Татарстан Республикасы Лаеш муниципаль районы МБГБУ «Атабай урта гомуми белем бирү мәктәбе» Хезмәтне башкаручылар: Хәмитова Ландыш Тәлгать кызы- МБГБУ. - презентация

1 Татарстан Республикасы Лаеш муниципаль районы МБГБУ «Атабай утра гомуми белем бирү мәктәбе» Хезмәтне башкаручылар: Хәмитова Ландыш Тәлгать кызы- МБГБУ «Атабай утра гомуми белем бирү мәктәбенең I категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы; Шәрәпова Илсөяр Дәүләт кызы- МБГБУ «Атабай утра гомуми белем бирү мәктәбенең угары категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы.

2 Авылыбыз утрасында Бөек Ватан сугышында һәлак булганнарга куелган һәйкәл бар… Менә мин дә мәгърур һәйкәл каршинда басып торам, Бөек Ватан сугышының дәһшәтле көннәре турында уйланам. Ирексездән, канкойгыч сугыш елларының авыр газаплары минем күзал дыма килә, ХАТИРӘләр яңара.

3 2015 нче еленың 9 нчы маенда Бөек Ватан сугышында Җиңүгә 70 ел тула. Элекке Советлар Берлеге җирендә яшәүчеләр һәм,гомумән, Җир йөзендәге бөтен сав йөрәкле, намуслы, тынычлык сөюче кешеләр бу бәйрәмне зурлап билгеләп үтәчәкләр. Әйе, зур бәйрәм, олы бәйрәм, бөек тантана бу -Җиңү көне!

4 Лаеш төбәге үзенең дүрт Герое белән Дан тата. Советлар Союзы Герое- Козлов Степан Игнатьевич ( ) Тангачы авылыннан 1942 алдан Совет Армиясендә 178 нче танк бригадасының (10 нчы танк корпусы,40 нчы армия, Воронеж фронты) составында сугыша башлый.Укчы батальон автоматчысы Козлов 1943 еленың 24 сентябрендә, беренчеләрдән булып, Ржищев бистәсе тырәсендә (Киев өлкәсе) Днэпрны кичкән. Сугышның иң кискен мисгелендә Козлов иптәшләрен контрһөҗүмгә күтәргән. Сугыш барышында, анның иң хәлиткеч минутларында командирларының төгәл расчёт лары гына түгел, рядовой солдатларның батырлыгы, кыюлыгы зур роль лунный. Козлов Степанга нәкъ менә шул сыйфатлар хаус, чөнки иң кискен момента ул башкаланны үз артыннан ияртә ала. Аның кыюлыгы һәм югалып калмавы совет командованиесенә Днэпрны кичү мәсьәләсе хәл ителгәндә зур булышлык китерә. Советлар Союзы и семе 1943 еленың 23 октябрендә бирелгән. Ленин һәм I дәрәҗә Ватан сугышы орденнары белән дә бүләкләнгән.

5 Советлар Союзы Герое - Малышев Алексей Пётрович ( ) Паново авылыннан 1943 еленың 11 нояберендә Совет Армиясенә чакырыла. 696 нчы полкның (383 нче укчы дивизия, 33 нче армия, I Белорусия фронты) отделение командиры сержант Малышев 1945 нче еленың 5 нче февралендә беренчеләрдән булып Фюрстенберг шәһәре (Германия) тырәсендә Одерны кичкән. Көчле ут астында кичү вакытында рота командиры үлемнән кот курган. Плацдарм өчен баркан сугышта душманның 3 контрһөҗүмен кире кайтаруда кэтнашкан. Кул сугышында 10 гитлерчены юг иткән. Плацдармны киңәйтү өчен дәвам иткән сугышларда яшерен рәвештә душманның тылы на үтеп кергән һәм полкның һөҗүмен тоткарлап килгән дзотны шартлаткан еленың 24 мартында Советлар Союзы Герое и семе бирелгән.

