Тақырыбы: Мәдениет және өркениет ОРЫНДАҒАН: АБДИЛАЕВА С.С. ТОБЫ: 201 Б ФК ҚАБЫЛДАҒАН: КЕМЕЛБЕКОВ Қ.Б. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК. - презентация

1 Тақырыбы: Мәдениет және өркениет ОРЫНДАҒАН: АБДИЛАЕВА С.С. ТОБЫ: 201 Б ФК ҚАБЫЛДАҒАН: КЕМЕЛБЕКОВ Қ.Б. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ МИНИСТРЛІГІ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ФАРМАЦЕВТИКА АКАДЕМИЯСЫ Әлеуметтік және гуманитарлық пәндер кафедрасы

2 Жоспар Кіріспе Негізгі бөлім I Өркениет II Мәдениет III Мәдениеттің адам өміріндегі маңызы Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер

3 Өркениет Өркениет (лат. сіvіlіs – азаматтық) – қоғамның материаллодық және рухани жетістіктерінің жиынтығы. Ежелгі римдіктер бұл ұғымды варварлықтар деп өздері атаған басқа халықтар мен мемлекеттерден айырмашылықтарын көрсэту мақсайтында қолданған. Олардың түсініктері бойынша Өркениет азаматтық қоғам, қалалық мәдениет, заңға негізделген басқару тәртібі қалыптасқан рим империясының даму дәрежесін білдірген. Өркениет мәдениет ұғымымен тығыз байланысты.[1] Ғасырлар бойы қалыптасқан Өркениет пен мәдениет ұғымының мағыналарын төмендегідей топтастыруға болады:лат.[1] мәдениет пен Өркениет бір, олар синонимдер (И.Гердер, Э.Тайлор);И.ГердерЭ.Тайлор Өркениет – мәдениеттің ақыры, оның кәрілік шағы, руханилықтың антиподы (Ж.Ж. Руссо, Ш.Фурье,О.Шпенглер);Ж.Ж. РуссоШ.ФурьеО.Шпенглер Өркениет – мәдениеттің прогресі, болашаққа бой сермеуі, қоғамның парасаттылық деңгейі (Вольтер, Д.Белл);ВольтерД.Белл Өркениет – тағылық пен варварлықтан кейінгі тарихи-мәдени сайты (Л.Морган);Л.Морган Өркениет – этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің оқшау түрі (А.Тойнби, Н.Я. Данилевский, т.б.);А.ТойнбиН.Я. Данилевский Өркениет – мәдениеттің техникалық даму деңгейі, оның материаллодық жағы.

4 Өркениет Ағартушылық дәуірінде Өркениет әлеуметтік-мәдени дамуды сипотау үшін қолданылды. 19 ғ-да Шпенглер мен Тойнби еңбектерінде бұл термин өзіндік ерекшелігі бар, жергілікті қауымдастық мағынасында, яғни тарихи өркениеттер (Қытай, Вавилон, Түркі, Мұсылман, Орта ғасыр, т.б.) ретінде қолданылды. Дегенмен Өркениетті саралаудың бірегей өлшемдері мен ұстанымдары әлі күнге дейін жасалған жоқ. Соңғы кездері Өркениетке бір аймақта тұратын халықтардың тарихи тағдырластығы, олардың арасындағы ұзақ әрі тығыз мәдени байланыс нәтижесінде әлеум. ұйымдасу мен реттелудің этносаралық жергілікті қауымдастығы денег анықтама берілді. Өркениет категориясы мәдени типтерді зерттеуде немсе мәдени-тарихи типологияны жасауда кеңінен қолданылады. Сондай- ақ Өркениет типтерін шығыс және батыс деп бөліп, ғаламдық Өркениет және техногендік Өркениет ұғымдары да қолданылады. Мәдениеттанушылар Өркениетті мәдениет ұғымымен салыстыра қарастырады. С.Хантингтонның жіктемсі бойынша, қазіргі әлемде батыстық, латынь америкалық, православиялық,исламдық, конфуцийшілдік, үнді-буддалық, қиыр шығыс және африкалық секілді 8 суперөркениет қатар өмір сүруде. Қазіргі отандық мәдениеттану ғылымында қазақ өркениеті ұғымы қалыптасты. Ол ежелгі көшпелі өркениеттерден бастау алып (сақ, үйсін, қаңлы, ғұн, ортағасырлық түркілік дала империя лары, Алтын Орда, Ақ Орда, т.б.), кейін қазақ хандығы тұсында қалыптасқан, түркі-соғды, түркі-араб синтездері нәтижесінде исламдық суперөркениеттің құрамына енетін этномәдени бірлестікті сипотау үшін қолданылады (қ. Дала өркениеті). Қазақ Өркениеті 3 үлкен өркениеттердің (православиялық, исламдық, конфуцийлік) тоғысқан жерінде орналасқан.Шпенглер ТойнбиҚытай ВавилонТүркіМұсылман Орта ғасырС.Хантингтонныңлатынь америкалықправославиялықисламдықконфуцийшілдікүнді-буддалыққиыр шығысафрикалықсақүйсінқаңлығұн Алтын ОрдаАқ Орда

