Polszczyzna w kontaktach z językami słowiańskimi. Małgorzata Gieracka. - презентация

1 Polszczyzna w kontaktach z językami słowiańskimi. Małgorzata Gieracka

2 Kontakty polskiego z językami słowiańskimi, polegają na dwustronnej wymianie w zakresie fonetyki i leksyki. Kontakty polskiego z językami słowiańskimi, polegają na dwustronnej wymianie w zakresie fonetyki i leksyki. Wzajemne oddziaływanie widać zwłaszcza pomiędzy językami: Wzajemne oddziaływanie widać zwłaszcza pomiędzy językami: Polskim i czeskim Polskim i czeskim Polskim i ukraińskim Polskim i ukraińskim Polskim i rosyjskim Polskim i rosyjskim Oraz zdecydowanie w mniejszym stopniu między polskim i białoruskim. Oraz zdecydowanie w mniejszym stopniu między polskim i białoruskim.

3 I. Kontakty polsko - czeskie X-XI w. - przyjęcie przez Polskę chrześcijaństwa X-XI w. - przyjęcie przez Polskę chrześcijaństwa XIII-XIV w. – hołdowanie przez Czechów wielu księstw śląskich XIII-XIV w. – hołdowanie przez Czechów wielu księstw śląskich XIV-XV – panowanie w Polsce czeskich królów Wacława I i Wacława II XIV-XV – panowanie w Polsce czeskich królów Wacława I i Wacława II

4 Wpływy czeskie obserwujemy w zakresie: fonetyki wyrazów fonetyki wyrazów form fleksyjnych form fleksyjnych leksyki leksyki

5 1. Wpływy fonetyczne: pożyczki leksykalne charakteryzują się czeskimi cechami fonetycznymi, pożyczki leksykalne charakteryzują się czeskimi cechami fonetycznymi, - błogosławić ze stczes. blagoslaviti - błogosławić ze stczes. blagoslaviti - krotochwila z czes. Krotochvile - krotochwila z czes. Krotochvile sczechizowane fonetycznie wyrazy rodzime, które występowały w staropolskiej postaci: brona, włodać, gańba, sierce sczechizowane fonetycznie wyrazy rodzime, które występowały w staropolskiej postaci: brona, włodać, gańba, sierce * Rozróżnienie tych 2 typów jest trudne ponieważ czeskie pożyczki leksykalne ulegały przystosowaniu do polskiego systemu fonetycznego.

6 Przyjęte cechy fonetyczne odnoszą się raczej do dystrybucji fonetycznej, zmiany ich frekwencji niż do inwentarza. Są to: Przyjęte cechy fonetyczne odnoszą się raczej do dystrybucji fonetycznej, zmiany ich frekwencji niż do inwentarza. Są to: Formy beznosówkowe: poruczyć, poruczać Formy beznosówkowe: poruczyć, poruczać Formy bez przegłosu: tesan (cieśla), wymienka (warunek, wyjątek) Formy bez przegłosu: tesan (cieśla), wymienka (warunek, wyjątek) Formy z twardymi spółgłoskami: w przyimku bez, i przedrostku bez-, oraz w wyrazach obecny (dawn. powszechny), rzetelny (dawn. przejrzysty) Formy z twardymi spółgłoskami: w przyimku bez, i przedrostku bez-, oraz w wyrazach obecny (dawn. powszechny), rzetelny (dawn. przejrzysty) Przejęcie fonetycznego h w niektórych wyrazach: czyhać, hańba, ohydny, hojny Przejęcie fonetycznego h w niektórych wyrazach: czyhać, hańba, ohydny, hojny

7 Rzeczywistych wpływów fleksyjnych było w języku polskim niewiele, można jednak mówić o szerzeniu się w polskim języku literackim form fleksyjnych mających oparcie w języku czeskim czyli o wpływie języka jako arbitra. Dotyczy to: Rzeczywistych wpływów fleksyjnych było w języku polskim niewiele, można jednak mówić o szerzeniu się w polskim języku literackim form fleksyjnych mających oparcie w języku czeskim czyli o wpływie języka jako arbitra. Dotyczy to: ściągniętych form zaimków typu ma (obok moja, mojemu) ściągniętych form zaimków typu ma (obok moja, mojemu) sufiksów –tel, obywatel, -telny, rzetelny, czytelny sufiksów –tel, obywatel, -telny, rzetelny, czytelny przymiotników z przedrostkiem prze-, przepiękny, przeczysty przymiotników z przedrostkiem prze-, przepiękny, przeczysty

