ГОЛОГРАФИЯ ТУРАЛЫ Т Ү СІНІК Жары қ тол қ ындарыны ң интерференция ж ә не дифракция құ былыстары негізінде объектілерді ң к ө лемдік кескіндерін алу т. - презентация

1

2 ГОЛОГРАФИЯ ТУРАЛЫ Т Ү СІНІК Жары қ тол қ ындарыны ң интерференция ж ә не дифракция құ былыстары негізінде объектілерді ң к ө лемдік кескіндерін алу т ә сілін голография деп атайды. Голография идеясын ал ғ аш рет 1948 ж. а ғ ылшын ғ алымы Д. Габор ұ сынды. Бізді ң елімізде голографияны дамыту ғ а ү лес қ ос қ ан совет ғ алымы Ю. Н. Денисюк. Голография ә дісі когерент с ә улелер лазерді пайдалану ғ а негізделген. Б ұ л ә дісті т ү сіну ү шін оны фотография ә дісімен салыстыра қ арастыр ғ ан ж ө н. Заттарды фотографияла ғ анда суретке т ү сірілетін заттан (объектіден) ша ғ ылыс қ ан жары қ с ә улелерініц интенсивтігі (амплитудасы) фотопленка ғ а жазылады. Б ұ л жазу а қ ж ә не қ ара ңғ ы н ү ктелер жиынты ғ ы болып саналады. Ал ша ғ ылысатын тол қ ындарды ң фазалары туралы фотопленкада еш қ андай хабар- ошар жазылмайды. Олай болса, фотография суретке т ү сірілген дене туралы толы қ хабар бермейді. Ал голография болса, фотографияны ң осы кемшілігін ж ө ндеп, іске асырады. Д ә лірек айт қ анда, голография ша ғ ылыс қ ан тол қ ындарды ң амплитудасымен қ оса фазасын да тіркеп жазып алады. Фазаларды тіркеу ү шін интерференция құ былысыны ң пайдаланылатыны белгілі. Суретке т ү сірілетін денеге екі тол қ ып тірек ж ә не сигналды қ тол қ ын жіберіледі. Фазасы мен амплитудасы т ұ ра қ ты лазерлік с ә улені денеге т ү сірілген тірек тол қ ын деп, ал объектіден ша ғ ылыс қ ан фазасы мен амплитудасы айнымалы тол қ ынды сигналды қ тол қ ын деп атайды. Сигналды қ ж ә не тірек тол қ ындарды ң ә серлесуі н ә тижесінде фотопленкада интерференпиялы қ бейне пайда болады. Оны голограмма дейді.

3 Голография қ азір кинода, телевизияда, есте са қ тау, есептеу құ ралдарында қ олданыла бастады. Мысалы, белгілі бір уа қ ытта рет-ретімен т ү сірілген голограмманы сол ретпен қ араса, онда объектіні ң қ оз ғ алысын к ө руге болады. Б ұ л голограммалы қ кино негізіне алын ғ ан. Голография ә дісін есептеу техникасында пайдалануды ң келешегі зор. ГОЛОГРАФИЯ ТУРАЛЫ Т Ү СІНІК Голография (грекше «толы қ жазу» деген ұғ ым) деп интерференциялы қ к ө ріністерді толы қ жазып ж ә не оны қ айта қ алпына келтіретін ерекше т ә сілді айтады. Б ұ л т ә сіл интерференция ж ә не дифракция за ң дарыны ң негізінде пайда болды. Осындай жа ң а т ә сілмен н ә рселерді ң ке ң істіктік кескінін алу ж ә не қ айта қ алпына келтіруді ал ғ аш 1947 жылы а ғ ылшын физигі Д. Габор ( ) жаса ғ ан. Одан кейін б ұ л т ә сілді эксперимент н ә тижесінде е ң жо ғ ар ғ ы д ә режелі когерентті жары қ к ө здері лазерлерді ң 1960 жылдары ашылуынан кейі ң совет физигі Ю. К. Денисюк 1962 ж. ж ә не американ физигі Э. Лейто мен Ю. Упатнистер 1963 ж. дамытып жетілдірді.

