Кеңес өкіметі орнауымен бір мезгілде мәдениетті қайта құру шаралары жүзеге асырыла бастады. Елде ағарту ісін дамытуға аса назар аударылды. Қазақтың ұлт. - презентация

1

2 Кеңес өкіметі орнауымен бір мизгілде мәдениетті қайта құру шаралары жүзеге асырыла баста ты. Елде ағарту ісін дамытуға аса назар аударылды. Қазақтың ұлт зиялылары шығармашылық тұрғыда табысты еңбек етіп, мәдени құрылыс бары сын жеделдетуге зорь үлестерін қосты. Қазақ тіліндегі окулықтар жазылды. Мұндай окулықтардың авторлары қазақ зиялыларының өкілдері - А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин баллоды. Алгебрадан қазақ тіліндегі бірінші мектеп оқулыгын Қаныш Сәтбаев, географиядан - Әлихан Бөкейханов, Қазақстан тарихынан профессор Санжар Асфендияров ңурастырды жилы араб жазуы негізіндегі қазақ әліпбиінен латынь әліпбиіне көшу жүзеге асырылды. XX ғасырдың бас кизі қазақ әдебиеті тарихындағы ерекше кизең баллоды. Қазіргі заманғы қазақ әдеби тілінің негізі қаланып, жаңа стильдік формула пайда баллоды, қазақ жазушылары жаңа жанрларды меңгере баста ты. Осы кизеңге Спандияр Көбеевтің шығармашылығы тән. С. Көбеевтің шығармашылық жолы орыс жазушыларының шығармаларын казак тіліне аударудан бастарды. С. Көбеевтің И. Крыловтан аударған мысалдар жинағы 1910 жилы жарық көрді жилы басылған «Қалың мал» романы қазақ әдебиетінің тарихындағы елеулі оқиға баллоды. XX ғасырдың бас кизіндегі қазақ әдебиетінің көрнекті тулғаларының бірі Султанмахмут Торайгыров еді. Ол ауыл мектебінде және Троицк медресесінде оқып, білім аллоды жылдары С. Торайғыров «Айқап» журналында өзінің негізінен өлеуметтік теңсіздік такырыбына арналған алғашқы өлендері мен әңгімелерін жариялады. Ол сол кизде «Қамар сұлу» романы жара баста ты.

3 Қазақ әдебиетінде көрнекті қазақ ақыны, журналист, қоғамдық қайраткер Мұхаметжан Сералин елеулі із қаллодырды. Ол атақты ақынның отбасында дүниеге келіп, медресе де, екі сыныптық орыс-қазақ училищесінде коды жылдары «Топжарған», «Гүлкашима» поэмаларын жажды жилы М. Сералин Фирдаусидің «Шахнамасынан» «Рұстем-Зұхраб» поэма сын қазақ тіліне удары. Оның кызметіндегі негізгі сала - журналистік кызмет еді. Ол «Айқап» журналының бас редакторы баллоды. Журналлодың шыға бастауы сол киздегі Қазақстанның мәдени өміріндегі елеулі құбылыс сана лады. XX ғасырдың бас кизіндегі аса танымал әрі көрнекті әдебиет қайраткерлерінің бірі ақын, түркітанушы-ғалым, аудармашы, педагог, көсемсөзші, қоғам қайраткері - Ахмет Байтұрсынұлы баллоды. Өз уақытында ол әділетсіздік пен сталиндік қуғын- сүргіннін құрбаны болып, жарты ғасырдан астам уақыт бойы есімі ейске алтын бай, Қазақстан тарихындағы лайықты орнын ала алмай келді. Ол отаршыл әскерге қарсы күрейске қатысқаны үшін қаторғалық жұмыстарға айдалған ықпаллоды ру басшысының отбасында дүниеге келді. Әкесіз қалған Ахмет Торғай училищесін бітіріп, білімін жалғастыру үшін Орынборға аттанды жылдан бастап А. Байтұрсынов педагогикалық және әдеби қызметпен айналысады. Оның бүкіл шығармашылығы өз халқын өнер-білімге баулуға бағытталлоды. Оның өзі қазақ қоғамының ой-өрісі терең, зиялы бөлігінің өкілі еді. Оның тұңғыш ақындық еңбегі - қазақ тіліне аударылған И. А. Крылов мысалдарының жинағы «Қырық мысал» баллоды. Жинақ 1909 жилы Санкт- Петербургте жарық көрді, бірнеше рет қайта басылып шығып, қазақтардың арасында кең тамады. Бұл жинақ оны халқына бүкіл жантәнімен берілген ақын, аудармашы, азамат ретінде танытты және 1914 жилы Орынборда «Маса» аты өлеңдер жинағы жеке басылып шықты.