5 Оның мынадай өзіндік белгілері бар: а) көшпелі өркениеттің мәдени негізіне рулық-тайпалық одақ жатады; ә) түркі тілінде сөйлеген тайпалар түркі этнонимі панда болғаннан талой ғасырлар бұрын қалыптасқан; б) мұсылман дінін түркі тайпалары біртіндеп өз еркімен қабылдаған және бұл үрдіс Шыңғыс хан империясы тұсында баяулағанымен, түбінде табысты аяқталған; в) орта ғасырлардың соңынан бастап түркі тайпалары моңғолдық этн. элементтерді өзіне сіңіре бастарды; г) 15 ғ-да түркілік Орталық Азияда қазақ деп бұрынғы мемлекетінен бөлінген адамдарды сайты. Қазақ халқының және оның ата-тектерінің әлемдік Өркениетке қосқан басты құндылықтарына мыналар жатады: 1) еуразиялық көшпелілер кеңістікті игеруде адамзат тарихындағы бірінші жетістікке жетті; 2) көшпелілер шөл мен шөлейттерді үйлесімді игре аллоды; 3) еуразиялық көшпелілер тарих катализатор лары (А.Вебер) қызметін атқарды, олардағы миграциялық процестер жаңа өркениеттердің қалыптасуының себебі балды (Үнді, Иран, Ғұн мемлекеті, Араб Халифаты, т.б.); 4) Ұлы Жібек жолы және басқа да мәдени байланыс жүйелері арқылы түркілер батыс пен шығыстың арасында дәнекерлік қызмет атқарды, олардың сұхбатына себе покер балды; 5) қазақтың арғы тектері әлемдік өркениеттіліктің шалбар, алдаспан, киіз үй, күйме, металл өңдеу, зергерлік, ұсталық сияқты артефактілерін алғашқылардың бірі болып енгізді; 6) түркілердің әмбебап дүниетанымдық жүйесі – тәңіршілдік адамдық ынтымақтастық пен келісімділіктің маңызды форматы балды; 7) адам бол! ұстанымы, әлемді жарық дүние деп түсіну, адамның көңіл-күйіне мән беру, ғарышпен және адамдармен үйлесімділікте болу, ужасы үлкендер мен баланы қастерлеу сияқты қазақтың дәстүрлі әдеп жүйесінің құндылықтары қазіргі руханиятта ерекше орын аллоды. Қазіргі қазақ Өркениеті аллодында ұлттық архетиптерді сақтай отырып, оларды қазіргі әлемдік Өркениет құндылықтарымен үйлесімді эту міндеті тұрА.ВеберҮндіИранҒұн мемлекетіАраб ХалифатыҰлы Жібек жолы