4 Енді н ә рсе туралы информацияны тіркеуді ң ж ә не қ алпына келтіруді ң басты қ арапайым принциптерін қ арастырайы қ. Ол ү шін н ә рседен ша ғ ыл ғ ан тол қ ындарды ң амплитудасы мен фазасын тіркеп ж ә не қ алпына келтіруді-білу қ ажет. Сонда экранда ғ ы интерференциялы қ к ө ріністерді ң интенсивтігіні ң таралуын (4) формула ар қ ылы табу ғ а болады, себебі тол қ ын интенсивтігі І А2. Сонды қ тан тек н ә рседен ша ғ ыл ғ ан тол қ ындарды ң фазасы мен амплитудалы қ информациясымен қ атар, осы ғ ан когерентті жары қ к ө здерінен келетін тол қ ындарды да тіркеу керек. Сонымен голографияны ң негізі мынада: алдымен н ә рседен ша ғ ыл ғ ан тол қ ындар мен о ғ ан когерентті фазасы белгілі жары қ к ө зінен келген тол қ ындарды ң суперпозициясыны ң н ә тижесінде пайда бол ғ ан интерференциялы қ к ө ріністерді ң интенсивтігіні ң таралуын суретке т ү сіреді. Сонан кейін пленкада немесе фотопластинкада ғ ы кескіні бойынша жары қ дифракциясыныц н ә тижесінде суретке т ү сірілген н ә рсесіз голограмманы алып ба қ ылау ғ а болады. М ұ нда лазерден шы ққ ан жары қ шо қ тары екіге б ө лінеді. Бір б ө лігі айна ғ а жетіп одан ша ғ ылады да фотопластинка ғ а ба ғ ытталады, ал екінші б ө лігі болса белгілі н ә рседен ша ғ ылып ол да фотопластинка ғ а барады. С ө йтіп, айнадан ә рі н ә рседен ша ғ ыл ғ ан екі т ү рлі жары қ шо ғ ы фотопластинкада бір- бірімен беттесіп интерференциялы қ к ө ріністер метриялы т ү рде ор ң аласады. Сонда ә рбір спектрді ң к ү лгін т ү сті шеті орталы қ жола қ жа қ та болады. Дифракциялы қ торлар жазы қ металл айнадан да жасалады. М ұ нда да б ө лгіш машинаны ң к ө мегімен айнаны ң бетіне ара қ ашы қ ты қ тары бірдей, ө зара параллель штрихтар сызылады. Дифракциялы қ торлар к ү рделі жары қ құ рамын зерттеу ү шін пайдаланылатын приборларды ң негізгі б ө лігі болып табылады, сонды қ тан м ұ ндай приборлар торлы спектрлік приборлар деп аталады.

5 Дифракциялы қ торларды ң қ олданылу орнына байланысты, оларды ң м ө лшері, пішіні, беттеріні ң тазалы ғ ы, штрихтарды ң орналасу ба ғ ыттары мен жиіліктері ә р т ү рлі болады. ЖАРЫ Қ ТЫ Ң ДИСПЕРСИЯСЫ Максвелл теориясы бойынша жары қ дегеніміз электромагниттік тол қ ынны ң бір т ү рі, олай болса, жары қ ә сері электромагниттік тол қ ынны ң ә сері болып табылады. Электронды қ теория бойынша жары қ пен затты ң ө зара ә сері жары қ тол қ ындары электр ө рісіні ң затты қ атомдары мен молекулаларына тигізетін ы қ палына келіп со ғ ады. Жары қ тол қ ындарыны ң ө рісі ө згергенде атомдар құ рамында ғ ы электрондар ғ ана тербеле алады. Зат қ а т ү скен жары қ тол қ ындарыны ң электр ө рісі ә серінен электрондар еріксіз тербеледі. Осындай квази-серпімді электрондар тербелгенде айнала ғ а жары қ тол қ ындары таралады. Максвелл теориясы бойынша электр ө тімділігі ә р затты сипаттайтын т ұ ра қ ты шама, сол сия қ ты затты ң сыну к ө рсеткіші де тура қ ты бол ғ анды қ тан Тәжірибелердің нәтижесі заттың жарық сыну көрсеткіші жарық толқындарының ұзындығына тәуелді екендігін көрсетеді. Мысалы, шынының сыну көрсеткіші көрінетін жарық толқын ұзындығы кеміген сайын арта түсетіндігі байқалады. Бұдан кәдімгі мөлдір заттан еткенде күлгін сәуленің жасыл сәуледен гөрі күштірек, жасыл сәуленің қызыл сәуледен гөрі күштірек сынатындығын байқаймыз.