4 А. Байтұрсынов мәдениеттің көтерілуін жалпыға бірдей ағарту жұмысын жүргізу мен жалпы адамзат мәдениетінің жетістіктерін меңгеру арқылы жүзеге асыруға болатыньын терең түсінді. Қазақ тілінің табиғатын зерттей отырып, ол тілтану жөнінде мақалалар мен оқулықтар, кейінірек ғылыми жұмыстарын жажды. Қазақ тілі туралы мақалаларында тілдің тазалығын сақтау, оны әр түрлі шұбарланудан тазартуды жақтады. А. Байтурсыновты қазақ тілтану ғылымының негізін салушы дуге болады, ол қазақ тілінің ерекшеліктеріне араб жазуын бейімдеді жылдар - А. Байтұрсыновтың өміріндегі маңызды кизең. Ол сол кизде қазақ тілінде Орынборда шығып тұрған жалғыз Қазақ газетінің редакторы баллоды. Мүнда ол окырмандарды халықтың бай рухани мұрасымен таныстыра отырып, оны білім жарығына, рухани жағынан кемелденуге шақырды. Халық ағарту, әдебиет пен тілтану мәселелеріне арналған көптеген мақалаларын жариялады. Мемлекет және қоғам қайраткері Әлихан Бөкейханов қазақ халқының мәдениетінің дамуында маңызды рөл атқарды. Оның қызметі сан карлы баллоды. Ол арман ісі, экономика, тарих, мал шаруашылығы, этнография, ауыз әдебиеті жөнінде бірқатар ғылыми мақалалар жажды. Еуропа мәдениетімен көңіл қойып айналысқан ол из мақалаларында М. Лермонтов, А. Чехов, В. Короленко, Л. Толстой, А. Пушкиндермен катар В. Скотт, У. Теккерей, Ч. Диккенс т. б. есімдерін жиі ейске алып отряды. Оның шығармаларында осы жазушылардың ой-пікірлері кеңінен қамтылып, шығармаларынан кейбір үзінділер де келтірілді.

5 Қазақ бастасөзінің қалыптасуы. Мәдениеттің дамуына осы уақытқа дейін елеусіз жағдайда болған баста ісін жолға қою белгілі бір ықпал фасады. Қазақ мерзімдік бастасының гүлдене бастаған уақыты XX ғасырдың бас кизіне тура келді. Бұл кизде кітап басып шығару Семей, Омбы, Орал сияқты мәдени орталықтарда қарқынды дамы. XIX ғасырдың соңында «Түркістан уалаятының газеті» мен «Дала уалаятының газеті» аты екі басылым шығып тұрды жылға қарай бірқатар жаңа газет термин журналдар пайда баллоды жилы қазақ зиялыларының бір чтобы Санкт-Петербургте редакторы Әбдірашид Ибрагимұлы болған «Серке» газетін шығара баста ты. Бұл газеттің екінші нөмірінде М. Дулатовтың «Біздің мақсат» денег мақаласы жарияланды. Патша тыңшылары газетті «қазақ халқын барлық үкімет орындары мен өкілдеріне қарсы қоздырушы» үндеу ретінде қарап, жауып тастады жилы наурызда Троицкіде бірінші нөмірі шығысымен тыйым салынған «Қазақ газеті» жарық көрді. Оқу ағарту мен білім идеяларын бұқара арасында насихаттау мен бастауыш білім беру жүйесін кеңейтуде «Айқап» журналы, «Киргизская степная газета», «Степной край», «Қазақ» газеттері елеулі рөл атқарды жилы Троицкіде «Айқап» журналының бірінші нөмірі жарық көрді. Журналлодың редакторы мен идеялық дом берушісі Мұхаметжан Сералин баллоды. Журнал өдебиеттің дамуы мен қазақ әдеби тілінің қалыптасуына үлкен үлес қосты. Онда ауыз әдебиеті, этнография, тарих жөніндегі зерттеу мақалалар жарияланды. Сол уақытта «Айқап» журналы далада мектептер мен медреселер ашу, ескі мектеп- тенге реформа жасауды насихаттады. Журналда түрік және парсы тілдерінен аударылған шығармалар, мысалы: Фирдаусидің «Шахнамасы» жарияланды жылдан бастап редакторы Сағынгерей Бөкеев болған «Қазақстан» газеті шыға баста ты. Газетте саяси мақалалардан басқа қазақтар мен ноғайлардың халық әдебиеті жөніндегі зерттеу мақалалары да жарияланды. Ұлттық бастасөздің дамуында Орынбор мен Торғайда жылдар аралығында Ахмет Байтұрсынұлының редакторлығымен шығып тұрған «Қазақ» газеті ерекше рөл атқарды. Газеттің негізгі міндеттері қазақ халқының мәдениетін көтеру, қазақтың әдеби тілі мен әдебиетін дамыту баллоды. Газет беттерінде Ә. Бөкейхановтың ауыз әдебиеті мен А. Байтұрсыновтың қазақ тілі мен қазақ әдебиеті жөніндегі еңбектеріне көп орын берілді.

