның қоры екен. Түбі жоқ терең көл екен, Қарғиын десең екі жағы ор екен. Ел қонбайтын шөл екен,- Найза бойы жар екен. деп, бір кезде қамал бұзатын, жігер-қайраты мол адамның қартайғанда найза бойы жардан да өте алмастай дәрменсіз болып қалғанын көркем бейнелейді. Жастық пен кәрілікті осылай қарама-қарсы қойып суреттеу арқылы жирау жастықтың артықшылығын ұтымды көрсете алған. Жастарға: «Уақытыңды құр бос өткізбе», ол кейін «іздесең де табылмас»,- деп өсиет тастаған. Бұқар жақсылық пен жамандық, достық, адалдық туралы – жалпы адамгершілік жайында да құнды пікірлер қалдырған. Ол көңілінде аласы бар «өтірікті шын қылған қызыл көзді пәледен», «сыртындағы қулығымен» амал жасаған сумақ-сұмдардан сақтануға, «Пиғылы жаман залымның тіліне еріп азбасқа», «Кісі ақысын көп жеген» арамдықтан аулақ болуға шақырады. Бұқар «Екі жақсы дос болса, санат емей немене», «Ежелгі дос жау болмас, Айтысқан оның серті бар», - деп, адал достықты жирлайды. «Ер жігітке жарасар қолына алған найзасы»,- деп ерлікті ардақтайды. Жаманмен жолдас болсаңыз, Жақсымен жолдас болсаңыз, Көрінгенге күлкі етер, Айрылмасқа серт етер,- деп ақылгөй жирау жамандықтан бездіріп, жақсылыққа үндейді. Жырау онан әрі бұған қарама-қарсы кәріліктің мұңды, дәрменсіз шақтарын бейнелейді. Тоқсан бес деген тор екен, Түсіп кетсең түбіне, Дүйім жанның қоры екен. Түбі жоқ терең көл екен, Қарғиын десең екі жағы ор екен. Ел қонбайтын шөл екен,- Найза бойы жар екен. деп, бір кезде қамал бұзатын, жігер-қайраты мол адамның қартайғанда найза бойы жардан да өте алмастай дәрменсіз болып қалғанын көркем бейнелейді. Жастық пен кәрілікті осылай қарама-қарсы қойып суреттеу арқылы жирау жастықтың артықшылығын ұтымды көрсете алған. Жастарға: «Уақытыңды құр бос өткізбе», ол кейін «іздесең де табылмас»,- деп өсиет тастаған. Бұқар жақсылық пен жамандық, достық, адалдық туралы – жалпы адамгершілік жайында да құнды пікірлер қалдырған. Ол көңілінде аласы бар «өтірікті шын қылған қызыл көзді пәледен», «сыртындағы қулығымен» амал жасаған сумақ-сұмдардан сақтануға, «Пиғылы жаман залымның тіліне еріп азбасқа», «Кісі ақысын көп жеген» арамдықтан аулақ болуға шақырады. Бұқар «Екі жақсы дос болса, санат емей немене», «Ежелгі дос жау болмас, Айтысқан оның серті бар», - деп, адал достықты жирлайды. «Ер жігітке жарасар қолына алған найзасы»,- деп ерлікті ардақтайды. Жаманмен жолдас болсаңыз, Жақсымен жолдас болсаңыз, Көрінгенге күлкі етер, Айрылмасқа серт етер,- деп ақылгөй жирау жамандықтан бездіріп, жақсылыққа үндейді. 5 /10

56 БҰҚАР ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Бұқар: «Саумал бермес ішерге»,- деп қайырсыз байларды мінеген. Ақын «Ит жүгіртіп, құс салсаң, киген тоның түлкі етер» деп адал кәсіпті дәріптеген, «Сыпайы сырын білдірмес, Ақырын ғана бүлк етер» деп биязы қылыққа үндеген, «Ел иесі құт болса, халқы ала болмайды» деп ел бастар дананы армандаған. «Сөз ұғарлық ер болса, Айтылмас шын сөз болмайды» деп «алтындай асыл сөзді» қадірлеген. Бұқар жирау жиры осындай өнегелі-үлгілі ойымен, философиялық тереңдігімен бізді сүйсіндіреді. Ел бірлігі – Бұқар толғауларының басты тақырыбы. Бұқар заменындағы қазақ елінің ел болып қалуы үшін ең қажетті болған әлеуметтік үлкен мәселенің бірі – Қытай мен Жоңғар қалмақтарына қарсы күресті ұйымдастыру, жау шапқыншылығына қарсы ел бірлігін берік ұстау, елді сол кездегі қазақтың өз ішінен шыққан беделді, хан, батырлардың айналасына жинастыру болса, бұл тілекті Бұқар – жақсы түсіне білген адам. Жоңғарлардың қазақ елін жаулап алмақ болуы бүкіл қазақ халқының намысына тиді. Жоңғарларға қарсы күрес туының астына халық көпшілігі тегіс жиналуға әзір екені, елдің мақсаты Бұқар жираудың сөздерінен байқалады. Оның өлеңдері осы жағдайларға байланысты, қазақ елінің қалмақ пен қытайға тәуелсіз болуын, халықтың бірлігін жир еткен өлеңдер. Демек, Бұқар ел тағдырын, ел бүтіндігін, бейбіт өмірін, тәуелсіздігін өз жирына арқау еткен. Сол елдікті, бірлікті сақтауниетін жирау: Бірі етек, бірі жең болған, Найзасының ұшы алтын Ежелден саған ел болған, Кіші жүзден кісің жоқ,- Орта жүзден кісің жоқ, деп, басқа шығармаларында одан әрі тереңдеткен. Бұқар: «Саумал бермес ішерге»,- деп қайырсыз байларды мінеген. Ақын «Ит жүгіртіп, құс салсаң, киген тоның түлкі етер» деп адал кәсіпті дәріптеген, «Сыпайы сырын білдірмес, Ақырын ғана бүлк етер» деп биязы қылыққа үндеген, «Ел иесі құт болса, халқы ала болмайды» деп ел бастар дананы армандаған. «Сөз ұғарлық ер болса, Айтылмас шын сөз болмайды» деп «алтындай асыл сөзді» қадірлеген. Бұқар жирау жиры осындай өнегелі-үлгілі ойымен, философиялық тереңдігімен бізді сүйсіндіреді. Ел бірлігі – Бұқар толғауларының басты тақырыбы. Бұқар заменындағы қазақ елінің ел болып қалуы үшін ең қажетті болған әлеуметтік үлкен мәселенің бірі – Қытай мен Жоңғар қалмақтарына қарсы күресті ұйымдастыру, жау шапқыншылығына қарсы ел бірлігін берік ұстау, елді сол кездегі қазақтың өз ішінен шыққан беделді, хан, батырлардың айналасына жинастыру болса, бұл тілекті Бұқар – жақсы түсіне білген адам. Жоңғарлардың қазақ елін жаулап алмақ болуы бүкіл қазақ халқының намысына тиді. Жоңғарларға қарсы күрес туының астына халық көпшілігі тегіс жиналуға әзір екені, елдің мақсаты Бұқар жираудың сөздерінен байқалады. Оның өлеңдері осы жағдайларға байланысты, қазақ елінің қалмақ пен қытайға тәуелсіз болуын, халықтың бірлігін жир еткен өлеңдер. Демек, Бұқар ел тағдырын, ел бүтіндігін, бейбіт өмірін, тәуелсіздігін өз жирына арқау еткен. Сол елдікті, бірлікті сақтауниетін жирау: Бірі етек, бірі жең болған, Найзасының ұшы алтын Ежелден саған ел болған, Кіші жүзден кісің жоқ,- Орта жүзден кісің жоқ, деп, басқа шығармаларында одан әрі тереңдеткен. 6 /10

57 БҰҚАР ЖЫРАУ. ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Халық бірлігі, тыныштығы тұрғысынан ол еліне: Айнала алмай ат өлсін, Жат бойынан түңілсін Айыра алмай жат өлсін, Бәріңіз де бір енеден туғандай болыңыз,- деп өсиет айтқан. Мұнан әрі жирау «Ағайынның аразы, елдің сәнін кетірер», «Бұл жалғанда бір жаман – Ағайынның аласы»,- деп толғайды. Ол «Бір ауызды болмаған қас тұрпатты қылықты» сынайды, бірауыздылықты жақтайды. Сонда ғана ел жатқа тізгін бермейді деп біледі. Халық бірлігі, тыныштығы тұрғысынан ол еліне: Айнала алмай ат өлсін, Жат бойынан түңілсін Айыра алмай жат өлсін, Бәріңіз де бір енеден туғандай болыңыз,- деп өсиет айтқан. Мұнан әрі жирау «Ағайынның аразы, елдің сәнін кетірер», «Бұл жалғанда бір жаман – Ағайынның аласы»,- деп толғайды. Ол «Бір ауызды болмаған қас тұрпатты қылықты» сынайды, бірауыздылықты жақтайды. Сонда ғана ел жатқа тізгін бермейді деп біледі. 7 /10