6 Советлар Союзы Герое – Александр Терентьевич Сергеев ( ) Емельяново авылыннан 1939 елда анны Кызыл Армия савларына чакырыла. Анда ул сугыш шаблону хәбәрен ишетә.1945 нче еленың гыйнварына таба өлкән сержант и семен алган якташыбыз I Украина фронтының 15 нче отделениенең 6 нчы понтон күпере батальоны белән җитәкчелек итә башлый ел датчик не кичәләр һәм, уңышлы сугышып, алга китәләр. Вислада сугышлар бетә. Польша азат ителә. Безнең гаскәрләр душман җиренә маяк басалан. Алар алдында биг зур каршилык – Одер елгасы тора. Немецлар үзләре анны Берлинның ачкычы дип атыйлар.Сергеев сугышчылар белән биг авыр шартларда күпер төзиләр һәм төзәтәләр. Сергеевның төгәл команда сын үтәп, понтон күперне төзеп бетерәләр һәм анның буенча гаскәрләр икенче ярга чага.

7 Советлар Союзы Герое-Матвеев Иван Степанович ( ) Егорово авылыннан 1929 елда Совет Армиясе савына алынганчы, Егорово авыл советы рәисе булган, 20 нче елларда авыл яшьләрен җитәкләп баркан. Армиядә сәяси-хәрби командирлар мәктәбен тәмамалый. Бөек Ватан сугышы башланганда, В.И.Ленин и семендәге Хәрби-политык Академиясенең 2 нче курсы нда укый. Сугыш башлангач, фронтка китә, 1942 ел азагында Выстрел командирлар курсын тәмамлап, укчы полк командиры итеп билгеләнә. Сугышларда ул ике тапкыр яралана: 1942 еленың 5 сентябрендә Ржев астында һәм 1942 еленың 24 ноябрендә Гомель тырәсендә еленың көзендә Матвеев Александр Невский ордены, ә 1944 еленың мартында Кызыл Байрак ордены белән бүләкләнә еленың кышында И.С.Матвеев җитәкләгән 1086 нчы укчы полк Рогачёв шәһәре тырәсендә Днэпрны кичә. Артылерия хәзерлегеннән соң Озеране авылы янында (Рогачёв районы) анның полки һөҗүмгә күчә. Аннан соң Друть елка сын кичәләр, Бобруйск шәһәрен камыйлар. 4 көн эчендә 50 км алга китәләр, фашистлардан 19 авылны азат итәләр, меңнәрчә гитлерчыны юг итәләр. Белоруссия фронтының 33 нче укчы армиясе Брянск и семен йөртүче укчы дивизиянең 1086 нчы укчы полки,1945 еленың гыйнварында Висла-Одер операциясендә душман позицияләренә һөҗүм барышында, башка полклардан 15 км алга китеп,Цепелев шәһәрчеген камап ала.Ләкин шәһәрчек гарнизоны буйсындырырга өлгерми,ярдәмгә килүче душман көчләре белән ике арада кала.Полк бер тәүлек чамасы душман контрһөҗүменә карши ярым чолганныш хәлендә сугыша һәм,командирның оборонанны оста оештыруы нәтыҗәсендә, бирешмичә, ярдәмче көчләр килеп җитүен көтеп ала еленың 27 февраль Указы белән И.С.Матвеевка Советлар Союзы Герое и семе бирелә.Ул өч Ленин,ике Кызыл Байрак, II дәрәҗә Ватан сугышы, Александр Невский и семендәге һәм Кызыл Йолдыз орденнары, медальләрь белән бүләкләнгән.

8

9 1941 нче елены ң 25 нче августы... Бу к ө не фронтка Атабайдан берьюлы 90 нан артык кеше кит ә. Мин Туган ил ө чен исге яуга кит ү че авылдашларымны ң крыс й ө зен к ү р ә м, с ө йг ә н ярларына со ң гы б ә хиллек с ү зен ашыгып пышылдауларын ишетк ә нд ә й балам. Авыл хатыннарыны ң, ирл ә рен ә ябышып, аланны җ иб ә рм ә ск ә, ничек т ә ү з яна рында тотып калырга тырышулары, слабый балаланны ң ә ты! ә тыем! дип ө сг ә л ә нэп елаулары к ү зал дыма кил ә.