6 Мәдениет ұғымын тереңірек түсіну үшін, оған мағыналық жақындығы бар кейбір басқа ұғымдармен арақатынасын қарастырып өтейік. Осы сипота біздің зердемізге бірінші түсетін үғым өркениет. Өркениет (цивилизация) семантикалық жағынан алғанда (латынь тілінің «civilis» сөзі) азаматтық денегді білдіреді. Римдіктер бұл үғымды «варварлықтар» деп өздері атаған, басқа халықтар мен мемлекеттерден айырмашылықтарын көрсэту мақсайтында қолданған. Яғни, «өркениет» олардың түсініктері бойынша азаматтық қоғамы, қалалық мәдениеті, заңға негізделген басқару тәртібі бар Рим империясының даму дәрежесін білдіреді. Ғасырлар бойы қалыптасқан осы екі үғымның мағыналарын төмендегідей топтастыруға мүмкіндік бар: 1. Мәдениет пен өркениет бір. Олар синонимдер (И. Гердер, Э.Б. Тайлор). 2. Өркениет мәдениеттің ақыры, оның кәрілік шағы, руханилықтың антиподы (Ж.Ж. Руссо, Ш. Фурье, О. Шпенглер). 3. Өркениет мәдениеттің прогресі, болашаққа бой сермеуі, қоғамның парасаттылық деңгейі (Ф. Вольтер, Д. Белл). 4. Өркениет тағылық пен варварлықтан кейінгі тарихи-мәдени сайты (Л. Морган). 5. Өркениет этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің оқшау түрі (А. Тойнби, Н.Я. Данилевский және т.б.).6. Өркениет мәдениеттің техникалық даму деңгейі, оның материаллодық жағы. Бұдан көретініміз, мәдениет пен өркениет бір-бірімен байланысты ұғымдар кен. Мәдениеттанушы Г. Чайлдтың пікірінше, өркениетке еңбектің қоғамдық жолмен бөлінуі, қалалардың панда болуы, жазбаша мәдениеттің дамуы, қолөнер мен сауданың өркендеуі, азаматтық қоғам мен мемлекеттің орнауы жатады.

7 Мәдениетті тұлғалық сипота қарастырғанда, бірнеше елеулі түсініктерге тоқтала кэту қажет, олардың ішіндегі маңыздылары: мәдени әрекет, мәдени орта, мәдени игіліктер мен қажеттіліктер және мәдени ұйымдар мен ұжымдар. Бүлардың арасында ең түбегейлісі мәдени әрекет. Әрекеттену жалпы адам мен қоғамның өмір сүру тәсілі, тіршіліктің тірегі. Мәдени әрекет деп, әдетте, мәдениет игіліктерін өндіруге, таратуға, тұтынуға бағытталған мақсатқа сәйкес әлеуметтік іс- қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді толассыз жасау нәтижесінде адам өзінің де мәдени деңгейін көтереді.

8 Осы әрекеттің қайнары, түпкі қозғаушы күші ретінде ғылым адамның талап-мұқтаждарын, мәдени қажеттіліктерді бөліп қарастырады. Осылардың қатарына біз мынандай адамдық қажеттіліктерді жатқызамыз: өмірдің мәні мен мағынасын іздеу, өмірден өз орнын табуға ұмтылу, шығармашылыққа талпыныс, альтруизм, гумандылық және тағы басқалары. Мәдени орта ұғымы мәдениеттің коммуникациялық (қатынастық) табиғатымен тығыз байланысты. Мәдени орта заттық- материаллодық, әлеуметтік ұйымдар мен ұжымдардан, рухани қызмет орындарынан тұрады. Оларға техника мен қүрал- жабдықтардың даму деңгейі, тұрмыстық мәдени дәрежесі, адамдардың білімділігі, кәсіптік шеберлігі, рухани мәдениетті сақтау және насихаттау ұйымдары (мұрағаттар, мұражайлар, кітапханалар, клуб тар және тағы басқалар) жатады.

9 Қайсыбір ұлттық мәдениетті алсақ та, ондағы салат-дәстүрлер жүйесіне бірден назарымыз ауады. «Салт-дәстүр, дейді белгілі философ Гердер, тіл мен мәдениет бастауларының анусы» (И.Г. Гердер. Идеи к философии истории человечества. Москва, 1977, с. 252). Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған өмір сүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге асыратын салат-дәстүрлер жүйесі мәдениет өзегін қүрастырады. Әсіресе, жазу-сызу болмаған арте заманда мәдениет ырымдар мен сәуегейлікке,. сенім-нанымдарға, дәстүрлі түсініктерге век артқан. Ал салат-дәстүрлерге Ғұзыхан Ақпанбет мынандай баға береді: «Олар терең философиялық ойдың, ғасырлар бойы жинақталған тәжірибенің сұрыпталған түжырымы, негізгі нәрі, қысқа да көркем бейнесі». (Қазақтың дүниетанымы. Алматы, 1993, 36-бет). Ғасырлар бойы күнделікті іс-тәжірибе негізінде сұрыпталған жазу- сызу мен азаматтық қоғам өлі жоқ кезде қалыптасқан салат-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар мәдени мирасқорлықтың жалғыз мүмкіндігі балды. Ескі ырымдар мен әдет-ғұрыптардан надандық, анайылықты емс, қазіргі үлттық мәдениеттердің архетипін аңғарған жөн.