58 БҰҚАР ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ Тілек Бірінші тілек тілеңіз, Бір аллаға жазбасқа. Екінші тілек тілеңіз, Ер шұғыл пасық залымның Тіліне еріп азбасқа. Үшінші тілек тілеңіз, Үшкілсіз көйлек кимеске, Төртінші тілек тілеңіз, Төрде төсек тартып жатпасқа. Бесінші тілек тілеңіз, Бес уақытта бес намаз Біреуі қаза қалмасқа. Алтыншы тілек тілеңіз, Алпыс басты ақ орда, Ардақтаған аяулың Күнінде біреуге Тегіннен-тегін олжа болмасқа. Жетінші тілек тілеңіз, Желкілдеген ту келіп, Жер қайысқан қол келіп, Сонан сасып тұрмасқа. Тілек Бірінші тілек тілеңіз, Бір аллаға жазбасқа. Екінші тілек тілеңіз, Ер шұғыл пасық залымның Тіліне еріп азбасқа. Үшінші тілек тілеңіз, Үшкілсіз көйлек кимеске, Төртінші тілек тілеңіз, Төрде төсек тартып жатпасқа. Бесінші тілек тілеңіз, Бес уақытта бес намаз Біреуі қаза қалмасқа. Алтыншы тілек тілеңіз, Алпыс басты ақ орда, Ардақтаған аяулың Күнінде біреуге Тегіннен-тегін олжа болмасқа. Жетінші тілек тілеңіз, Желкілдеген ту келіп, Жер қайысқан қол келіп, Сонан сасып тұрмасқа. Сегізінші тілек тілеңіз, Сегіз қиыр шартарап Жер тұлданып тұрмасқа. Тоғызыншы тілек тілеңіз, Төреңіз тақтан таймасқа, Тоқсандағы қарт бабаң Топқа жаяу бармасқа. Оныншы тілек тілеңіз, Он ай сені көтерген, Омыртқасы үзілген, Аязды күнге айналған, Тар құрсағын кеңіткен, Тас емшегін жібіткен, Анаң бір аңырап қалмасқа. Он бірінші тілек тілеңіз Он бармағы қыналы, Омырауы жұпарлы, Исі жұпар аңқыған, Даусы қудай саңқыған, Назыменен күйдірген, Құлқыменен күйдірген, Ардақтап жүрген бикешің Жылай да жесір қалмасқа. Сегізінші тілек тілеңіз, Сегіз қиыр шартарап Жер тұлданып тұрмасқа. Тоғызыншы тілек тілеңіз, Төреңіз тақтан таймасқа, Тоқсандағы қарт бабаң Топқа жаяу бармасқа. Оныншы тілек тілеңіз, Он ай сені көтерген, Омыртқасы үзілген, Аязды күнге айналған, Тар құрсағын кеңіткен, Тас емшегін жібіткен, Анаң бір аңырап қалмасқа. Он бірінші тілек тілеңіз Он бармағы қыналы, Омырауы жұпарлы, Исі жұпар аңқыған, Даусы қудай саңқыған, Назыменен күйдірген, Құлқыменен күйдірген, Ардақтап жүрген бикешің Жылай да жесір қалмасқа. 8 /10

59 БҰҚАР ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ * * * * * * Жиырма деген жасыңыз Ағып жатқан бұлақтай. Отыз деген жасыңыз Жарға ойнаған лақтай. Қырық деген жасыңыз Ерттеп қойған құр аттай. Елу деген жасыңыз О да бір көшкен ел екен, Алпыс деген жасыңыз Қайғылы-мұңлы күн екен, Сексен деген жасыңыз Қараңғы тұман түн екен, Тоқсан деген жасыңда Ажалдан басқа жоқ екен. * * * * * * Жиырма деген жасыңыз Ағып жатқан бұлақтай. Отыз деген жасыңыз Жарға ойнаған лақтай. Қырық деген жасыңыз Ерттеп қойған құр аттай. Елу деген жасыңыз О да бір көшкен ел екен, Алпыс деген жасыңыз Қайғылы-мұңлы күн екен, Сексен деген жасыңыз Қараңғы тұман түн екен, Тоқсан деген жасыңда Ажалдан басқа жоқ екен. * * * * * * Ел бастау қиын емес, Қонатын жерден көл табылады. Қол бастау қиын емес, Шабатын жерден ел табылады. Шаршы топта сөз бастаудан қиынды көргем жоқ. * * * * * * Ежелгі дос жау болмас, Шірнеуіште хаты бар. Ежелгі дұшпан ел болмас, Көңілінде кірдің таты бар. Ежелгі дос жау болмас, Айтысқан оның серті бар. Ежелгі дұшпан ел болмас, Көңілінде тұрқыр кірі бар. * * * * * * Ел бастау қиын емес, Қонатын жерден көл табылады. Қол бастау қиын емес, Шабатын жерден ел табылады. Шаршы топта сөз бастаудан қиынды көргем жоқ. * * * * * * Ежелгі дос жау болмас, Шірнеуіште хаты бар. Ежелгі дұшпан ел болмас, Көңілінде кірдің таты бар. Ежелгі дос жау болмас, Айтысқан оның серті бар. Ежелгі дұшпан ел болмас, Көңілінде тұрқыр кірі бар. 9 /10

60 БҰҚАР ЖЫРАУ. ТОЛҒАУЛАРЫ * * * * * * Ал, тілімді алмасаң Ай, Абылай, Абылай, Сен мен көргенде Тұрымтайдай ұл едің, Түркістанда жүр едің, Әбілмәмбет патшаға Қызметкер болып тұр едің. Қалтақтап жүріп күнелтіп, Үйсін төре билердің Түйесін баққан құл едің. Сен жиырма жасқа жеткен соң, Алтын тұғыр үстінде Ақ сұңқар құстай түледің. Дәулет құсы қонды басыңа, Қыдыр келді қасыңа. Бақ үйіне түледің, Алыстан тоят тіледің. Қылышыңды тасқа біледің, Алмаған жауың қоймадың, Алған сайын тоймадың, Несібеңді жаттан тіледің. * * * * * * Ал, тілімді алмасаң Ай, Абылай, Абылай, Сен мен көргенде Тұрымтайдай ұл едің, Түркістанда жүр едің, Әбілмәмбет патшаға Қызметкер болып тұр едің. Қалтақтап жүріп күнелтіп, Үйсін төре билердің Түйесін баққан құл едің. Сен жиырма жасқа жеткен соң, Алтын тұғыр үстінде Ақ сұңқар құстай түледің. Дәулет құсы қонды басыңа, Қыдыр келді қасыңа. Бақ үйіне түледің, Алыстан тоят тіледің. Қылышыңды тасқа біледің, Алмаған жауың қоймадың, Алған сайын тоймадың, Несібеңді жаттан тіледің. 10 /10

61 ӘДЕБИ – ТЕОРИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАР Антитеза (шеңдестіру). Екі зат не құбылыс шендестіру арқылы басқа бір құбылыстың, ұғымның, нәрсенің суреті, сыр-сипаты, кескін-кейпі аңғарылады. Гипербола (әсірелеу) - өмірде кездесетін әр түрлі құбылыстарды немесе белгілі бір нәрсені шамадан тыс асырып айту тәсілі. Литота – затты, нәрсені кішірейтіп суреттеу. Метафора (ауыстыру) – екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып жақындату негізінде жасалған, астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі. Теңеу – құбылысты басқа нәрсемен салыстыру арқылы сипотау тәсілі. Екі нәрсені теңестіру үшін олардан ортақ белгі – сипат, ұқсастық табу шарт. Сол арқылы сырт қарағанда бір-бірінен мүлде алшақ, алыс тұрған нәрселерді, құбылыстарды да жақындастырып салыстыруға мүмкіндік туады. Эпитет – белгілі бір құбылысты көз алдына елестету үшін бейнелеп айтылатын сөздер. Параллелизм – екі нәрсені қатарластыра, жанастыра алып бейнелеу тәсілі. Нақыл өлең – ғибратты, тағылым берелік мәні бар, ойды ықшамды, ұтымды түрде жеткізетін, өткір нақышты сөздерге негізделетін терме жирлар, өлеңдер. Арнау – көпшіліктің көңілін өмірдегі ең бір күрделі құбылысқа, небір адамға аудару мақсатын көздеу, соған арнап арнайы қайырылып сөйлеу. Антитеза (шеңдестіру). Екі зат не құбылыс шендестіру арқылы басқа бір құбылыстың, ұғымның, нәрсенің суреті, сыр-сипаты, кескін-кейпі аңғарылады. Гипербола (әсірелеу) - өмірде кездесетін әр түрлі құбылыстарды немесе белгілі бір нәрсені шамадан тыс асырып айту тәсілі. Литота – затты, нәрсені кішірейтіп суреттеу. Метафора (ауыстыру) – екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып жақындату негізінде жасалған, астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі. Теңеу – құбылысты басқа нәрсемен салыстыру арқылы сипотау тәсілі. Екі нәрсені теңестіру үшін олардан ортақ белгі – сипат, ұқсастық табу шарт. Сол арқылы сырт қарағанда бір-бірінен мүлде алшақ, алыс тұрған нәрселерді, құбылыстарды да жақындастырып салыстыруға мүмкіндік туады. Эпитет – белгілі бір құбылысты көз алдына елестету үшін бейнелеп айтылатын сөздер. Параллелизм – екі нәрсені қатарластыра, жанастыра алып бейнелеу тәсілі. Нақыл өлең – ғибратты, тағылым берелік мәні бар, ойды ықшамды, ұтымды түрде жеткізетін, өткір нақышты сөздерге негізделетін терме жирлар, өлеңдер. Арнау – көпшіліктің көңілін өмірдегі ең бір күрделі құбылысқа, небір адамға аудару мақсатын көздеу, соған арнап арнайы қайырылып сөйлеу. 3 1 /2