6 (Затты ң жары қ сыну к ө рсеткішіні ң (п) жары қ тын тол қ ын ұ зынды ғ ына т ә уелділігі жары қ дисперсиясы деп аталады. Б ұ л т ә уелділікті мынадай ө рнек ар қ ылы к ө рсетуге болады Сонда жарық толқындары ұзарғанда, яғни тербеліс жиілігі азайғанда сыну көрсеткішінің кемуі қалыпты дисперсия деп аталады. Ал жарық толқыны қысқарғанда, яғни тербеліс жиілігі артқанда сыну көрсеткішінің кемуі аномалъ дисперсия деп аталады. Берілген заттың дисперсиясы деп заттың сыну көрсеткішінің толқын ұзындығына тәуелді өзгеруін айтамыз, яғни Әдетте аномаль дисперсия жарықтың жұтылу жолақтары айқын білінетін газдар мен бұлардан өткенде де байқалады. Аномаль дисперсия құбылысын 1901 ж. американ физигі Р. Вуд, орыс физигі Д. Рождественский 1912 ж. зерттеді. Жарық дисперсиясы жарық мөлдір призмадан өткенде айқын білінеді де, күрделі жарық шоғы спектрге жіктеледі. Сондықтан жарықты спектрге жіктей, зерттеуге арналған кейбір приборлардың негізгі бөлігі призма болып табылады.

7 Егер d,n, шамалары т ұ ра қ ты болып пластинка ғ а монохромат жары қ т ү сірсек онда пластинканы ң б ү кіл бойында интерференциялы қ сурет біркелкі. Бас қ аша айт қ анда пластинка беті т ү гел жап-жары қ немесе т ү гел қ ара қ о ң ыр болады. Ал пластинка; а қ жары қ т ү сірсек, онда оны ң беті біркелкі т ү рлі т ү ске боялып т ұ рады. Теория бойынша осылай. Ал іс ж ү зінде б ұ л орындалмайды. Екі мысал келтірейік. 1. Бір н ү ктесіне қ ара ғ анда екінші н ү ктесін қ алы ң ды ғ ы ө згеріп отыратын біртекті пластинка (n=cons t) монохром жары қ (А=cons t) бірдей б ұ рышпен (a=cons t т ү ссін