10

11 Бөек Җиңү! Фронтта 4-5 ел Ватан азатлыгы өчен гитлерчы немецлар белән бугасга-бугаз сугышучы солдат өчен дә, тылда шул Җиңүне якынайту өчен көн-төн эшләгән хатыннар, картлар, балалан өчен дә нинди куаннычлы, ягымлы сүз бу! Ләкин кайгылы шатлык, хәсрәтле сөенеч, күз яшьле бәйрәм... Матәм катыш тантана өстенлек итә бу бәйрәмдә. Чөнки Җиңү бесгә җиңел бирелмәгән... Бу көннәрне искә төшерергә дә аяныч.

12 Миллионнарча кеше, туган җиреннән, гаиләсеннән аерылып, кулеры на сугыш кораллары ала, фашизмга карши көрәшкә күтәрелә. Илебезне сакларга дип, 560 меңнән артык татарстанлы фронтка китә. Кулына корал тотып сугышкан 100 меңнән артык якташыбыз Советлар Союзының орден һәм медальләре белән бүләкләнә. 200 дән артыгына Советлар Союзы Герое дигән мактаулы и семе бирелә.

13 Хәсәнов Идрис, капитан- офицер, Латвия җирендә батырларча һәлак бала. Аның туганнары, эзтабарлар хат җибәргәч кенә, абыйларының гәүдәсе чит җирләрдә ятып калганнын беләләр

14 Яки менә абыйлы- энеле Садриевларны алыйк. Аларның берсе - Садриев Габдрахман сугышның беренче көннәрендә үк эзсез югала. Ә энесенең, сержант Абдулла Садриевның, өчпочмаклы солдат хатлары 1943 еленың декабре на кадәр килеп торган. Аның турындагы хәбәр Атабайга 1978 елда гына килеп җитә. Аны Украинанның Варваровка авылы эзтабарлары җибәргән. Алар җибәргән хат буенча шул мәгълүм бала, 20 яшьлек Абдулла Садриев Варваровка авылы өчен баркан тыгезсез сугышта батырларча һәлак бала. Бу авылны алыр өчен 1500 сугышчы башын салган! Эзтабарлар чакыруы буенча, Садриевлар абыйлары каберне зыярат кылып, чәчәкләр салып кайттылар.

15 Соңгы ветеринар да бүген бакый дөньяга күчте. Әмма алан турындагы ХАТИРӘ һаман да күңелдә.... Шулай утлы, газаплы өермәләр эчендә 4 ел вакыт уза. Ниләр генә күрми газиз солдат баш лары! Әйе, яу кырында да сынатмый Атабай егетләре. Галиев Хәнәфи чак кына Герой и семен алмыйча кала: ике Сугышчан Дан ордены белән бүләкләнә. Гел аллы савта сугыша ул, ашыгыч хат йөртү (курьерлык) бурычы йөкләнә аңа. Искиткеч каһарманлыклар күрсәткән ветеран, тыйнак кына яшәп, 1986 елда туган авылында вафат бала. Инде ничә еллар дәвамында Атабай утра мәктәбендә Хәнәфи Галиев призыва района хоккей ярышлары уздырыла.

16 2000 нче елда бу көне мәктәбебездә, анны хөрмәтләп, Советлар Союзы Герое М.П.Девятаев килде. Халкыбыз үз улларын онытмый!

17 Кадыйр абый Габдрахманов - легендар шәхес. Төнгә 3-4 очыш ясарга туры килә. Укчы – радист бала ул.Ил–4 бомбардировщигында генерал- майор Чемоданов белән бергә моча. Кадыйр абый Габдрахманов үзенең командиры - генерал-майор Чемоданов һәм подполковник Омельченко белән Кызыл мәйданда Бер очышта хәтта немец истребителен дә бәреп төшерә. Бу батырлыгы өчен Кызыл байрак ордены белән бүләкләнә. Ә шулай да карт ветеран өчен иң кадерлесе – 1942 нче елда, сугышның иң кыен чорында, Кремльдә М.И. Калинин кулыннан алган Сугышчан батырлыгы өчен медаль. Җиңү көнен Кенигсберг шәһәрендә каршилый.