62 Ұйқас – өлең жирларда тармақтың (өлең жолы) соңындағы бірнеше буынның келесі тармақтағы сәйкес буындармен үйлесуі (дыбыс үндестігі). Ұйқас сан түрлі болып келеді. Ең көп кездесетін ұйқас: егіз ұйқас (аа), шалыс ұйқас немесе кезекті ұйқас (абаб), орама ұйқас (абба). Қазақ поэзиясында аса мол кездесетін ұйқас, әдетте қара өлең ұйқасы деп аталатын асқақ ұйқас (ааба). Бұл әсіресе он бір буынды өлең өлшемінде үнемі дерлік қолданылады. Қазақ поэзиясындағы жир ұйқасы да өзінше құрылған. Мұны кейде шұбыртпалы ұйқас деп атайды. Қайталау – белгілі бір ұғымға назар аударту үшін бір сөзді не сөйлемді қайта- қайта айту. Қайталаудың түрлері: 1. Жай қайталау - өлең тармақтарында бір сөз әр жолда қайталану. 2. Анафора - өлең тармақтарында белгілі бір сөз немесе сөз тіркесі жол басында қайталану. 3. Эпифора - өлең тармақтарында белгілі бір сөз немесе сөз тіркесі жол аяғында қайталану. Жыр – қазақ халық поэзиясының жанрлық түрі, түпкі негізгі мағынасында өлеңмен баяндалатын, жирлап айтатын уақиғалы көлемді поэзиялық шығармалар. Жыр негізінен белгілі бір әуенмен термелеп айтылады. Риторикалық сұраулы сөйлем (лепті сұрау) – ойды, сезімді әсерлі жеткізу үшін жауабы өзінен-өзі айқын нәрсені әсерлі леппен, сұрау түрінде айту. Өлеңде қойылған сұраудың жауабында екіұштылық, шұбалану болмайды, оны оқушы іштей біліп отырады. Ұйқас – өлең жирларда тармақтың (өлең жолы) соңындағы бірнеше буынның келесі тармақтағы сәйкес буындармен үйлесуі (дыбыс үндестігі). Ұйқас сан түрлі болып келеді. Ең көп кездесетін ұйқас: егіз ұйқас (аа), шалыс ұйқас немесе кезекті ұйқас (абаб), орама ұйқас (абба). Қазақ поэзиясында аса мол кездесетін ұйқас, әдетте қара өлең ұйқасы деп аталатын асқақ ұйқас (ааба). Бұл әсіресе он бір буынды өлең өлшемінде үнемі дерлік қолданылады. Қазақ поэзиясындағы жир ұйқасы да өзінше құрылған. Мұны кейде шұбыртпалы ұйқас деп атайды. Қайталау – белгілі бір ұғымға назар аударту үшін бір сөзді не сөйлемді қайта- қайта айту. Қайталаудың түрлері: 1. Жай қайталау - өлең тармақтарында бір сөз әр жолда қайталану. 2. Анафора - өлең тармақтарында белгілі бір сөз немесе сөз тіркесі жол басында қайталану. 3. Эпифора - өлең тармақтарында белгілі бір сөз немесе сөз тіркесі жол аяғында қайталану. Жыр – қазақ халық поэзиясының жанрлық түрі, түпкі негізгі мағынасында өлеңмен баяндалатын, жирлап айтатын уақиғалы көлемді поэзиялық шығармалар. Жыр негізінен белгілі бір әуенмен термелеп айтылады. Риторикалық сұраулы сөйлем (лепті сұрау) – ойды, сезімді әсерлі жеткізу үшін жауабы өзінен-өзі айқын нәрсені әсерлі леппен, сұрау түрінде айту. Өлеңде қойылған сұраудың жауабында екіұштылық, шұбалану болмайды, оны оқушы іштей біліп отырады. ӘДЕБИ – ТЕОРИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАР 2 /2

63 ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІК А Абадан – қасқыр әуегінің көсемі, бастаушысы. Адырна – садақтың керме қайысы. Айбалта – ұзын сапты жарты ай бейнесіндегі кішірек балта. Алдаспан – сабында көлденең салынған болат қалқасы бар семсер. Арсы-гүрсі – артында зілі жоқ, кектенбейтін (мінез). Арыс – 1. үйдің төбесіне көлденең салатын мықты жуан белағаш. 2. қадірменді ер азамат. Атан – 1. төрт жастан асқан піштірілген түйе. 2. үлкен, зор денелі. Ә Әндіген – жауынгерлер пайдаланатын ағаштан жонылған баулы ыдыс, саптаяқ. Әзірейіл – 1. жан алғышперіште 2. қызыл көзді пәле, апат, өлім 2. қызыл көзді пәле, апат, өлімБ Байсал – тынышьық, тыныш, сабыр. Баршын – 1. жолағы бар жібек мата 2. Ор бір жастағы бүркіт 2. Ор бір жастағы бүркіт Берен – І. қымбат асыл мата ІІ. болаттан жасалған батырлар киетін сауыт ІІ. болаттан жасалған батырлар киетін сауыт ІІІ. 1. ұңғысы ұзын шиті мылтық. 2. пышақ сияқты қару. 3. (ауыс.) өжет, өткір ІІІ. 1. ұңғысы ұзын шиті мылтық. 2. пышақ сияқты қару. 3. (ауыс.) өжет, өткірА Абадан – қасқыр әуегінің көсемі, бастаушысы. Адырна – садақтың керме қайысы. Айбалта – ұзын сапты жарты ай бейнесіндегі кішірек балта. Алдаспан – сабында көлденең салынған болат қалқасы бар семсер. Арсы-гүрсі – артында зілі жоқ, кектенбейтін (мінез). Арыс – 1. үйдің төбесіне көлденең салатын мықты жуан белағаш. 2. қадірменді ер азамат. Атан – 1. төрт жастан асқан піштірілген түйе. 2. үлкен, зор денелі. Ә Әндіген – жауынгерлер пайдаланатын ағаштан жонылған баулы ыдыс, саптаяқ. Әзірейіл – 1. жан алғышперіште 2. қызыл көзді пәле, апат, өлім 2. қызыл көзді пәле, апат, өлімБ Байсал – тынышьық, тыныш, сабыр. Баршын – 1. жолағы бар жібек мата 2. Ор бір жастағы бүркіт 2. Ор бір жастағы бүркіт Берен – І. қымбат асыл мата ІІ. болаттан жасалған батырлар киетін сауыт ІІ. болаттан жасалған батырлар киетін сауыт ІІІ. 1. ұңғысы ұзын шиті мылтық. 2. пышақ сияқты қару. 3. (ауыс.) өжет, өткір ІІІ. 1. ұңғысы ұзын шиті мылтық. 2. пышақ сияқты қару. 3. (ауыс.) өжет, өткір 4 1 /7