10 Кез келген ұлттық мәдениеттің негізі мен ділін, ондағы адамгершілік қасиеттер мен дүниетанымды үғыну үшін мәдениеттің тағы бір түп- тамары дінге жүгіну қажет. Тоталитарлық жүйе ұлттық мәдениеттерді құрту мақсайтында, дінді «папины» денег марксизм қағидасын басшылыққа алып, ешқандай қасиетті тірліктері жоқ, шолақ белсенді мәңгүрттерді тәрбиелеуге туристы. Ал шындығында діни Ренессанс («ренессанс» француз сөзі қайта жаңғыру) мәдени дамуда хорасан зорь роль атқарды. Дінге дейінгі дүниетаным ретіндегі лифте табиғат қасиетті күштерге баланса, ұлттық немсе дүниежүзілік діндерде адам мен қоғамның құдіреттілігіне басты назар аударылады. Осының нәтижесінде өркениет қалыптасады. Жалпы алғанда, дінтанусыз мәдениеттану жоқ. Мәдениеттің өзекті бөлігі өнер. Таңбалы тастағы кескіндер мен тағы адамдардың ырым-билерінен бастап, Рафаэль мен Микеланджелоның мәңгілік туындыларымен жалғасқан, халықтың шығармашылық рухынан туған талой сұлу дүниелерсіз, өнер әлемінсіз, қандай мәдениеттің болсын рухын сезіне алмаймыз. Шынында да, өнер мөдениеттің алтын қазынасы, адамның ұлылығын білдіретін ғажап көріністердің бірі оның әсемдікке, сұлулыққа үмтылуы.

11 Осыған дейін қарастырылған анықтамалардан бір түйінді ой айтуға болады: мәдениет адам әлемі. Мәдениет көріністерінде адамдық парасат, оқыл-ой, ізгілік пен әдемілік заттандырылып, игіліктер дүниесі құралған. Сонымен бірге мәдениет адамды тұлға деңгейіне көтеретін негізгі құрал. Әл-Фараби айтқандай, адам «хайуани мадани», яғни, Мәдениетті жан. Адам табиғат туьндысы және ол үшін табиғи орта мәңгілік қажеттілік болып қаллоды. Мәдениет адамнан табиғатты бөліп аллоды денег пікір қанша рет айтылса да, адамның табиғи шығармашылықтың ең жоғары үлгісі кендігіне күмән жоқ. И. Гердердің тілімен айтқанда, адам табиғаттың бірінші азаттық алған пендесі.

12 Ғасырлар адамның мәдени дамуының куәсі. Бірақ осы алға қарай жылжу Жер-Анаға әр уақытта жайлы бола бермеді. Адам қоршаған ортаны өзіне ыңғайлы тұраққа айналлодыруға туристы, алайда осы белсенділік көп жағдайда табиғатты күйзелтіп, қүлдыратып жіберді. Мәдениет пен табиғатты қарама-қарсы қоюдың бір түрі адамның табиғи анти мәдениеттілігі жөніндегі ілімдер еді (киниктер, Ницше). Контрмәдениет атты XX ғасыр туындысы бұқаралық мәдениеттегі руханилықтың затқа, тауарға айналуына қарсы қозғалыс сипатында балды. Мәдениет пен табиғатты ұштастыруға тырысайтын ілім мәдени антропология. Оның негізін са-лушылардың бірі Э. Уилсон. Әрине аталған ілімдер табиғи-биологиялық заңдылықтарды тым әсірелеп жібереді, әйткенмен оның қисыны бар сияқты. Өйткені, XX ғасыр мәдениет пен табиғат дилеммасының адам тағдыры үшін қауіпті кендігін көрсетіп, заман талабына сәйкес экологиялық мәдениет ілімін тудырды. Адамдық шовинизмді тежейтін бүл ілімнің негізі есебінде мынадай идеяларды атап өткен жөн: а) академик В.И. Вернадскийдің Ноосфера (парасатты орта) туралы ілімі; ә) Рим клубының экологиялық түжырымдары; б) Тейяр де Шарденнің адам жөніндегі гуманистік эволю-циялық теориясы; в) Л.Н. Толстой, М. Ганди, А. Швейцер, Э. Фромм т.б. дамытқан гуманистік этика т.б.