6 20-30-шы жылдардағы оқу-ағарту ісімен мәдениет мәселесі тарихымызда әлі толық анықтала қоймаған күрделі мәселе. Мұның басты себебі, осыған байланысты ресми мәліметтердің өзара кайшылықта болуы дер едік шы жылдардғы ұлт зиялылардың ағартушылық қызметі арқылы тоталитарлық жүйесі қарсылығының ерекше түрі болғандығын көрсетуі біздіңше құптарлық пікір дуге болады. Кеңес заманында қазақтарда қазан революция сына дейін оқығандар болған жоқ денег тизис белең алып келгені баршаға мәлім. Ал шин мәнінде тарихи шиндық басқаша болған. Профессор Х.Әбіжановтың статистикалық мәлім еттеріне сүйеніп жасаған мы на мәліметгеріне сүйенсек, XX ғасырдың басында қазақ өлкесінде қазақтардан 3000-дай мұғалімдер, 600-ге жуық ауыл шаруашылық мамандары, ал 30-ға жуық қазақ азаматы жоғарғы медицина мамандық алған. Қазақтың ұлттық интелегенциясынын өсіп-өркендеуі қиын тарихи жағдайда жүрді. Бір жағынан уақыты өткен ескі қоғамдық қатынастар аяқтан тартып, мешеуліктен шығуға кедергі жасаса, екінші жағынан отарлық изгі, патшалықтың «әскери- полицейлік» тәртібінің күшейуі қазақ елінің алдағы болашағын күмәнді етті. Ақыры 1917 жилы Ақпан төңкерісі жеңіп, патша тақтан түсті. Қазақ домократиялық зиялылары бұл кабарды қуанышпен қарсы алып, ендігі жердь қазақ халкының бостандығын қамтамасыз ететін сәт жақындады деп сенді. Осыған байланысты, сол киздегі халықтың көңіл күйін А.Байтұрсынов был аша сипаттайды; «Қазақтарға Ақпан Төңкерісі қаншалықты түсінікті бокса, Қазан (әлеуметтік) Төңкерісі оларға соншалықты түсініксіз көрінді». Олар алғашқы революцияны қандай қуанышпен қабыл алиса, тура сендай үреймен екіншісін қарсы алуға мәжбур баллоды. Қазақ халқымен таныс адамдар үшін қазақтардың бұл төңкеріске денег мұндай қатынасы әбден табиғи және түсінікті болатынь. Алғашқы төңкерісті қазақтар тура түсініп, қуанышпен қарсы алиса, ал бірініден бұл төңкерістің оларды патша үкіметінің қанауы мен зорьлығынан құтқаруына және екіншіден, олардың өзімізді өзіміз басқарсақ денег ескі үмітін нығайта түсуінде еді. Міне осылайша қазақ зиялылары Ақпан төңкерісінің нәтижесінде ұлттық-азатық қозғалыстың негізі мәселелері - ұлттық мемлекеттік дербестік алуға, мәдениетті өркендетуге және басқа мәселелерді шешуге мүмкіндік туады денег сенімде баллоды. Осы оранда оқу-ағарту саласына ерекше көңіл бөлген ең аллодымен Түркістан Республикасы Халық комиссарлар Кеңесінің төрағасы Тұрар Рысқұловтың, сонымен бірге Сұлтанбек Қожанов, Нәзір Төреқұлов, Санжар Асфандияровтардың атқарған қызметтерін этап өткен орынды.