18 Габдрахман Нурмөхәммәт улы Нурмиевның сугышчан дан юлы биг гыйбрәтле. Ул 1942 елда, сугышның иң авыр көннәрендә, 19 яшендә, үзе теләп, франка китә. Һава Көчләре гаскәрендә, десант батальонында хезмәт итә. Тормышын куркыныч астаны купе, күп тапкырлар парашютная сикерергә туры килә. Сталинград оборонасында зур батырлыклар күрсәтә, Курск дугасында сугыша. Сапер - минер һөнәрен үзләштерә. Берничә тапкыр яралана. I Гвардия мотоинженерлык бригадасы составында Украина, Белоруссия, Польшанны азат итү, Берлинны алу өчен баркан сугышларда кэтнаша.

19 Габдрахман Нурмиев- рядовой солдат танке че лейтенант дәрәҗәсенә кадәр үсә. I дәрәҗә Солдат Данны,II дәрәҗә Ватан сугышы һәм Кызыл йолдыз орденнары, Батырлык өчен, Сталинград оборонасы өчен, Варшаванны азат иткән өчен, Берлинны алган өчен һ.б.медальләр белән бүләкләнә.

20 Нурулла абый Кашапов та 18 яшендә сугышка киткән, артыллерист булган. Украина фронтында сугыша, берничә тапкыр яралана. Дошман чолганнышына эләккәч, 3 этна буе коралсыз һәм ач килеш аннан чыкканнар. Сугышның ахырын отделение командиры баланак тәмамлый. Ул 1947 нче елда гына демобилизацияләнгән. Ул II дәрәҗә Бөек Ватан сугышы ордены, Германияне җиңгән өчен, Батырлык өчен, Отличный артыллерист медальләре кавалеры.

21 Хөсәенов Габделхак абый 1943 нче еленың январенда 18 яшендә фронтка китә. Латыш гвардия дивизиясендә сугыша.125 нче гвардия полкиның пулемет ротасында хезмәт итә. Бер күзен югалткач та, сугышуын дәвам итә. Великие Луки, Латвия шәһәрләрен азат итүдә кэтнаша. Волхов сазлыгын-да аеруча кыенга туры килде, -ди ул нче еленың сентябрь аенда туган якка I группа инвалиды булып кайта. II дәрәҗә Бөек Ватан сугышы ордены һәм Германияне җиңгән өчен медаль кавалеры. Ветеран хәзер дә савта. Хатыны Асия апа белән өч офицер ул үстерделәр.

22 Авылыбызның ветеринары арасында сугыш юлын артыллерист булып усган Вазыйх абый Шәрәфиев, миномет полкинда хезмәт иткән Мөбаракша Әхмәтшин, Галимҗан Мөхәммәдъяровлар, Ерак Көнчыгышта шофер булып хезмәт иткән Гарифулла Гайфуллин, шулай ук мотоукчы дивизиядә сугышкан Кормилицын Александр Григорьевич кебек каһарман шәхесләр авылыбыз яшьләрен патриотык тәрбияләүгә зур өлеш керттеләр. Гайфуллин Гарифулла Шәрәфиев Вазыйх

23 Атабай егет һәм кызларының сугышчан батырлыклары турында күп сөйләргә булыр иде. Әйе, кызларның да... Чөнки Атабай авылының 5 кызы да Бөек Ватан сугышында кэтнаша: Мингалиева Минҗиһан, Гайнетдинова Мәдинә, Скачкова Екатерина, Галиева Мөршидә һәм Галиева Миңҗамал. Мөршидә Гали кызы сугыш кырында үлеп кала. Галиева Минҗамал әсирлеккә эләгә, һәм анда еврей егетенә кияүгә чыгып, хәзерге көндә Канадада яши.

24 Мәктәп укучылары һәм укытучылары тарафыннан Атабай авылы тарихы елъязмасы булдырылды. Аерым игътыбарны җәлеп итә торган бүлек- Атабайлылар Бөек Ватан сугышында дип атала. Күптөрле эзләнүләр, сораштырулар, табышлар нәтыҗәсендә авылыбызның тарихы тулыланды, уникаль документлар табылды.