13 Енді мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтерін талқылайық. Алдымен қоғам және мәдениет ұғымдарында қаншама ұқсастық, үндестік болғанымен, олардың арасындағы мағыналық, айырмашылықты естен шығармаған жөн. Қоғам әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе адам және оның ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Осыған дейін қарастырылған ұғымдарды негізге алып, қоғамдағы мәдениеттің төмендегідей қызметтерін айқындау мүмкіндігі бар:

14 Мәдениеттің қоғамдағы бүл қызметміндетінің сан алуан қыры бар. Бірден біздің назарымызды өзіне аударатын нәрсе мәдениет пен білімнің ара қатынасы. «Табиғаттан қулығын асырып жіберуге» (Гегель) бағытталған адамдардың білімі, әрине мәдениеттің негізгі қүрамдас бөлігіне жатады. Ертедегі гректің «пайдейя», ислам Өркендеуіндегі «маариф», қазіргі өркениеттегі «интеллигенттілік» үғымдары мәдениет пен білімділіктің іштей туыстығын, үндестігін білдіреді. Осы сипота, әсіресе зиялылар (интеллигенция) мәдениетті сақтау және дамыту ісінде үлкен қызмет атқарады. «Бүгінгі күнге лайық адамдық қарым-қатынас орнату интеллигенцияның басты міндеті... Ал біздің өркениеттілігіміз жаппай компьютерге көшумен сипоталмауы керек, мәдени диалогтың түрін жасап, оны сақтай білу қабілетімізбен көрінуі керек» (Ә. Наурызбаева, Н. Скалон. Диалогтың мүмкіндігі. «Шаһар», 1993, 1, 8-бет). Яғни білімділік мәдениеттіліктің маңызды алғышарты болғанымен, бұл екі ұғымның арасында елеулі айырмашылық, белгілі алшақтық, кейде тіпті қайшылық бар. Ғылымның бет аллоды дамуы, шектелмеген техникалық әрекет мәдениетке үлкен нұқсан келтіруі мүмкін. Тек жоғары деңгейде мәдениеті бар өркениет ғылым мен техниканың дамуындағы теріс салдарларды бейтараптандыра аллоды. Егер біз ғылым арқылы шындықты ашсақ, өнер арқылы әсемдікке ұмтыламыз, ал моральдық таным арқылы жақсылық пен жамандықты айырамыз.

15 Қорытынды Адамдардың қарым-қатынасы, мәдениеттер сұхбаттасуы әлеуметтік шындықтың басым көрінісі. Адам ерекше бір өрісте қарым-қатынас өрісінде болады. Руханилық пен ізгілік, әдемілік пен жақсылық тербелісі адамды нәзік тормен қоршаған; қоғамдық өмірде тек зат пен тауар ауысуы ғана емс, ең аллодымен идеялар, мамандық, шеберлік тәжірибелерімен, сезімдік үлгілерімен ауысу толастамақ емс. Мәдениет игіліктерін жас нәресте анусының ақ сүтін еміп, оның әлди жырымен сезім дариясына шомылып қана адамдық қасиеттерді бойына сіңіре бастайды. Ғылымда социализация (әлеуметтену) деп аталатынь процесс те мәдени қарым-қатынасқа негізделген. Мәдени қарым-қатынастың түрлері денегде олардың әмбебаптығына және көп мағыналылығына көңіл бөлу қажет. Мәдени құндылықтарды оларды жасаушылар және тұтынушылар арасындағы қарым-қатынас ретінде алуға болады. Мәдени туынды қаншама асыл болғанымен, егер ол рухани азық ететіндері белгілі бір себептермен жетпей жатса, онда ол мәдени айналыстан шығып қаллоды. Адам тұрмайтын үй қаңырап бос тұрады, отарба жүрмейтін темір жол жай темір мен ағаштың үйіндісі, ешкім оқымайтын кітап шаң басып жатқан қағаз. Мәдени болмыстың тірегі деп қарым-қатынасты айтамыз.

16 Пайдаланылған әдебиеттер 1. Алексеев П.В, Панин А.В. Философия: Учебник 3-ші басылым Балашов Л.Е Философия: Оқулық Петрова В.Ф, Хасанов М.Ш Философия. ЖОО арналған оқулық- Алматы Эверо