64 Берек – (көне) мәуелі ағаштар мен түрлі байлардың үрімі, бұтағы. Бек – І. феодалдық қоғамдағы үстем тап өкілі, ру басы, ел билеушісі. ІІ. бекем, мықты, берік. ІІ. бекем, мықты, берік. Бұғақ – адамның, иек астындағы салпыңқы тұсы, малдың әукесі, күпегі Бұлық – ердің былғары көпшігі Бұлың – бөлек, бұлтарыс, бөтен Буыршын – аруана мен үлкен үлектен туған төрт жасар бура, інген бұзар. Боз – 1. ақшыл, қылаң түс. 2. бетегелі, изенді, селеулі ақ дала. 2. бетегелі, изенді, селеулі ақ дала. Ботташық – шатырша гүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Д Дулыға – (көне) батырлар соғыста киетін темірқалпақ Е Ебелек – (ауыс).жеңілтек, қалбалақ, ұшқалақ. Еңсегей – ұзын бойлы, зор денелі. Ж Жалқын – 1. балқытылған металл 2. алқызыл алау. 2. алқызыл алау. Жайын – (ауыс). зор, керемет Жампоз – (ауыс). жігіттің төресі, асылы. Жабы – қазақ жылқысының нашар, қарабайыр тұқымы. Жабу – атқа, түйеге жабылатын жамылғы. Жазы – түйенің арқасына жүк батпау үшін қом асынан салынатын арнайы жабдық. Берек – (көне) мәуелі ағаштар мен түрлі байлардың үрімі, бұтағы. Бек – І. феодалдық қоғамдағы үстем тап өкілі, ру басы, ел билеушісі. ІІ. бекем, мықты, берік. ІІ. бекем, мықты, берік. Бұғақ – адамның, иек астындағы салпыңқы тұсы, малдың әукесі, күпегі Бұлық – ердің былғары көпшігі Бұлың – бөлек, бұлтарыс, бөтен Буыршын – аруана мен үлкен үлектен туған төрт жасар бура, інген бұзар. Боз – 1. ақшыл, қылаң түс. 2. бетегелі, изенді, селеулі ақ дала. 2. бетегелі, изенді, селеулі ақ дала. Ботташық – шатырша гүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Д Дулыға – (көне) батырлар соғыста киетін темірқалпақ Е Ебелек – (ауыс).жеңілтек, қалбалақ, ұшқалақ. Еңсегей – ұзын бойлы, зор денелі. Ж Жалқын – 1. балқытылған металл 2. алқызыл алау. 2. алқызыл алау. Жайын – (ауыс). зор, керемет Жампоз – (ауыс). жігіттің төресі, асылы. Жабы – қазақ жылқысының нашар, қарабайыр тұқымы. Жабу – атқа, түйеге жабылатын жамылғы. Жазы – түйенің арқасына жүк батпау үшін қом асынан салынатын арнайы жабдық. ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІК 2 /7

65 Жаутерек – кегей тұқымдас, таулы өлкеде өсетін майтерек. Жебе – 1. садақ оғы. 2. жау жолына құрылған кедергі. 2. жау жолына құрылған кедергі. 3. (ауыс). Бір нәрсенің сүйір ұшы. 3. (ауыс). Бір нәрсенің сүйір ұшы. Желмая – шөлге төзімді, күшті де жүйрік түйе. Жемсау – (ауыс). қарын., құрсақ, құлқын. Желең – ер адамның жеңіл, жұқа сырт киімі. З Зындан – түрме, абақты. тұтқындарда жазалау үшін жер астынан қазылған терең ор, апан. тұтқындарда жазалау үшін жер астынан қазылған терең ор, апан. (ауыс). түнек, қапас, қараңғылық. (ауыс). түнек, қапас, қараңғылық.К Кежі – қиқар, қыңыр, қырсық. Кереге – киіз үйдің ағаштан жасалған жиналмалы тор көзді сүйегі, қаңқасы. Керме – 1. бір нәрсе ілу, байлау үшін тартатын жіп, арқан. 2. садақтың тартылған жібі. 2. садақтың тартылған жібі. 3. (ауыс). қиын-қыстау. 3. (ауыс). қиын-қыстау. Көбе – (көне) болаттан немесе темірден жасалған сауыт түрі. Көдік – қарағайлы орман, қорыс. Көксіген – жерінен жеріген, безген, туған жер, өлкесін тастап кететіндер. Көпек – тапал, аласа, кішкене. Көрпелдес – жүндес, ет алған марқа қозы. Күдері – әбден иі қанып жұмсартылған тері, қайыс. Жаутерек – кегей тұқымдас, таулы өлкеде өсетін майтерек. Жебе – 1. садақ оғы. 2. жау жолына құрылған кедергі. 2. жау жолына құрылған кедергі. 3. (ауыс). Бір нәрсенің сүйір ұшы. 3. (ауыс). Бір нәрсенің сүйір ұшы. Желмая – шөлге төзімді, күшті де жүйрік түйе. Жемсау – (ауыс). қарын., құрсақ, құлқын. Желең – ер адамның жеңіл, жұқа сырт киімі. З Зындан – түрме, абақты. тұтқындарда жазалау үшін жер астынан қазылған терең ор, апан. тұтқындарда жазалау үшін жер астынан қазылған терең ор, апан. (ауыс). түнек, қапас, қараңғылық. (ауыс). түнек, қапас, қараңғылық.К Кежі – қиқар, қыңыр, қырсық. Кереге – киіз үйдің ағаштан жасалған жиналмалы тор көзді сүйегі, қаңқасы. Керме – 1. бір нәрсе ілу, байлау үшін тартатын жіп, арқан. 2. садақтың тартылған жібі. 2. садақтың тартылған жібі. 3. (ауыс). қиын-қыстау. 3. (ауыс). қиын-қыстау. Көбе – (көне) болаттан немесе темірден жасалған сауыт түрі. Көдік – қарағайлы орман, қорыс. Көксіген – жерінен жеріген, безген, туған жер, өлкесін тастап кететіндер. Көпек – тапал, аласа, кішкене. Көрпелдес – жүндес, ет алған марқа қозы. Күдері – әбден иі қанып жұмсартылған тері, қайыс. ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІК 3 /7

66 Күлік – сәйгүлік, жүйрік, шапшаң. Кірт – (көне) қоныс, мекен, тұрақ. Кіреуке – (көне). Оқтан, найзадан, қорғалу үшін жорыққа киетін темір сауыт. Қ Қаба – қалың, тығыз, қою, қауқиған. Қағба – мұсылмандар аспаннан түсті, құдай жіберді деп табынатын Мекедегі үлкен қара тас. Қайнар – 1. судың жерден шымырлап шығып жататын көзді жері, бастау. 2. Ауыс. Береке көзі, молшылық қоры. 2. Ауыс. Береке көзі, молшылық қоры. Қалы – түрлі-түсті ою-өрнектермен безендірілген, қымбат бағалы кілем. Қамқа – (көне) зер талшықтары қосылып тоқылған жібек мата. Қанды ауыз – ұстаған аңын жібермейтін (қақпан, мылтық). Қанжыға – бір нәрсеге байлау, бөктеру үшін ердің екі жақ қапталының арт жағына өткізілген жіңішке, ұзын қайыс. Қарашы – (көне) хан ордасындағы ақылшы, кеңесші. Қармалжық – мойны шымқай қара емес, аздаған көк қылшығы бар қара түлкі. Қас – нағыз, тым, аса. Қашаған – қашып ұстатпайтын, тұра қашатын. Қидасын – әбден бекіген, шыныққан, қайнасып қатқан. Қиян – алыс жер, шалғай, жер түбі. Қоныс – малды ауылдың жылда қонып жүрген жері. Қоспақ – айыр түйе мен нарды будандастырудан алынған түйе тұқымы. Қосын – (көне) жауынгерлер тобы, әскер. Күлік – сәйгүлік, жүйрік, шапшаң. Кірт – (көне) қоныс, мекен, тұрақ. Кіреуке – (көне). Оқтан, найзадан, қорғалу үшін жорыққа киетін темір сауыт. Қ Қаба – қалың, тығыз, қою, қауқиған. Қағба – мұсылмандар аспаннан түсті, құдай жіберді деп табынатын Мекедегі үлкен қара тас. Қайнар – 1. судың жерден шымырлап шығып жататын көзді жері, бастау. 2. Ауыс. Береке көзі, молшылық қоры. 2. Ауыс. Береке көзі, молшылық қоры. Қалы – түрлі-түсті ою-өрнектермен безендірілген, қымбат бағалы кілем. Қамқа – (көне) зер талшықтары қосылып тоқылған жібек мата. Қанды ауыз – ұстаған аңын жібермейтін (қақпан, мылтық). Қанжыға – бір нәрсеге байлау, бөктеру үшін ердің екі жақ қапталының арт жағына өткізілген жіңішке, ұзын қайыс. Қарашы – (көне) хан ордасындағы ақылшы, кеңесші. Қармалжық – мойны шымқай қара емес, аздаған көк қылшығы бар қара түлкі. Қас – нағыз, тым, аса. Қашаған – қашып ұстатпайтын, тұра қашатын. Қидасын – әбден бекіген, шыныққан, қайнасып қатқан. Қиян – алыс жер, шалғай, жер түбі. Қоныс – малды ауылдың жылда қонып жүрген жері. Қоспақ – айыр түйе мен нарды будандастырудан алынған түйе тұқымы. Қосын – (көне) жауынгерлер тобы, әскер. ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІК 4 /7

