ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ Қазақстан тарихы және саяси-әлеуметтік пәндер кафедрасы. СӨЖ Тақырыбы: XVI-XVIII ғғ. қазақ-жоңғар соғыстары. - презентация

1 ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ Қазақстан тарихы және саяси-әлеуметтік пәндер кафедрасы. СӨЖ Тақырыбы: XVI-XVIII ғғ. қазақ-жоңғар соғыстары. «Ақтабан шұбырынды» - Ұлы қасірет жылдары.XV-XVII ғғ. қазақтардың соғыс өнері. Орындаған : Динслам Ж.Д 104-топ,жмф Тексерген: Абдрахманова К.Ж ҚАРАҒАНДЫ 2013ж.

2 ЖОСПАРЫ: I.КІРІСПЕ II.НЕГІЗГІ Б Ө ЛІМІ 1) Жо ңғ ар мемлекетіні ң құ рылуы ж ә не оны ң қ аза қ жеріне шап қ ыншылы ғ ы 2 ) Қ аза қ хал қ ыны ң жо ңғ ар бас қ ыншылы ғ ына қ арсы к ү ресі 3 ) Жо ңғ ар мемлекетіні ң к ү йреуі III. Қ ОРЫТЫНДЫ IV. Қ ОЛДАНЫЛ Ғ АН Ә ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

3 Кіріспе XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың басында Қазақ хандығы ішкі-сыртқы аса ауыр жағдайға душар болды. Алтайдан Атырауға дейінгі байтақ даланы алып жатқан қазақ халқы жерінің географиялық ерекшелігіне қарай үш жүзге бөлініп өмір сүрді. Қазақ хандығында үстемдік еткен әскери-федалдық шонжарлар арасында ішкі тартыс күшейе түсті. Сонымен қатар бұл мезгілде қазақ-жоңғар қатынасы мейлінше шиеленісіп, қазақ хандығына үздіксіз шабуыл жасады.

4 Жоңғар мемлекетінің құрылуы және оның қазақ жеріне шапқыншылығы. Басшысы Батур Хунтайшы болды ( ) Қазақ жеріне Жоңғар агрессиясының күшеюі Цэван Рабдан ( ) тұсында болды. Цэван Рабданның жаулап алу жоспарының ең шырқау шыңы – 1723 жылы болған шабуылдан көрінді жыл тарихта есте қаларлық жұт жылы болды. Осы жылдың көктемгі төл алу кезеңі мен жазғы көш-қону жұмыстарымен айналысып жатқан қазақ еліне тосыннан, күтпеген жерден шабуыл жасады.

5 1635 жылы Мон ғ ол мемлекетіні ң 2-ге б ө лінуінен Жо ңғ ар мемлекеті құ рылды.Басшысы Батур Хунтайшы болды ( ). Қ аза қ тар мен ойраттар арасында ғ ы жайылым жер ү шін к ү рес XV ғ. бастап басталды.

6 жылдың күзінде Ордабасы тауында (қазіргі Шымкент қаласының батыс жағында) Бүкілқазақтық Құрылтай болып өтті. Оған қазақтың хандары, үш жүздің сұлтандары, билері, батырлары келді. Қазақ халқының ең таңдаулы өкілдерінің бас қосқан бұл жиынында жауға күйрете соққы беруді, орталықтандырылған күшті басшылықты қалай ұйымдастыруды шешу керек болды Қазақтар бір-біріне барынша берілген, адал болуға осы Ордабасыда ант берісті. Құрылтайға қатысушылардың бірауыздан ұйғаруымен Әбілқайыр хан бүкілқазақтық әскери жасақтың бас қолбасшысы болып сайланды. Бүкілхалықтық әскери жасақтың бас сардарбегі болып батырлар арасынан Қанжығалы Бөгенбай бекітілді. Ордабасыдағы осы Құрылтай жиналысының шешімдері қазақ халқының жоңғар басқыншылығына карсы азаттық күресінде өте маңызды рөл аткарды.ШымкентҚұрылтайсұлтандарыҚазақӘбілқайыр ханжасақтыңәскериҚұрылтай

7 Қазақтың үш жүзі :Азаттық күресіне идеялык басшылық жасауды қазақтың үш жүзінің аса көрнекті үш биі өз міндеттеріне алды.басшылық Т ө ле би. Ә йтеке би. Қ азыбек би.