8 Сонда пайда болатын интерференциялы қ суреттер пластинканы ң қ алы ң ды ғ ына байланысты ө згереді. Ә рбір интерференциялы қ жола қ пластинканы ң белгілі бір қ алы ң ды ғ ына с ә йкес келеді. Егер денені ң бетінде а қ ау бар болса онда пайда болатын интерференциялы қ жола қ тар тегіс беттер жола қ тардан ө згеше болады. Бас қ аша айт қ анда, ә рбір интерференциялы қ жола қ пластинканы ң қ алы ң ды ғ ы бірдей орындарына с ә йкес келеді. Оларды бірдей қ алы ң ды қ та ғ ы жола қ тар деп атайды. Сол сия қ ты бірдей к ө лбеуліктегі жола қ тар аталатын интерференциялы қ жола қ тар бар. Б ұ л жола қ тар пластинка ғ а жары қ ты ә р т ү рлі б ұ рышпен т ү сіргенде шы ғ ады. Егер пластинканы ң қ алы ң ды ғ ы бірдей болса, онда жолды ң оптикалы қ айырмасы жары қ ты ң т ү су б ұ рышына, я ғ ни к ө лбеулікке байланысты болады. Пайда бол ғ ан жола қ тар ғ а оны жина ғ ыш линзаны ң фокус жазы қ ты ғ ында ғ ы экран ғ а т ү сіріп к ө руге м ү мкіндік бар. Егер линзаны ң осі пластинка ғ а ж ү ргізілген нормаль ба ғ ытына д ә л келсе, онда жола қ тар концентрлі ше ң берлер т ү рінде орналасады. ИНТЕРФЕРОМЕТРЛЕР Интерференция құ былысына негізделіп жасал ғ ан оптикалы қ құ ралды интерферометр деп атайды. Оны ң к ө мегімен жары қ ты ң тол қ ын ұ зынды ғ ы, ша ғ ын ара қ ашы қ ты ғ ы заттарды ң сыну к ө рсеткіштерін ж ә не оптикалы қ беттерді ң сапалылы ғ ын тексереді. Интерферометрді ң бірнеше т ү рі бар. Олар Жамен интерферометрі, Майкельсон интерферометрі, Фабри-Перо интерферометрі, В. П. Линникті ң микроинтерферометрі. Заттарды ң сыну к ө рсеткішін ө лшейтін интерферометрді интерференциялы қ рефрактометр деп атайды. Оны ң к ө мегімен зиянды газдарды ң құ рамын аны қ тайд.

9 Қ ос с ә улелі интерферометр мен микроскоптан т ұ ратын құ ралды интерференциялы қ микроскоп деп атайды. Ол биологияда қ олданылады. Оны ң к ө мегімен м ө лдір микрообъектілерді ң қ алды ғ ын, құ р ғ а қ заттарды ң концентрациясын ж ә не сыну к ө рсеткішін ө лшейді. ЖАРЫ Қ ДИФРАКЦИЯСЫ. ФРЕНЕЛЬ ЗОНАЛАРЫ Дифракция құ былысы да жары қ ты ң тол қ ынды қ қ асиетін д ә лелдейді. Т ү зу сызы қ бойымен тарал ғ ан жары қ кедергіге кездессе, ө зіні ң бастап қ ы ба ғ ытын ө згертіп, кедергіні айналып ө теді. Жары қ ты ң т ү зу сызы қ ты ба ғ ыттан ауыт қ у құ былысын дифракция деп атайды. Жары қ дифракциясы к ә дімгі жа ғ дайларда бай қ ала бермейді. Ал дыбыс тол қ ындарыны ң дифракциясын к ә дімгі жа ғ дайда аны қ бай қ ау ғ а болады. Мысалы, ү йді ң бір б ө лмесінде айтыл ғ ан с ө з екінші б ө лмеге естіледі. Оны ң себебі дыбыс тол қ ыны жолда т ұ р ғ ан кедергіні ( қ абыр ғ аны) айналып ө теді, я ғ ни дыбыс тол қ ыны дифракцияланады. Дифракцияны ң негізгі за ң дылы қ тарын т ө мендегі екі принцип ар қ ылы жа қ сы т ү сіндіруге болады. 1. Гюйгенс принципі. Уа қ ытты ң кез-келген мезетінде жары қ тол қ ыны тарайтын тол қ ынды қ бетті ң ә рбір н ү ктесін элементар тол қ ын к ө зі деп қ арастыру ғ а болады.