67 Қотан – мал түнейтін орын, қора. Құба жон – сұрқай тартқан үстірт (дөнес) Құбыла – намаз оқыған кезде бет қарататын жақ. Құладын – қаршыға тұқымдас кішірек келген жиртқыш құс. Құлпы – (көне) өні құлпырып тұратын жібек мата. Құрық – 1. жылқы ұстау үшін ұшына ілмек жіп бекітілген ұзын сырық. 2. Ауыс. Айла – шарғы, қулық – сұмдық. 2. Ауыс. Айла – шарғы, қулық – сұмдық. Қылқан – мәңгі жасыл ағаштарда жапырақ орнына өсетін тікенек. Қылшан – (көне) жебе салып жүру үшін жылқының қылынан тоқып жасалған оқ қабы, қорамсақ Қылыш – болаттан істелген өткір жүзді. Қырмызы – ашық қызыл. Л Лашық – уақытша тұруға арналған күрке, сиықсыз, кедей қолды баспана. М Майқан – қырмандағы бастырылған астықты шөп-шаламнан, шарынан тазарту ісі. Мамық – құстың үлпілдеген жұмсақ жүні. Масақ – (көне) садақ оғының түп жағы, ұшына кері аша жағы. Мұнар – күн ашақ кездегі ауаның күңгірттігі, буалдырлығы. Мүритін – діни лауазымды адамдарға қол тапсырып, солардың ісін дәріптеуші шәкірт, ізбасар. Н Наркескен – болаттан соғылған екі жүзді алмас қылыш. Қотан – мал түнейтін орын, қора. Құба жон – сұрқай тартқан үстірт (дөнес) Құбыла – намаз оқыған кезде бет қарататын жақ. Құладын – қаршыға тұқымдас кішірек келген жиртқыш құс. Құлпы – (көне) өні құлпырып тұратын жібек мата. Құрық – 1. жылқы ұстау үшін ұшына ілмек жіп бекітілген ұзын сырық. 2. Ауыс. Айла – шарғы, қулық – сұмдық. 2. Ауыс. Айла – шарғы, қулық – сұмдық. Қылқан – мәңгі жасыл ағаштарда жапырақ орнына өсетін тікенек. Қылшан – (көне) жебе салып жүру үшін жылқының қылынан тоқып жасалған оқ қабы, қорамсақ Қылыш – болаттан істелген өткір жүзді. Қырмызы – ашық қызыл. Л Лашық – уақытша тұруға арналған күрке, сиықсыз, кедей қолды баспана. М Майқан – қырмандағы бастырылған астықты шөп-шаламнан, шарынан тазарту ісі. Мамық – құстың үлпілдеген жұмсақ жүні. Масақ – (көне) садақ оғының түп жағы, ұшына кері аша жағы. Мұнар – күн ашақ кездегі ауаның күңгірттігі, буалдырлығы. Мүритін – діни лауазымды адамдарға қол тапсырып, солардың ісін дәріптеуші шәкірт, ізбасар. Н Наркескен – болаттан соғылған екі жүзді алмас қылыш. ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІК 5 /7

68 П Пақыр – халі мүшкіл байғұс, сорлы. С Сайғақ – қару ретінде жұмсайтын қатты ағаш, сойыл. Сақын – сақтық, қырағылық. Салуалы - салауатты Саптыаяқ – ағаштан шауып жасалаған аяқ, ыдыс. Сауырсын – май жамбас, сауыр Сауыт – оқ-найзадан сақтану үшін денеге киетін тор көзді кіреуке. Сардар – сарбаздардың басшасы, қолбасы. Семсер – болаттан істелген екі жүзді өткір қару. Т Талыс – өгіз терісі Тебінгі – тоқым қысқа болғанда аяқ киім мен шылбыр балағын қорғайтын ер-тұрман құрамына қатысты әбзелдердің бірі. Тегеурін – 1. екпін, қарқын, пәрмен. 2. қыран құстың алдыңғы жембасар үш тырнағына қарсы біткен жалғыз тырнағы, мүйіз сияқты қатты зат. 2. қыран құстың алдыңғы жембасар үш тырнағына қарсы біткен жалғыз тырнағы, мүйіз сияқты қатты зат. Толағай – 1. толассыз соққан жел. 2. түгі жоқ, тап-тақыр, жалаңаш. 2. түгі жоқ, тап-тақыр, жалаңаш. Төрткүл –сүйірлеу төртбұрышты етіп салынатын өрнек. П Пақыр – халі мүшкіл байғұс, сорлы. С Сайғақ – қару ретінде жұмсайтын қатты ағаш, сойыл. Сақын – сақтық, қырағылық. Салуалы - салауатты Саптыаяқ – ағаштан шауып жасалаған аяқ, ыдыс. Сауырсын – май жамбас, сауыр Сауыт – оқ-найзадан сақтану үшін денеге киетін тор көзді кіреуке. Сардар – сарбаздардың басшасы, қолбасы. Семсер – болаттан істелген екі жүзді өткір қару. Т Талыс – өгіз терісі Тебінгі – тоқым қысқа болғанда аяқ киім мен шылбыр балағын қорғайтын ер-тұрман құрамына қатысты әбзелдердің бірі. Тегеурін – 1. екпін, қарқын, пәрмен. 2. қыран құстың алдыңғы жембасар үш тырнағына қарсы біткен жалғыз тырнағы, мүйіз сияқты қатты зат. 2. қыран құстың алдыңғы жембасар үш тырнағына қарсы біткен жалғыз тырнағы, мүйіз сияқты қатты зат. Толағай – 1. толассыз соққан жел. 2. түгі жоқ, тап-тақыр, жалаңаш. 2. түгі жоқ, тап-тақыр, жалаңаш. Төрткүл –сүйірлеу төртбұрышты етіп салынатын өрнек. ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІК 6 /7

69 Туырлық – киіз үй керегесінің іргесінен уықтың орта беліне дейінгі жерді жауып тұратын киіз. Тұғыр – мініске төзімді жабы тұқымдас жылқы. Тұлымшақ – өруге келмейтінәдейі қалдырған шаш, тұлым. Тұмар – тіл, көз тиюден сақтайды деген ұғыммен құран сөзі жазылған үш бұрышты мата не былғарымен тысталған дұғалық қағаз. Түндік – киіз үйдің шаңырағын жауып тұратын, жаңбыр өткізбейтін, күн түсірмейтін төрт бұрышты шағын киіз. Ү Үшкіл – 1. үшбұрышты зат. 2. көйлектің етегін кеңейту үшін оған үшбұрыштап қоятын қиықша, шабу. 2. көйлектің етегін кеңейту үшін оған үшбұрыштап қоятын қиықша, шабу.Ш Шағырмақ – жарқыраған, қызулы Шеңгел – саусақтары жартылай бүккендегі алақан аясы. Шөншік – жолбарыстың күшігі, бұзау терісі Ы Ындын – пиғыл, ниет, түпкі мақсат Туырлық – киіз үй керегесінің іргесінен уықтың орта беліне дейінгі жерді жауып тұратын киіз. Тұғыр – мініске төзімді жабы тұқымдас жылқы. Тұлымшақ – өруге келмейтінәдейі қалдырған шаш, тұлым. Тұмар – тіл, көз тиюден сақтайды деген ұғыммен құран сөзі жазылған үш бұрышты мата не былғарымен тысталған дұғалық қағаз. Түндік – киіз үйдің шаңырағын жауып тұратын, жаңбыр өткізбейтін, күн түсірмейтін төрт бұрышты шағын киіз. Ү Үшкіл – 1. үшбұрышты зат. 2. көйлектің етегін кеңейту үшін оған үшбұрыштап қоятын қиықша, шабу. 2. көйлектің етегін кеңейту үшін оған үшбұрыштап қоятын қиықша, шабу.Ш Шағырмақ – жарқыраған, қызулы Шеңгел – саусақтары жартылай бүккендегі алақан аясы. Шөншік – жолбарыстың күшігі, бұзау терісі Ы Ындын – пиғыл, ниет, түпкі мақсат ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІК 7 /7