8 2. Wpływy leksykalne Wpływ języka czeskiego na słownictwo polskie zaczął się w momencie przyjęcia przez Polskę chrześcijaństwa. Oprócz wyrazów rodzimie czeskich, weszła do polszczyzny terminologia pochodzenia łacińskiego i niemieckiego: Wpływ języka czeskiego na słownictwo polskie zaczął się w momencie przyjęcia przez Polskę chrześcijaństwa. Oprócz wyrazów rodzimie czeskich, weszła do polszczyzny terminologia pochodzenia łacińskiego i niemieckiego: Terminologia religijna: poganin, ołtarz, biskup, papież Terminologia religijna: poganin, ołtarz, biskup, papież Imiona osobowe: Wirzbięta (z czes. Vrbata) Imiona osobowe: Wirzbięta (z czes. Vrbata) Nazwy dni tygodnia: Nazwy dni tygodnia: Inne wyrazy: stodoła, komnata, komin Inne wyrazy: stodoła, komnata, komin

9 Wiek XVI jest czasem upowszechniania się bohemizmów, nowych wyrazów i form wyrazowych pojawia się w tym okresie o połowę mniej w stosunku do wieku poprzedniego. Wiek XVI jest czasem upowszechniania się bohemizmów, nowych wyrazów i form wyrazowych pojawia się w tym okresie o połowę mniej w stosunku do wieku poprzedniego. Sytuacja zmienia się w wieku XIX gdy do polskiego wkraczają zupełnie wyjątkowe bohemizmy: Sytuacja zmienia się w wieku XIX gdy do polskiego wkraczają zupełnie wyjątkowe bohemizmy: kneź, lump, masan, pawlacz, styki (kontakty), spolegliwy. kneź, lump, masan, pawlacz, styki (kontakty), spolegliwy.

10 Język czeski wywierał znaczny wpływ na kształtującą się polszczyznę ogólną w różnych jej warstwach. Często odgrywał rolę arbitra, decydując o zwycięstwie w polskim języku tych form, które były zgodne z czeskim. Język czeski wywierał znaczny wpływ na kształtującą się polszczyznę ogólną w różnych jej warstwach. Często odgrywał rolę arbitra, decydując o zwycięstwie w polskim języku tych form, które były zgodne z czeskim. Język czeski a język polski

11 Język polski a język czeski Z kolei język polski wywarł znaczny wpływ na słownictwo czeskie. Polonizmy pojawiają się w XVI wieku w zielniku Mathiolego, w słowniku Veleslavina, oraz w pismach B. Paprockiego. Z kolei język polski wywarł znaczny wpływ na słownictwo czeskie. Polonizmy pojawiają się w XVI wieku w zielniku Mathiolego, w słowniku Veleslavina, oraz w pismach B. Paprockiego. Większość pożyczek polskich weszła do j. czeskiego w okresie odrodzenia narodowego. Dotyczy takich dziedzin jak botanika, zoologia, matematyka, fizyka Większość pożyczek polskich weszła do j. czeskiego w okresie odrodzenia narodowego. Dotyczy takich dziedzin jak botanika, zoologia, matematyka, fizyka

12 Istnieje ok polonizmów w języku czeskim ( 550 terminów naukowych, i 1650 wyrazów specjalistycznych). Istnieje ok polonizmów w języku czeskim ( 550 terminów naukowych, i 1650 wyrazów specjalistycznych). Większość z nich to pożyczki sporadyczne. Obecnie zachowało się 220 terminów naukowych i ponad 400 wyrazów specjalistycznych. Polonizmy te uległy adaptacji fonetycznej i morfologicznej: Większość z nich to pożyczki sporadyczne. Obecnie zachowało się 220 terminów naukowych i ponad 400 wyrazów specjalistycznych. Polonizmy te uległy adaptacji fonetycznej i morfologicznej: veda (pol. wiedza), puvab (pol. powab), rumeny (pol. rumiany) veda (pol. wiedza), puvab (pol. powab), rumeny (pol. rumiany)

13 II. Kontakty polsko-ukraińskie i polsko-białoruskie Kontakty polsko-białoruskie i polsko-ukraińskie kształtowały się na płaszczyźnie: Kontakty polsko-białoruskie i polsko-ukraińskie kształtowały się na płaszczyźnie: literackiej literackiej gwarowej gwarowej w dziedzinie zapożyczeń w dziedzinie zapożyczeń Początkowo kontakty miały charakter wyłącznie lokalny, intensyfikacja nastąpiła w XIV-XVI w miarę zajmowania przez Koronę coraz to nowych ziem ukraińskich i następującej w efekcie polonizacji życia publicznego. Początkowo kontakty miały charakter wyłącznie lokalny, intensyfikacja nastąpiła w XIV-XVI w miarę zajmowania przez Koronę coraz to nowych ziem ukraińskich i następującej w efekcie polonizacji życia publicznego.