25 Авылдашыбыз Фатых абый Исхаков- Муса Җәлилнең Татар халык мәгарифе инстытутында (ТИНО) бергә укыган дусты, сабакташы. Әлеге фотосурәтне Фатых Исхаков озак еллар үзендә саклаган, бүген ул Атабай авылы музеенда саклана Фатых Исхаковның Муса Җәлил турындагы истәлекләре район һәм республика газеталаннында басыла Фатых Исхаков кулында сакланган рәсем артында Муса ясган истәлек Ф.Исхаковның Орденлы миллионнар савында хикәясендә язылганча, кечкенә Муса биг кыю, актыв, аралашучан, ярдәмчел иптәш булган. Әлеге китап мәктәптә саклана.

26 Фронттан кайткан уникаль фотосурәтләр Сугыш кырында ятып калган Якупов Кәрим нче елгы фотосурәт. Сугыштан исән-имин йөреп кайткан Вазыйх Шәрәфиев үзенең сугышчан дусты белән Германиядә нче ел. Сугыш кырыннан исән-сау әйләнэп кайткан Хәсәнов Минегали нче елгы фотосурәт.

27 Күп авылдашларыбызның сугышчан юлы романнар язарлык. Түбәндәге Үзәк архивтан бирелгән справка Гайнетдинов Абдулла Мәҗитович турында Ул 1941 еленың 2 нче маенда РККА савларына киткән һәм 1941 нче еленың 3 июлендә Минск янында әсирлеккә төшкән. Ниләр генә күрмәгән, кайсы гына лагерьларда булмаган. Минскидагы лагерьдан качып- тотылган, Орша лагереннан Франциядәге Жерзе-Атлия утравына җибәрелгән, таш чагару карьерында бил бөккән.

28 Абдулла Мәҗит улы 1943 еленың октябреннән 1944 еленың августына кадәр Нормандиянең Шербург лагеренда, ә аннан соң Франциянең Верберн лагеренда бала. Тагын бер качу омтылышын ясый, әмма тотыла еленың 31 августында Америка гаскәрләре тарафыннан азат ителә. Ләкин туган илдә сугыштан соң да Бакуда мәҗбүри хезмәт үтә.

29 Бу документ 176 нчы инженер -сапер батальоны 20 нче инженер- сапер бригадасы сугышчысы- Якупов Кәримнең 1944 нче еленың 13 нче июнендә һәлак булуы турында хәбәр итә. Халыкта похоронка дип йөртелгән кайгы кәгазе, күпме авылдашларыбызның үлеме турында хәбәр итеп, хатыннарны тол, балаланны ятым калдырган

30 Түбәндәге белешмәләр немецларның үз архивыннан алынган. Биктымеров Гыйззәтнең һәм Хайруллин Хөснулланның 1941 нче еленың 26 июлендә (бер үк көндә!) тотынлыкка эләгүләре турында хәбәр итә.Документта әтыләре һәм әниләре ТАССРның Лаеш районы Атабай авылыннан икәнлекләре язылган. Тоткыннарның бармак эзләренә кадәр күренэп тора. Әлеге уникаль документны бесгә Рождествено мәктәбенең тыкшеренү-десант төркеме тапшырды һәм үзебезне дә Мемориал, Подвиг народа, Память» сайтлары материаллары белән эшләргә, эзләнергә өйрәтте.

31 Медаль иясен тапты!!! Көннәрдән беркөне Җирле үзидарәгә Лаеш хәрби комиссариатыннан шалтыраталан. Алар Бөек Ватан сугышында хәбәрсез югалган дип саналган Гарифуллин Белалның туганнары, якыннары булуы турында кызыксындылар. Әтысеннән 2 яшьтә генә калган Илгиз бу төне төрле сораулар белән уздырды: Бәлки, әтысенең кабере табылгандыр? Билалов Илгиз Билалович( нче еллар дәверендәге мәктәбебез директоры) әтысенең (Гарифуллин Белалның) сугыш вакытындагы батырлыгы өчен За отвагу медаль белән бүләкләнүен, ләкин Сталинград сугышындагы чуалышлар күп булу сәбәпле һәм анның үлеме белән бәйле рәвештә озак еллар медаль үзенең хуҗасын эзләү турында сөйли.