8 Кіші жүз ханы- Әбілһайыр

9 Осы жолы шапқыншы жоңғарлардың саны 70 мыңнан асып түсіп, жеті бағытпен қазақ еліне кірді. Осы ауыр жылдарда шыққан қазақтың қаралы да қайғылы, ән ұраны «Елім-ай», сол кездегі ауыр күндердің өшпес ескерткіші болып табылады. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға» ұшырады. Сақталған мәліметтерге қарағанда, Ұлы жүз бен Орта жүз Самарқанд пен Бұқараға, Кіші жүздің халқы Хиуаға қарай босқан екен. Босқындардың біразы Алакөл маңына барып паналаған көрінеді.

10 Жоңғар хандығына қарсы ұзаққа созылған күресте 1728 жылы Ұлытаудағы Бұланты өзенінің бойында, Қарасиыр деген жерде қазақ жасақтары тұңғыш рет ірі жеңіске жетті. Бұл шайқасқа қазақтар мен қырғыздар да белсене қатысты. Біріккен күштердің құрамындағы жауынгерлердің жалпы саны 60 мың адамға жеткен еді. Қанды шайқас болған жердің аты «Қалмаққырылған» деген атаумен де қазақ халқының есінде тарихи атау ретінде мәңгі сақталып қалды. Сол шайқаста жоңғарлардың он мыңға жуық жауынгері қаза тапты. Бұланты өзенінің бойындағы жеңістің баға жетпес зор маңызы болды. Ол Қазақ жауынгерлерінің моральдық рухын әлдеқайда күшейтті. Жоңғарлардың жер қайысқан қалың қолы жеңілістің не екенін білмейді деген жалған аңыздың күлін көкке үшырды. Оның есесіне қазақ жауынгерлерін жігерлендіре түсті. Бұланты шайқасындағы жеңіс жалпы халықтың жүрекжарды қуанышына ұласты, қаһарлы жауға қарсы күресте бүкіл халықтың күш- жігерін өлі де біріктіре түсіп, нығайта беруге деген ұмтылысына тың серпін берді. Қазақ жауынгерлерінің Бұланты өзені бойындағы жеңісінің стратегиялық маңызы да зор болды. Ол алдағы Аңырақай шайқасында жауға есінен тандыра, ойсырата соққы берудің сенімді кепіліне айналды.Бұланты өзенініңөзеністратегиялық

11

12

13 1729 жылы к ө ктемде қ аза қ -жо ңғ ар со ғ ысыны ң аса ірі шай қ асы болады. Ол Бал қ аш к ө ліні ң ма ң ында (о ң т ү стік батыс) қ алма қ тар ғ а екінші рет к ү йрете со ққ ы береді. Б ұ л жер кейіннен тарихта «А ң ыра қ ай шай қ асы» деген атпен белгілі болады. Осы т ұ ста Болат хан (Т ә уекелді ң баласы) қ айтыс болып, осы ғ ан байланысты қ аза қ ханды ғ ыны ң та ғ дырына қ атысты ірі о қ и ғ алар болады. Енді С ә меке, Ә білхайыр, Болатты ң ү шінші баласы Ә білм ә мбет арасында к ү рес туады. С ө йтіп, а ғ а хан болып к ө пшілік билер қ олдамаса да Ә білм ә мбет сайланады. М ұ ндай та ң дау жасал ғ анына Ә білхайыр да, С ә меке де наразы болып майдан шебінен ә скерін алып кетеді. С ө йтіп қ айтадан феодалды қ бытыра ңқ ылы қ к ү шейіп, жан-жа ққ а б ө ліне бастайды.