70 XVIII ғасырдағы тарихи жағдай. XVIII ғасыр қазақ халқының тарихындағы өте бір ауыр кезең. Жоңғар қалмақтары қазақ жерін басып алу мақсатымен талай рет шабуыл жасаған. Сол шабуылдарының ең күштісі, ең үлкені 1723 жылы балды. Бұл жорықтың салдарынан сол жылы қазақ халқы қырғынға қисапсыз күйзелушілікке ұшырады. Қара құрттай қаптаған қалмақтың қалың қолының тұтқиылдан жасаған мейлінше қатал, жойқын шабуылына төтеп бере алмай, соғыста қатты жеңіліс тапқан қазақ рулары үй-жайын, мекенін тастап, босып кетуге мәжбүр балды. «Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама» оқиғасы қазақтың ауыз әдебиетінде де, тарихи әдебиетінде де кең жирланған. Сол кездегі ел басы на туған қиын халді көрсететін, күні бүгінге дейін сақталған, жұрттың бәрі білетін өлеңдер бар. Солардың бірі – «Қаратаудың басы нан көш келеді» өлеңі. XVIII ғасыр қазақ халқының тарихындағы өте бір ауыр кезең. Жоңғар қалмақтары қазақ жерін басып алу мақсатымен талай рет шабуыл жасаған. Сол шабуылдарының ең күштісі, ең үлкені 1723 жылы балды. Бұл жорықтың салдарынан сол жылы қазақ халқы қырғынға қисапсыз күйзелушілікке ұшырады. Қара құрттай қаптаған қалмақтың қалың қолының тұтқиылдан жасаған мейлінше қатал, жойқын шабуылына төтеп бере алмай, соғыста қатты жеңіліс тапқан қазақ рулары үй-жайын, мекенін тастап, босып кетуге мәжбүр балды. «Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама» оқиғасы қазақтың ауыз әдебиетінде де, тарихи әдебиетінде де кең жирланған. Сол кездегі ел басы на туған қиын халді көрсететін, күні бүгінге дейін сақталған, жұрттың бәрі білетін өлеңдер бар. Солардың бірі – «Қаратаудың басы нан көш келеді» өлеңі. Қаратаудың басы нан көш келеді, Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді. Қарындастан айрылған жаман екен, Қара көзден мөлтілдеп жас келеді. Мына замен, қай замен – қысқан замен, Басымыздан бақ-дәулет ұшқан замен. Шұбырғанда ізіңнен шаң борайды, Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман. Мына замен, қай замен – бағы замен, Баяғыдай бола ма тағы замен?! Қаратаудың басы нан көш келеді, Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді. Қарындастан айрылған жаман екен, Қара көзден мөлтілдеп жас келеді. Мына замен, қай замен – қысқан замен, Басымыздан бақ-дәулет ұшқан замен. Шұбырғанда ізіңнен шаң борайды, Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман. Мына замен, қай замен – бағы замен, Баяғыдай бола ма тағы замен?! Қарындас пен қара орман қалғаннан соң, Көздің жасын көл қылып ағызамын. Мұнша қысым қылдың ғой, қатты құдай! Қабырғаға қара жер батты құдай! Жаяу жүрсем, табаны ауырады, Тым болмаса бермедің атты, құдай! Мына замен, қай замен – қай-қай замен, Ұл айрылған атаман дай-дай замен. Бауырынан айрылған жаман екен, Күн бар ма екен, көрісер есен-аман?... Қарындас пен қара орман қалғаннан соң, Көздің жасын көл қылып ағызамын. Мұнша қысым қылдың ғой, қатты құдай! Қабырғаға қара жер батты құдай! Жаяу жүрсем, табаны ауырады, Тым болмаса бермедің атты, құдай! Мына замен, қай замен – қай-қай замен, Ұл айрылған атаман дай-дай замен. Бауырынан айрылған жаман екен, Күн бар ма екен, көрісер есен-аман? /3

71 Алғаш рет қалмақтарды қирата жеңіп, тойтара соққы берген – қанжығалы Бөгембай батырдың қолы. Қалмақ қолы жеңілмейді-міс деген жалған лақаптың осыдан кейін күлі көкке ұшады жылы Бұланты өзенінің бойында болған шайқаста қалмақтар қатты жеңіліп, қырғынға ұшырайды. Одан кейінгі үлкен бір айқас 1729 жылы Балқаш көлінің оңтүстігінде болады. Бұл жолы да қазақ қолы жеңеді жылы қалмақтар қайта шабуыл жасап, қазақтарды тағы да көп қырғынға ұшыратып, көптеген адамдарын тұтқынға алады. Қазақтар Ресей патшалығының көмегімен 1743 тұтқындарын босатып, әр түрлі дипломатиялық қарым-қатынастар жасау арқылы 1755 жылға жетеді. Сол жылы Жоңғар қалмақтарына Қытай шабуыл жасайды. Осыны пайдаланып, қазақтар ақырғы рет қалмаққа тойтара соққы беріп, жылдар арасында айрылған жерлерін түгелдей қайтарып алады. Сөйтіп, қалмақтарды Алтайдың шекарасына дейін айдап салады. «Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама» оқиғасын олардың өз бастарына туғызады. Алғаш рет қалмақтарды қирата жеңіп, тойтара соққы берген – қанжығалы Бөгембай батырдың қолы. Қалмақ қолы жеңілмейді-міс деген жалған лақаптың осыдан кейін күлі көкке ұшады жылы Бұланты өзенінің бойында болған шайқаста қалмақтар қатты жеңіліп, қырғынға ұшырайды. Одан кейінгі үлкен бір айқас 1729 жылы Балқаш көлінің оңтүстігінде болады. Бұл жолы да қазақ қолы жеңеді жылы қалмақтар қайта шабуыл жасап, қазақтарды тағы да көп қырғынға ұшыратып, көптеген адамдарын тұтқынға алады. Қазақтар Ресей патшалығының көмегімен 1743 тұтқындарын босатып, әр түрлі дипломатиялық қарым-қатынастар жасау арқылы 1755 жылға жетеді. Сол жылы Жоңғар қалмақтарына Қытай шабуыл жасайды. Осыны пайдаланып, қазақтар ақырғы рет қалмаққа тойтара соққы беріп, жылдар арасында айрылған жерлерін түгелдей қайтарып алады. Сөйтіп, қалмақтарды Алтайдың шекарасына дейін айдап салады. «Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама» оқиғасын олардың өз бастарына туғызады. XVIII ғасырдағы тарихи жағдай. 2 /3

72 1. Керей – жылдар. 2.Жәнібек – 1473 – 1480 жылдар. 3.Бұрындақ – 1480 – 1511 жылдар. 4.Қасым – 1511 – 1518 жылдар. 5. Мамаш – 1518 – 1523 жылдар. 6. Таhир – 1523 – 1533 жылдар. 7.Бұйдаш – 1533 – 1534 жылдар. 8.Қожа Мақмұт – 1534 – 1535 жылдар. 9.Тоғым – 1535 – 1537 жылдар. 10.Хақназар – жылдар. 11.Шығай – 1580 – 1582 жылдар. 12.Тәуекел – 1582 – 1598 жылдар. 13.Есім – 1598 – 1628 (1645) жылдар. 14.Жәңгір (Салқам Жәңгір) – 1628 (1645) – 1652 (1680) жылдар. 15.Тәуке – 1680 – 1718 жылдар. 1. Керей – жылдар. 2.Жәнібек – 1473 – 1480 жылдар. 3.Бұрындақ – 1480 – 1511 жылдар. 4.Қасым – 1511 – 1518 жылдар. 5. Мамаш – 1518 – 1523 жылдар. 6. Таhир – 1523 – 1533 жылдар. 7.Бұйдаш – 1533 – 1534 жылдар. 8.Қожа Мақмұт – 1534 – 1535 жылдар. 9.Тоғым – 1535 – 1537 жылдар. 10.Хақназар – жылдар. 11.Шығай – 1580 – 1582 жылдар. 12.Тәуекел – 1582 – 1598 жылдар. 13.Есім – 1598 – 1628 (1645) жылдар. 14.Жәңгір (Салқам Жәңгір) – 1628 (1645) – 1652 (1680) жылдар. 15.Тәуке – 1680 – 1718 жылдар. Қазақ ордасының хандары 3 /3

73 тесттест 1.Жабағылы жас тайлақ Жардай атан болған жер. Жардай атан болған жер. Жатып қалып бір тоқты Жатып қалып бір тоқты Жайылып мың қой болған жер... Жайылып мың қой болған жер... Қазтуғанның қай өлеңінен алынған үзінді екенін анықтаңыз. Қазтуғанның қай өлеңінен алынған үзінді екенін анықтаңыз. А) «Белгілі биік көк сеңгір». В) «Салп-салпыншақ». С) «Мадақ». Д) «Еділ». 2. «Балпаң, балпаң кім баспас» өлеңінің авторын табыңыз. А) Жиембет. В) Шалкиіз. С) Доспамбет. Д) Ақтамберді. 3. Бұқар толғауларының басты тақырыбын көрсетіңіз. А) Жақсылық пен жамандық. В) Өмір жайлы. С) Ел бірлігі. Д) Ерлік, батырлық. 1.Жабағылы жас тайлақ Жардай атан болған жер. Жардай атан болған жер. Жатып қалып бір тоқты Жатып қалып бір тоқты Жайылып мың қой болған жер... Жайылып мың қой болған жер... Қазтуғанның қай өлеңінен алынған үзінді екенін анықтаңыз. Қазтуғанның қай өлеңінен алынған үзінді екенін анықтаңыз. А) «Белгілі биік көк сеңгір». В) «Салп-салпыншақ». С) «Мадақ». Д) «Еділ». 2. «Балпаң, балпаң кім баспас» өлеңінің авторын табыңыз. А) Жиембет. В) Шалкиіз. С) Доспамбет. Д) Ақтамберді. 3. Бұқар толғауларының басты тақырыбын көрсетіңіз. А) Жақсылық пен жамандық. В) Өмір жайлы. С) Ел бірлігі. Д) Ерлік, батырлық. 6 1 /9