14 Zapożyczenia przed XVI w. Liczba zapożyczeń przed XVI w. jest stosukowo niewielka i obejmuje ona z reguły słownictwo lokalne. Liczba zapożyczeń przed XVI w. jest stosukowo niewielka i obejmuje ona z reguły słownictwo lokalne. kamcha jedwab, kitajka, kiwior czapka, jarmułka, basałyk bicz, kaftan, orkisz, bisior perła, bojarzyń rycerz, kord, torłop futro, roztruchan, proskura chleb przaśny, kołtki nausznice, pawłoka purpura. kamcha jedwab, kitajka, kiwior czapka, jarmułka, basałyk bicz, kaftan, orkisz, bisior perła, bojarzyń rycerz, kord, torłop futro, roztruchan, proskura chleb przaśny, kołtki nausznice, pawłoka purpura.

15 Wiek XVI-XIX Wpływy ukraińskie: wyrazy dotyczące realiów ukraińskich: czaban (pasterz), czerniec (mnich), czeret (trzcina), kozak, metropolit, hultaj, portki, wiedźma, wyrazy dotyczące realiów ukraińskich: czaban (pasterz), czerniec (mnich), czeret (trzcina), kozak, metropolit, hultaj, portki, wiedźma, wyrazy orientalne (tureckie) przyswojone przez pośrednictwo ukraińskie: bachmat, bazar, juki, wojłok, wyrazy orientalne (tureckie) przyswojone przez pośrednictwo ukraińskie: bachmat, bazar, juki, wojłok, wyrazy zaznaczające się w języku pisarzy polskich pochodzących z Kresów, bądź z Kresami związanych, jak Mikołaj Rej, Sebastian Klonowic, Samuel Twardowski. wyrazy zaznaczające się w języku pisarzy polskich pochodzących z Kresów, bądź z Kresami związanych, jak Mikołaj Rej, Sebastian Klonowic, Samuel Twardowski.

16 Wiek XX W dwudziestoleciu międzywojennym wpływ na język ogólnopolski wywierało Lwów, i Wilno, ze swoimi odmianami polszczyzny kresowej, co widać m. in. w: W dwudziestoleciu międzywojennym wpływ na język ogólnopolski wywierało Lwów, i Wilno, ze swoimi odmianami polszczyzny kresowej, co widać m. in. w: powojennych audycjach radiowych w dialekcie wileńskim w Olsztynie i dialekcie lwowskim we Wrocławiu. powojennych audycjach radiowych w dialekcie wileńskim w Olsztynie i dialekcie lwowskim we Wrocławiu. powieściach o tematyce kresowej. powieściach o tematyce kresowej. Z kolei Ukraina sowiecka to czas w którym następowała unifikacja języka ukraińskiego, co prowadziło do usuwania z języka zapożyczeń, także polskich. Z kolei Ukraina sowiecka to czas w którym następowała unifikacja języka ukraińskiego, co prowadziło do usuwania z języka zapożyczeń, także polskich.

17 Współcześnie najbardziej znane zapożyczenia języka ukraińskiego odnajdziemy w: literaturze: czeremcha, rubaszny, wertep literaturze: czeremcha, rubaszny, wertep gwarach polskich przy wschodniej granicy: sołoducha (zupa z mąki), hładyszka (gliniany garnek) gwarach polskich przy wschodniej granicy: sołoducha (zupa z mąki), hładyszka (gliniany garnek) nazwach miejscowości: Kotelnica w Gorcach nazwach miejscowości: Kotelnica w Gorcach Polonizmy obecne współcześnie w języku białoruskim: wybitny, wydatek, plon, termin wybitny, wydatek, plon, termin Polonizmy obecne współcześnie w języku ukraińskim: pan, rola, bułka pan, rola, bułka