32 Өчпочмаклы солдат хатлары! Күпме хис, сагыну сагышларын үзләрендә саклый алан. Ни кысганныч, авылыбыз, 1951 нче елда су басып, күчерелгән дәвердә, күбесе югка чага. Исән калганнары исә бесгә-оныкларга күп нәрсә турында сөйли. Түбәндәге солдат хаты 1944 нче еленың 12 гыйнварендә номеры астында Хөсәенов Вәли Кәрим улыннан әнисенә юлланган. Ул анда да үзе турында түгел, әнисе һәм туганнары турында кайгыртып яза. Печән әзерли алмаганнары өчен борчыла солдат

33 Хатырәләрен барлап, Советлар Союзы Герое- Сабиров Әхтәмов Атабай мәктәбе укучылары һәм укытучылары белән очрашуда нчы ел.

34 Укучыларыбызның иҗади эшләре «Кама ягы» район газетасында һәрдаим яктыртылып бара

35 Тылда да, фронтта да атабайлылар сынатмыйлар. Бөек Ватан сугышы елларында аллы савта атлыйлар. Сугыш кырларында ятып калган һәрбер авылдашыбыз атабайлыларның йөрәк түрендә, ХӘТЕРендә.

36 Сугыштан исән кайткан ветеринар савы алдан- ел сирәгәя бара. Бүгенге көндә Атабай авылында бер генә сугыш ветеранны да калмады. Тарихыбызны сугыш елы балаланныннан ишетәбез. Бөек Җиңүнең 69 еллыгы Бөек Җиңүнең 50 еллыгын каршилап

37 Сугыш балаланны. Аларның күбесе – ветеран укытучылар. Алар сугыш еллары турында үз ХАТИРӘ- истәлекләрен сөйлиләр

38

39 Сугыш кырларында ятып калган һәрбер авылдашыбыз атабайлыларның йөрәк түрендә, ХӘТЕРендә. Мәңгелек Дан аланга! Бер минут тынлык… ХӘТЕР яңартабыз! Әле соңгы ветеранныбыз янәшәдә нче еленың 9 Май бәйрәме

40 1. Атабай авылы туган якны өйрәнү музее материаллары 2. Батырлар китабы/ «Книга героев» Татарстан китап нәшрияты, 2000 ел. 3. Бөек Ватан сугышы ветеринарының истәлек-хатырәләре, интервьюлар. 4. «Весточки с фронта» ООО «Издательско- полиграфический центр «Экспресс-формат». 5. Гаилә ядкарьләре, фотоальбомнар һ.б. 6. Герои Советского Союза наши земляки. Казань, 1984, кн.2. / стр Лаеш туган як музее материаллары Наши земляки- участники Великой Отечественной войны Лаишево, МБГБУ Атабай утра гомуми белем бирү мәктәбе нең татар теле кабинетында тупланган Хәтер һәм ДАН бесгә васыять ителгән, Ул елларның данны мәңгелек, Авылыбызның Бөек Ватан сугышы ветеринары альбомнары. 9. «Мемориал», «Подвиг народа», «Память» сайтлары материаллары. 10. Первая встреча Воспоминания о Мусе Джалиле Камская новь 10 января 1981 года. 11. Солдат хатлары. 12. Татарстан Республикасы Лаеш районы хәрби комиссариаты архивы материаллары. 13. Татарстан Республикасы тарихи-сәяси документлар. Үзәк Дәүләт архивы (Татарстан Республикасы Министрлар кабинеты каршиндагы баш архив идарәсе) материаллары. 14.Үлемсезлек таңында. Муса Җәлил турында истәлекләр: Фатых Исхаков Орденлы миллионнар савында бүлеге. Казан, Татарстан китап нәшрияты, Фатых Исхаков Атабай совхозы тарихы альбомы. Атабай авылы музее. 16. Фатых Исхаковның хатлары, кулъязмаланны. Атабай авылы музее. 17Хәтер/ «Память» китабы. Татарстан Республикасы, Казан, 1996 ел. 18. Электрон мемориал Помни про МӘГЪЛҮМАТ ЧЫГАНАГЫ ҺӘМ ФАЙДАЛАНЫЛГАН ӘДӘБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