74 4. Қазтуғанның өлеңін табыңыз. А) «Ағайының көп болса». В) «Бұл заменда не ғаріп?». С) «Салп-салпыншақ үш өзен». Д) «Айналайын Ақ Жайық». 5. Еңсесі биік ақ орда Еміне кірер күн қайда? Толғамалы ақ балта Толғап ұстар күн қайда? А) Доспамбет. В) Асан қайғы. С) Шалкиіз. Д) Қазтуған. 6. Дұшпаннан көрген қорлығым Сарсу балды жүрекке. Он жетіде құрсанып, Қылыш ілдім білекке, - деген үзіндінің авторын табыңыз. А) Жиембет. В) Доспамбет. С) Ақтамберді. Д) Шалкиіз. 4. Қазтуғанның өлеңін табыңыз. А) «Ағайының көп болса». В) «Бұл заменда не ғаріп?». С) «Салп-салпыншақ үш өзен». Д) «Айналайын Ақ Жайық». 5. Еңсесі биік ақ орда Еміне кірер күн қайда? Толғамалы ақ балта Толғап ұстар күн қайда? А) Доспамбет. В) Асан қайғы. С) Шалкиіз. Д) Қазтуған. 6. Дұшпаннан көрген қорлығым Сарсу балды жүрекке. Он жетіде құрсанып, Қылыш ілдім білекке, - деген үзіндінің авторын табыңыз. А) Жиембет. В) Доспамбет. С) Ақтамберді. Д) Шалкиіз. 2 /9

75 7. Қазтуған өзі жайлы қай өлеңінде айтқанын белгілеңіз. А) «Әрайна, билер, әрайна». В) «Белгілі биік көк сеңгір». С) «Алаң да алаң, алаң жұрт». Д) «Мадақ». 8. Қай жираудың суреттеуіндегі арғымақ, табыңыз. Арыстандай екі бұтын алшайтып, Арғымақ мінген өкінбес. А) Үмбетей жирау. В) Доспамбет жирау. С) Ақтамберді жирау. Д) Шалкиіз жирау. 9. Өкпеңменен қабынба, Өтіңменен жарылма! Орыспенен соғысып, Жұртыңа жаулық сағынба, - деп, Бұқар жирау қай ханға айтқандығын көрсетіңіз. А) Тәуке хан. В) Есім хан. С) Хақназар Д) Абылай хан. 7. Қазтуған өзі жайлы қай өлеңінде айтқанын белгілеңіз. А) «Әрайна, билер, әрайна». В) «Белгілі биік көк сеңгір». С) «Алаң да алаң, алаң жұрт». Д) «Мадақ». 8. Қай жираудың суреттеуіндегі арғымақ, табыңыз. Арыстандай екі бұтын алшайтып, Арғымақ мінген өкінбес. А) Үмбетей жирау. В) Доспамбет жирау. С) Ақтамберді жирау. Д) Шалкиіз жирау. 9. Өкпеңменен қабынба, Өтіңменен жарылма! Орыспенен соғысып, Жұртыңа жаулық сағынба, - деп, Бұқар жирау қай ханға айтқандығын көрсетіңіз. А) Тәуке хан. В) Есім хан. С) Хақназар Д) Абылай хан. 3 /9

76 10. Таза мінсіз асыл тас, Су түбінде жатады. Таза мінсіз асыл сөз, Ой түбінде жатады. Үзінді кімдікі екенін белгілеңіз. А) Ақтамберді. В) Доспамбет. С) Асан қайғы. Д) Қазтуған 11. Қамшыны сипотаған жирауды табыңыз. Қарағайлы көлік бойында, Қамшым қалды ойында. Дүлдіргесі бұлан терісі, Өрімі құнан білдің қайысы, Шырмауығы - алтын, сабы - жез... А) Ақтамберді. В) Доспамбет. С) Үмбетей. Д) Шалкиіз. 12. Бұқардың әкесінің атын табыңыз. А) Қалқаман. В) Айтқожа. С) Сүйініш Д) Өтеміс. 10. Таза мінсіз асыл тас, Су түбінде жатады. Таза мінсіз асыл сөз, Ой түбінде жатады. Үзінді кімдікі екенін белгілеңіз. А) Ақтамберді. В) Доспамбет. С) Асан қайғы. Д) Қазтуған 11. Қамшыны сипотаған жирауды табыңыз. Қарағайлы көлік бойында, Қамшым қалды ойында. Дүлдіргесі бұлан терісі, Өрімі құнан білдің қайысы, Шырмауығы - алтын, сабы - жез... А) Ақтамберді. В) Доспамбет. С) Үмбетей. Д) Шалкиіз. 12. Бұқардың әкесінің атын табыңыз. А) Қалқаман. В) Айтқожа. С) Сүйініш Д) Өтеміс. 4 /9

77 13. Қазтуған туып-өскен жер аттарын атаңыз. А) Ертіс, Қарашың. В) Ақсу, Балқаш. С) Еділ, Жайық, Ойыл. Д) Ертіс, Жемекей. 14. Доспамбет жерленген жерді табыңыз. А) Атырау. В) Азау. С) Астрахань. Д) Ақтөбе. 15. Кімнің сөзі екенін белгілеңіз. Ағайынның аразы, Елдің сәнін кетірер. Абысынның аразы, Ауыл сәнін кетірер. А) Бұқар. В) Сырым батыр. С) Үмбетей. Д) Төле би. 16. Қазтуған жираудың шыққан тегін анықтаңыз. А) Хан. В) Шонжар. С) Қара. Д) Дана. 13. Қазтуған туып-өскен жер аттарын атаңыз. А) Ертіс, Қарашың. В) Ақсу, Балқаш. С) Еділ, Жайық, Ойыл. Д) Ертіс, Жемекей. 14. Доспамбет жерленген жерді табыңыз. А) Атырау. В) Азау. С) Астрахань. Д) Ақтөбе. 15. Кімнің сөзі екенін белгілеңіз. Ағайынның аразы, Елдің сәнін кетірер. Абысынның аразы, Ауыл сәнін кетірер. А) Бұқар. В) Сырым батыр. С) Үмбетей. Д) Төле би. 16. Қазтуған жираудың шыққан тегін анықтаңыз. А) Хан. В) Шонжар. С) Қара. Д) Дана. 5 /9

78 17. Екі арыстан жау шапса, Оқ қылқандай шаншылса... Бетегелі Сарыарқаның бойында Соғысып өлген өкінбес! – деген шумақ кімнің өлеңінен алынғанын анықтаңыз. А) Ақтамберді. В) Доспамбет. С) Бұқар жирау. Д) Қазтуған. 18. «Алаштан байтақ озбаса» кімнің шығармасы екенін анықтаңыз. А) Жиембет. В) Доспамбет. С) Асан қайғы. Д) Шалкиіз. 19. Жағы түкті жылқы айуан Иесін қайда жаяу салмаған» - деген жолдар қай шығармадан алынғанын белгілеңіз. А) «Жел, жел есер, жел есер». В) «Ор, ор қоян, ор қоян». С) «Қоғалы көлдер, қом сулар». Д) «Шағырмақ бұлт жай тастар». 20. Бұқар жираудың батырлық, ерлік туралы өлеңін табыңыз. А) «Батырым өтті Бөгембай». В) «Тарланым». С) «Мінкен ер». Д) «Еңсегей бойлы ер Есім». 17. Екі арыстан жау шапса, Оқ қылқандай шаншылса... Бетегелі Сарыарқаның бойында Соғысып өлген өкінбес! – деген шумақ кімнің өлеңінен алынғанын анықтаңыз. А) Ақтамберді. В) Доспамбет. С) Бұқар жирау. Д) Қазтуған. 18. «Алаштан байтақ озбаса» кімнің шығармасы екенін анықтаңыз. А) Жиембет. В) Доспамбет. С) Асан қайғы. Д) Шалкиіз. 19. Жағы түкті жылқы айуан Иесін қайда жаяу салмаған» - деген жолдар қай шығармадан алынғанын белгілеңіз. А) «Жел, жел есер, жел есер». В) «Ор, ор қоян, ор қоян». С) «Қоғалы көлдер, қом сулар». Д) «Шағырмақ бұлт жай тастар». 20. Бұқар жираудың батырлық, ерлік туралы өлеңін табыңыз. А) «Батырым өтті Бөгембай». В) «Тарланым». С) «Мінкен ер». Д) «Еңсегей бойлы ер Есім». 6 /9