18 III. Kontakty polsko-rosyjskie W przypadku kontaktów polsko-rosyjskich, język polski odegrał wielką rolę w tworzeniu słownictwa rosyjskiego. Kontakty polsko-ruskie stały się szczególnie intensywne, po powstaniu państwa polsko-litewskiego. Język polski był dla Rusi Moskiewskiej językiem kraju o wysokiej kulturze i cywilizacji. Oprócz wyrazów rodzimie polskich rosyjski zapożyczył za pośrednictwem polszczyzny również wyrazy obce m. in. galicyzmy. W przypadku kontaktów polsko-rosyjskich, język polski odegrał wielką rolę w tworzeniu słownictwa rosyjskiego. Kontakty polsko-ruskie stały się szczególnie intensywne, po powstaniu państwa polsko-litewskiego. Język polski był dla Rusi Moskiewskiej językiem kraju o wysokiej kulturze i cywilizacji. Oprócz wyrazów rodzimie polskich rosyjski zapożyczył za pośrednictwem polszczyzny również wyrazy obce m. in. galicyzmy.

19 Zapożyczenia polskie widoczne są szczególnie w dziedzinach: Zapożyczenia polskie widoczne są szczególnie w dziedzinach: terminologii prawniczej: dowód, istina, doprawiti, terminologii prawniczej: dowód, istina, doprawiti, administracji, korona, kancler, komissija, apiellacyja, instrukcuja, riejestr, monopolija, mieszczanin, obywatiel, administracji, korona, kancler, komissija, apiellacyja, instrukcuja, riejestr, monopolija, mieszczanin, obywatiel, gastronomii, kuchnia, kucharka, kuchmistr, piekarnia, bułka, smalec, wodka, gastronomii, kuchnia, kucharka, kuchmistr, piekarnia, bułka, smalec, wodka, budownictwa, sprzętów domowych, zamok, komnata, wanna, garniec budownictwa, sprzętów domowych, zamok, komnata, wanna, garniec

20 terminologii wojskowej, oborona (obrona), połkownik (półkownik), terminologii wojskowej, oborona (obrona), połkownik (półkownik), materiałów i przedmiotów codziennego użytku, wodka, sztuka, stal, taniec, malewat, materiałów i przedmiotów codziennego użytku, wodka, sztuka, stal, taniec, malewat, określania osób, osoba, agient, opiekun, kawalier określania osób, osoba, agient, opiekun, kawalier techniki, slesar, wierstak (stół do heblowania), wint, stal techniki, slesar, wierstak (stół do heblowania), wint, stal

21 Wpływy rosyjskie na język polski Wpływy rosyjskie były szczególnie silne w zaborze rosyjskim i po II wojnie światowej, i zaznaczyły swą obecność szczególnie w zakresie: Wpływy rosyjskie były szczególnie silne w zaborze rosyjskim i po II wojnie światowej, i zaznaczyły swą obecność szczególnie w zakresie: terminologii wojskowej: transeja (rów strzelecki) terminologii wojskowej: transeja (rów strzelecki) publicystyki: kułak (bogacz wiejski), wiodący, przodujący publicystyki: kułak (bogacz wiejski), wiodący, przodujący frazeologii produkcyjno-militarnej: batalia, walka o plan, frazeologii produkcyjno-militarnej: batalia, walka o plan, mowy potocznej: gieroj (iron. bohater), ciut-ciut mowy potocznej: gieroj (iron. bohater), ciut-ciut

22 Bibliografia: T. Z. Orłoś, Polsko-czeskie związki językowe, T. Z. Orłoś, Polsko-czeskie związki językowe, B. Walczak, Zarys dziejów języka polskiego, B. Walczak, Zarys dziejów języka polskiego, M. Karpulak, Słownik staropolskiej terminologii chrześcijańskiej, M. Karpulak, Słownik staropolskiej terminologii chrześcijańskiej, S. Urbańczyk Charakterystyka staropolskich zapożyczeń wyrazowych z języka ukraińskiego [w:] Szkice z dziejów języka polskiego S. Urbańczyk Charakterystyka staropolskich zapożyczeń wyrazowych z języka ukraińskiego [w:] Szkice z dziejów języka polskiego G. Ryttner, Wschodniosłowiańskie zapożyczenia leksykalne w polszczyźnie XVII w G. Ryttner, Wschodniosłowiańskie zapożyczenia leksykalne w polszczyźnie XVII w J. Rieger, Kontakty polszczyzny z innymi językami słowiańskimi [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku t.2, Współczesny język polski J. Rieger, Kontakty polszczyzny z innymi językami słowiańskimi [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku t.2, Współczesny język polski