10 Дифракция құ былысын тек Гюйгенс принципімен ғ ана т ү сіндіруге болмайды. Себебі Гюйгенс принципі дифракциялан ғ ан с ә улелерді ң интенсивтілігін (к ү шін) аны қ тап бере алмайды. Гюйгенс принципі бойынша тек таралып отыр ғ ан жары қ ты ң ба ғ ытын ғ ана аны қ тау ғ а болады. 2. Интерференция принципі (за ң ы). Жары қ тол қ ыны бетіні ң барлы қ н ү ктесі бірдей жиілікте тербеліп т ұ рады. Оларды ң фазалары да бірдей болады. Олай болса, оларды когерентті жары қ к ө здеріні ң жиынты ғ ы деп қ арастырса қ еш қ ателеспейміз. Френель осы екі принципті біріктірді. Ол Гюйгенс-Френель принципі деп аталады. Б ұ л принцип бойынша тол қ ын бетіні ң фронтыны ң алды ңғ ы жа ғ ында ғ ы н ү ктедегі тербелісті табу ү шін сол н ү ктедегі тол қ ынды қ бетті ң барлы қ н ү ктелерінен келген тербелістерді тауып, одан кейін оларды ң фазалары мен амплитудаларын ескере отырып қ осу керек. Дифракциялы қ суреттердегі жары қ интенсивтілігіні ң қ алай орналас қ анын т ү сіндіру ү шін Френельді ң зоналар ә дісі пайдаланылады. Жары қ к ө зінен жары қ тол қ ыны таралсын. Гюйгенс принципі бойынша жан-жа ққ а сфералы қ жары қ таралады. уа қ ыт ішінде тол қ ын жан-жа ққ а тарала отырып R=SO=v*t қ ашы қ ты ққ а жетеді. Радиусы R сфералы қ бет К ж ү ргізейік. Енді М н ү ктесіндегі жары қ тол қ ыныныц ә серін аны қ тау ү шін сол тол қ ынды қ бетті (К) де ң гелек зоналар ғ а б ө леміз. Ол ү шін М-ді центр етіп, К тол қ ынды қ бетті бірнеше сфера ғ а б ө леміз. К ө ршілес сфералар радиустарыны ң бір-бірінен айырмасы жарты тол қ ын ұ зынды ғ ына те ң болатындай етіп аламыз; Сонда бірінші зонаны ң (сфераны ң ) радиусы екіншісінікі

11 Радиустары r 1,r 2...r n болатын сфералар К тол қ ынды қ бетті бірнеше зона ғ а б ө леді. Оны Френель зоналары деп атайды? К ө ршілес зоналарды ң с ә йкес шеттеріні ң М н ү ктесінен қ ашы қ ты ғ ыны ң айырмасы жарты тол қ ын ұ зынды ғ ына те ң : Сонымен көршілес зоналардың сәйкес нүктелерінен М нүктесіне келген жарық тербелістерінің жол айырмасы жарты толқын ұзындығына тең болады. Басқаша айтқанда олар М нүктесіне қарама-қарсы фазаларда жетеді де, интерференцияланың бір-бірін өшіреді. Сондықтан көршілес екі зонаның әсерлесуі нәтижесінде М нүктесінің жарықталынуы нөлге тең болады. Ол екі зона бірін-бірі өшіреді. Егер DD тесігіне зоналардың жұп саны сыйып кетсе, онда зоналар бірін-бірі өшіріп, М нүктесінде интерференцияның минимумы, ал DD-ға зоналардың тақ саны сыйып кетсе, онда М нүктесінде интерференциялық максимум пайда болады. М нүктесіне келіп жететін жарық толқындарының амплитудалары зоналардың ауданына, олардың М нүктесіне дейінгі ара қашықтығына және r мен зонаның бетіне түсірілген перпендикулярдың арасындағы бұрышқа (а) байланысты екені анықталған. Ал барлық зоналардың аудандары шамамен алғанда бірдей екені, сонымен қатар М нүктесінен зоналар алыстаған сайын (зоналар нөмірі өскен сайын) амплитуданың кішірейетіні дәлелденді. Жарық толқыны келіп түскен кедергінің (тесіктің) өлшемі үлкен болған сайын, өтетін Френель зоналарының саны көбейіп кетеді де, М нүктесіне түсетін жарықтың интенсивтігі азая береді. Зоналар нөмірі (k) өте үлкен болғанда М нүктесіне түсетін жарықтың интенсивтігі азая береді.