79 21. Доспамбет жираудың қай жерден шыққанын көрсетіңіз. А) Атырау. В) Азау. С) Астрахань. Д) Ақтөбе. 22. Жаманменен жолдас болсаңыз, Көрінгенге күлкі етер. Жақсыменен жолдас болсаңыз, Айырылмасқа серт етер, - деген үзіндінің авторын табыңыз. А) Қазтуған В) Доспамбет. С) Асан қайғы. Д) Бұқар жирау. 23. Айналайын Ақ Жайық, Ат салмай өтер күн қайда. Еңсесі биік боз орда Еңкейе кірер күн қайда, - деген шумақ кімдікі екенін табыңыз. А) Жиембеттікі. В) Доспамбеттікі. С) Шернияздікі. Д) Қазтуғандікі. 21. Доспамбет жираудың қай жерден шыққанын көрсетіңіз. А) Атырау. В) Азау. С) Астрахань. Д) Ақтөбе. 22. Жаманменен жолдас болсаңыз, Көрінгенге күлкі етер. Жақсыменен жолдас болсаңыз, Айырылмасқа серт етер, - деген үзіндінің авторын табыңыз. А) Қазтуған В) Доспамбет. С) Асан қайғы. Д) Бұқар жирау. 23. Айналайын Ақ Жайық, Ат салмай өтер күн қайда. Еңсесі биік боз орда Еңкейе кірер күн қайда, - деген шумақ кімдікі екенін табыңыз. А) Жиембеттікі. В) Доспамбеттікі. С) Шернияздікі. Д) Қазтуғандікі. 7 /9

80 24. Асан атына қайғы деген сөздің тіркесе айтылуының себебін белгілеңіз. А) Жай қоя салған. В) Халық қайғысын, мұң-зарын ойлаумен өткен адам. С) Мұңды адам. Д) Өз басында қайғысы бар адам Шалкиіз: Бір жақсымен дос болсаң, Азбас-тозбас мүлкі етер. Бір жаманмен дос болсаң,...Жімле ғаламға күлкі етер, - деп қандай мәселені қозғағандығын анықтаңыз. А) Ел қорғау. В) Ерлік, бірлік. С) Достық, жолдастық. Д) Сақтық. 26. Бұқар жираудың «Сен – бұзау терісі шөншіксің» деп, Керейлерге айтқан сөзіндегі «шөншіктің» мағынасын анықтаңыз. А) Бас киім. В) Аяқ киім. С) Жарғақ қалта. Д) Тон. 24. Асан атына қайғы деген сөздің тіркесе айтылуының себебін белгілеңіз. А) Жай қоя салған. В) Халық қайғысын, мұң-зарын ойлаумен өткен адам. С) Мұңды адам. Д) Өз басында қайғысы бар адам Шалкиіз: Бір жақсымен дос болсаң, Азбас-тозбас мүлкі етер. Бір жаманмен дос болсаң,...Жімле ғаламға күлкі етер, - деп қандай мәселені қозғағандығын анықтаңыз. А) Ел қорғау. В) Ерлік, бірлік. С) Достық, жолдастық. Д) Сақтық. 26. Бұқар жираудың «Сен – бұзау терісі шөншіксің» деп, Керейлерге айтқан сөзіндегі «шөншіктің» мағынасын анықтаңыз. А) Бас киім. В) Аяқ киім. С) Жарғақ қалта. Д) Тон. 8 /9

81 27. Саздауға біткен сары ағаш, Кімдерге сайғақ болмаған? – қай шығарманың үзіндісі екенін анықтаңыз. А) «Жел, жел есер, жел есер». В) «Шағырмақ бұлт жай тастар». С) «Ор, ор қоян, ор қоян». Д) «Қоғалы көлдер, қом сулар». 28. Жыраулардың шығармашылығына тән ортақ сипатты белгілеңіз. А) Мәңгілік өлмес махаббат құдіретін жирлауы. В) Қысқа тұжирымдар арқылы берілуі. С) Философиялық терең афоризм, шешендік сөз байлығы. Д) Тарығу сарыны мол кездесуі. 29. Үмбетей жираудың толғауларынан алынған жолдардан эпитетті табыңыз. А) Бейіште нұры шалқыған. В) Тотықұс жарқанатқа пенде бдлған. С) Қаз дауысты Қазыбек, Қу дауысты Құттыбай, Қанжығалы Бөгенбай. Д) Жылға, сай, батпақ болса, өте алмассың. 30. Қазтуғанның жирын табыңыз. А) «Айналайын, Ақ Жайық». В) «Бұл заменда не ғаріп». С) «Еділ». Д) «Мұнар күн». 27. Саздауға біткен сары ағаш, Кімдерге сайғақ болмаған? – қай шығарманың үзіндісі екенін анықтаңыз. А) «Жел, жел есер, жел есер». В) «Шағырмақ бұлт жай тастар». С) «Ор, ор қоян, ор қоян». Д) «Қоғалы көлдер, қом сулар». 28. Жыраулардың шығармашылығына тән ортақ сипатты белгілеңіз. А) Мәңгілік өлмес махаббат құдіретін жирлауы. В) Қысқа тұжирымдар арқылы берілуі. С) Философиялық терең афоризм, шешендік сөз байлығы. Д) Тарығу сарыны мол кездесуі. 29. Үмбетей жираудың толғауларынан алынған жолдардан эпитетті табыңыз. А) Бейіште нұры шалқыған. В) Тотықұс жарқанатқа пенде бдлған. С) Қаз дауысты Қазыбек, Қу дауысты Құттыбай, Қанжығалы Бөгенбай. Д) Жылға, сай, батпақ болса, өте алмассың. 30. Қазтуғанның жирын табыңыз. А) «Айналайын, Ақ Жайық». В) «Бұл заменда не ғаріп». С) «Еділ». Д) «Мұнар күн». 9 /9

82 1. Жыраулар поэзиясының басты өкілдерін атаңдар. 2. Жыршы мен жирауды салыстырыңдар. 3. Толғаудың ерекшеліктері неде? 4. Жыраулар поэзиясының негізгі тақырыптары мен көтерген мәселелерін баяндаңдар. 5. Асанның өмір сүрген кезеңі және Асан атына қайғы сөзінің қосылуы нені аңғартады? 6. Қазтуған жирларының тақырыбын атаңдар.. 7. Доспамбет жираудың толғауларынан қандай ой түйдіңдер? 8. Шалкиіз өз толғауын қай биге арнап жазды? 9. Бұқарды неге жирау дейміз? 10. Бұқар өмір сүрген кездегі қазақ елінің тарихи жағдайы қандай еді? 11. Бұқар өлеңдеріндегі мақал-мәтел, нақыл боп кеткен сөздерді тауып, олардың қандай мәні бар екенін айтып беріңдер. 12.Бұқардың Абылай туралы жазған шығармаларын атаңдар. 1. Жыраулар поэзиясының басты өкілдерін атаңдар. 2. Жыршы мен жирауды салыстырыңдар. 3. Толғаудың ерекшеліктері неде? 4. Жыраулар поэзиясының негізгі тақырыптары мен көтерген мәселелерін баяндаңдар. 5. Асанның өмір сүрген кезеңі және Асан атына қайғы сөзінің қосылуы нені аңғартады? 6. Қазтуған жирларының тақырыбын атаңдар.. 7. Доспамбет жираудың толғауларынан қандай ой түйдіңдер? 8. Шалкиіз өз толғауын қай биге арнап жазды? 9. Бұқарды неге жирау дейміз? 10. Бұқар өмір сүрген кездегі қазақ елінің тарихи жағдайы қандай еді? 11. Бұқар өлеңдеріндегі мақал-мәтел, нақыл боп кеткен сөздерді тауып, олардың қандай мәні бар екенін айтып беріңдер. 12.Бұқардың Абылай туралы жазған шығармаларын атаңдар. І деңгей 1 /4

83 Жыраулар шығармаларын негізге ала отырып, моделін жаса. ІІ деңгей 2 /4

84 ІІІ деңгей Жыраулар поэзиясының тіліне талдау жаса. ТіліМысалдарКімнің шығармасынан? 1.Теңеу 2. Метафора 3. Эпитет 4.Ассонанс, аллитерация 5.Қайталау 6.Нақыл сөздер 7.Шешендік оралымдар 3 /4

85 ІV деңгей Жыр жампозы – жираулар, Жыраулар поэзиясы – тәрбие көзі, Жыраулар шығармаларындағы адамгершілік мәселесі тақырыптарының біріне ой толғау жазыңдар. 4 /4

86