14 1729 жылы көктемде қазақ-жоңғар соғысының аса ірі шайқасы болады. Ол Балқаш көлінің маңында (оңтүстік батыс) қалмақтарға екінші рет күйрете соққы береді. Сурет қою жоңғар шапқыншылығын

15

16 Қазақ-жоңғар соғысы

17 Сурет қою жоңғар шапқыншылығын

18 Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы күресі. Осында үш жұздің баласы бір бәтуаға келіп, жауға қарсы бірігіп аттануда, сол қолға басшы-етіп Әбілхайырды сайлайды. Осы кездегі қазақтың саяси хал-ахуалын архив құжаттары былай суреттейді: «Сол кезде жоңғарлар Орта Азиядағы ірі сахара патшалығы болды. Оған ұйғырлар қарсылықсыз бағынды. Қырғыздар бір мезгіл қарсылық көрсетсе де, сұрапыл тегеурінге шыдамады. Ал, ұзақ жыл бойында жоңғарлармен тірескен тек қазақтар ғана болды.

19 Жоңғарлар қазақ елінің шығыс және оңтүстік жағындағы біраз жерлерді жаулап алғанымен, қазақтардың кең байтақ орталық бөлігіне әл-күші жетпеді» – дейді. Сөйтіп біріккен қазақ халқының қолы 1727 жылы Ырғыз уезінің оңтүстік шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақтарға күйрете соққы береді. Бұл жеңіске жеткен жер «Қалмақ қырылған» деп аталады

20 1729 жылы көктемде қазақ-жоңғар соғысының аса ірі шайқасы болады. Ол Балқаш көлінің маңында (оңтүстік батыс) қалмақтарға екінші рет күйрете соққы береді. Сурет қою жоңғар шапқыншылығын

21 Жоңғарларда шайқаста қол бастаған Бөгенбай батыр Абылай хан ( ) ж.ж

22 1718 жылы Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін (Хақназар, Тәукенің) бір орталыққа бағындырғысы келген мақсаттары жүзеге аспай қалды. Қазақ хандығы ауыр дағдарысқа ұшырады, елдің бірлігі бұзылды, бытыраңқылық етек алып өзара қырқыс шегіне жетті.Тәукенің орнына отырған баласы Болат ханның тек атағы ғана болды. Жүздерді билеген кіші хандар өз алдына дербестеніп, қазақ хандығы саяси жақтан бөлшектенді. Орта жүзді Сәмеке хан, Ұлы жүзді Жолбарыс хан, Кіші жүзді Әбілхайыр хан биледі

23 Жоңғар мемлекетінің күйреуі Осы ауыр кезде Абылай өзінің шебер ішкі, сыртқы саясатымен көзге түсті. Осы кезде Ақсақалдардың алқа кеңесін шақырып, қытаймен соғысты соза беруге болмайтынын, халықтың азып-тозып кеткенін айтып, қытаймен елшілік қатынас орнату мақсатында адамдар жібереді. Сөйтіп, олармен сауда, экономикалық байланыс орнатудың жолдарын қарастырды. Ресеймен қарым- қатынасын да ұлғайтты. Осы ауыр кезде Абылай өзінің шебер ішкі, сыртқы саясатымен көзге түсті. Осы кезде Ақсақалдардың алқа кеңесін шақырып, қытаймен соғысты соза беруге болмайтынын, халықтың азып-тозып кеткенін айтып, қытаймен елшілік қатынас орнату мақсатында адамдар жібереді. Сөйтіп, олармен сауда, экономикалық байланыс орнатудың жолдарын қарастырды. Ресеймен қарым- қатынасын да ұлғайтты. Қазақ жерін екі елдің қаупінен қорғап қалуда үлкен еңбек сіңірді, өзінің нәзік саясатымен тіл табысты, өзінше билік, өзінше саясат жүргізді.

24 Жоңғар шапқыншылығы жайлы түсірілген «Көшпенділер» фильмінен алынған сурет -Қалдан Серен, баласы Шарыш. -Абылайдың ғашығы Гаухар -Абылай

25

26

27 Қолданылған әдебиеттер. 1. Қазақстан тарихы. Очерк бб. 2. Қазақстан тарихы. 5-томдық. 3-том., 1-бөлім. 1,2,3,6,7,8-тараулар. 3. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 5- бөлім 4. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи XVII-XVIII вв. А., Галиев В.З. Хан Джангир и Орбулакская битва. А., 1998.

28 Көңіл қойып тыңдағандарыңызға көп-көп РАХМЕТ!!!!!!!