12 Зоналар н ө мірі (k) ө те ү лкен бол ғ анда М н ү ктесіне келетін жары қ интенсивтілігіні ң азды ғ ы сонша, оны н ө лге те ң деп алу ғ а болады. Сонымен, жары қ айналып ө те ме, жо қ, т ү зу сызы қ бойымен, тарала ма деген с ұ ра ққ а жауап беру ү шін тесік (м ұ ны кедергі деуге де болады) пен Френель зоналарыны ң ара қ атынасын қ арастыру қ ажет. Тесікті ң ө лшемі мен Френель зоналарыны ң ені ө лшемдес, бас қ аша айт қ анда тесікке (кедергіге) сыятын Френель зонала рыны ң саны аз болса, онда М н ү ктесі жары қ, ал егер тесікке (кедергіге) Френель зоналары ө те к ө п м ө лшерде сыйып кететін болса, онда М н ү ктесі қ ара ңғ ы болып к ө рінеді. Френель зоналары ө лшеміні ң жары қ ты ң тол қ ын ұ зынды ғ ына байланысты екені д ә лелденген. Егер кедергіні ң ө лшемі (d) тол қ ы ң ұ зынды ғ ынан ә лде қ айда ү лкен болса, онда жары қ тол қ ыны т ү зу сызы қ бойымен таралады. Ал болса, онда тол қ ын (109-суреттегідей таралып дифракция құ былысы бай қ алады. Сонымен дифракция құ былысы жары қ тол қ ыныны ң жолында кездескен кедергіні ң ө лшеміне байланысты болады.

13 Кедергіні ң (тесікті ң ) ө лшемі тол қ ын ұ зынды ғ ына қ ара ғ анда кіші болса, онда дифракция құ былысы бай қ алады. Ал кедергі тол қ ын ұ зынды ғ ына қ ара ғ анда ө те ү лкен болса, онда экранда сол кедергіні ң (тесікті ң ) к ө ле ң кесі пайда болады. Мысалы, жары қ тол қ ыныны ң жолына ө те жі ң ішке сым қ ойса қ, онда экран ғ а а қ ж ә не қ ара ңғ ы белдеулерден т ұ ратын сурет шы ғ а келеді. Ал сымны ң ө лшемі ү лкен болса, онда экранда сол сымны ң к ө ле ң кесі к ө рінеді. Ал, сымны ң орнына ө лшемі жары қ ты ң тол қ ын ұ зынды ғ ына қ ара ғ анда ә лде қ айда кіші тесік алса қ, онда экранда а қ, қ ара т ү сті к ө ле ң келі шенберлер бай қ аймыз. Ал тесікті ң ө лшемі тол қ ын ұ зынды ғ ынан ә лде қ айда ү лкен болса, онда экранная тесікті ң к ө ле ң кесі бай қ алады. Дифракциялы қ құ былыстар ө з сипаттамасына байланысты екіге б ө лінеді. Біріншісін Френель дифракциясы деп атайды. Б ұ л дифракция жары қ к ө зі мен кедергіні ң ара қ ашы қ ты ғ ы онша алша қ болма ғ ан жа ғ дайда бай қ алады. Френель дифракциясын оптикалы қ ж ү йелер қ олданбай-а қ бай қ ау ғ а болады. Ал жары қ к ө зі мен кедергіні ң арасы ө те қ ашы қ болса, онда Фраунгофер иемесе параллель с ә улелер дифракциясы к ө рінеді. Б ұ л дифракцияны бай қ ау ү шін линза қ олданылады. Бір ғ ана тесігі бар денеге (экран ғ а) параллель жары қ с ә улелері перпендикуляр келіп т ү ссін. Тесікті ң ені АВ = а. Тол қ ын бетіні ң тесікке келіп жеткен ә рбір н ү ктесін жа ң адан пайда бол ғ ан тол қ ын к ө здер деп қ арастырамыз. Гюйгенс принципі бойынша б ұ л тол қ ын к ө здерінен жан-жа ққ а жары қ тербелістер таралады б ұ рышын дифракция б ұ рышы деп атайды. Тесіктен шы ққ ан. с ә улелер ф б ұ рышымен дифракцияланып, линзаны ң к ө мегімен М н ү ктесінде шо ғ ырлана интерференцияланады. М н ү ктесіні ң жары қ немесе қ ара ңғ ы болуы неге байланысты болатынын қ арастырайы қ.

14 Егер тесікті ң еніне Френель зоналарыны ң ж ү п саны сыятын болса, онда жары қ с ә улелері бірін-бірі жойып жібереді де, М н ү ктесі қ ара ңғ ы, ал егер тесікті ң еніне (а) Френель зоналарыны ң та қ саны сыятын болса, онда М н ү ктесі жары қ болып к ө рінеді. Сонымен тесікке сыятын Френель зоналарыны ң саны дифракция б ұ рышына (ба қ ылау б ұ рышы деп те атайды ср), тесікті ң еніне (а) ж ә не жары қ ты ң тол қ ын ұ зынды ғ ына (X) тікелей байланысты болады. Осыларды ң арасында ғ ы байланысты табу ү шін АВК ү шб ұ рышын қ арастырайы қ : немесе ВК=АВ-sin ф, ал ВК=l жол айырмасы АВ = а тесікті ң ені екенін ескерсек:

15 Егер жол айырмасына жарты тол қ ынны ң ж ұ п саны сыятын болса, я ғ ни:. Онда дифракцияны ң жары қ с ә улелері бір-бірін ә лсіретеді, с ө йтіп М н ү ктесі қ ара ңғ ы жола қ болып к ө рінеді, Сонда: Ал сәулелердің жол айырмасына жарты толқынның тақ саны сыятын болса, яғни Онда дифракцияланған жарық сәулелері бірін-бірі күшейтеді де, М нүктесі жарық жолақ болып көрінеді. Сонда: (1) және (2) теңдіктер тесіктен дифракцияланған соң жинағыш линзаның үлкен фокус жазықтығына жиналған жарықтың интенсивтігінің ең кіші және ең үлкен мәндерін көрсетеді. Егер Ф=0 болса, онда барлық толқындар экранның М0 нүктесіне бірдей фазада келеді де, бірін-бірі өте күшейтіп жібереді. М0 нүктесінде ең жарық жолақ орналасады. ДИФРАКЦИЯЛЫҚ TOP Бір тесіктен пайда болатын дифракцияны қарастырғанда ақ және қараңғы жолақтар бірінен кейін бірі орналасқанын аңғардық. Енді жарық сәулелерін бір тесіктен ғана өткізбей, осындай бірнеше тесіктен өткізсек, онда пайда болған ақ және қара жолақтардың ені бір тесіктен өткен жолақтардың еніне қарағанда енсіздеу (аздау) және жарығырақ болатыны байқалған. Осы жолақтарды дифракциялық сурет деп атайды. Ондай суреттерді алу үшін дифракциялық тор пайдаланылады. Дифракциялық тор деп параллель орналасқан ені бірдей тесіктер жиынын айтамыз.

16 Дифракцияны ң н ә тижесінде а қ ж ә не қ ара ңғ ы жола қ тар пайда болады. Оны дифракциялы қ сурет деп атайды. Дифракциялы қ тор ә детте шыны пластинка ң ьщ бетіне сызат жасау ар қ ылы алынады. I мм шыны пластинка ғ а ге дейін сызат салынады. Егер ө ткізбейтін б ө лікті ң енін b, ал ө ткізетін б ө лікті ң енін а десек, онда d= а+b тор периоды деп аталады. Тор периоды мен жары қ ты ң тол қ ын ұ зынды ғ ыны ң арасында мынадай байланыс бар: d sin=k. М ұ нда ғ ы k = 0, ±1, ±2... спектр реті. Дифракциялы қ тор к ү рделі жары қ ты спектрлерге жіктей алады. Сонды қ тан дифракциялы қ тор жары қ құ рамын зерттеу ү шін пайдаланылатын құ ралдарды ң негізгі б ө лігі болып саналады. Ол құ ралдарды торлы спектрлік құ ралдар немесе дифракциялы қ спектроскоп деп атайды.

17