Қ аза қ стан Республикасы к ө рікті жерлерге ж ә не қ азба байлы қ тар ғ а ө те бай

Қ аза қ стан д ү ние ж ү зіні ң 186 еліні ң ішінде вольфрам, қ ор ғ асын ж ә не барийді ң қ оры бойынша бірінші орында, хромит, к ү міс ж ә не цинк бойынша екінші, марганец ж ә не молибден ү шінші, мыс т ө ртінші, уран бесінші, алтын алтыншы, темір кені жетінші, қ алайы мен никель сегізінші, к ө мір мен таби ғ и газ то ғ ызыншы, м ұ най бойынша он ү шінші орында. Қ аза қ стан жерінде хромитті ң ә лемдік қ орыны ң ү штен бір, уран мен марганецті ң т ө рттен бір б ө лігі, темір кеніні ң оннан бір б ө лігі орналас қ ан.

Қ аза қ станда барлан ғ ан тас к ө мір ж ә не қ о ң ыр к ө мірді ң қ оры 200 млрд. тоннадан астам. К ө мір бассейндеріне Қ ара ғ анды, Екібаст ү з, Майк ө бен, Оба ғ ан, Жіліншік, Те ң із- Қ ор ғ алжын, Шу, Іле ( Қ алжат), Т ө менгі Іле (О ң т ү стік-Бал қ аш) ж ә не Орал-Каспий (Жайы ң - Жем) жатады.

Каспий ма ң ы ойпаты, Каспий те ң ізіні ң жа ғ алауын қ оса ал ғ анда м ұ най қ оры 7 млрд. тонна. Б ұ л м ұ най ө ндірісін жыл сайын млн. тонна ғ а дейін к ө теруге м ү мкіндік береді. Қ арашы ғ ана қ кен орнында ғ ы таби ғ и газ қ оры 1,3 триллион куб метрді құ райды. Арал ма ң ында да м ұ най мен газды ң ү лкен қ оры, табыл ғ ан. Алдын ала жасал ғ ан есептеулер бойынша м ұ нда 350 млн. тонна м ұ най мен 100 млрд. куб метр газ бар. М ұ най мен газга қ атысты Тор ғ ай, Шу-Сарысу, ЗайсанАлак ө л ировинцияларыны ң болаша ғ ы зор. Қ аза қ станда металл кен орындары барлан ғ ан.

Темір кендеріні ң қ оры 8 млрд. тоннадан астам. Оны ң 80% Тор ғ ай темір кен бассейнінде орналас қ ан. Бассейнні ң ірі кен орындарына Соколов Сарыбай, Қ ашар, Лисаков ж ә не Аят кен орындары жатады. Металлургиялы қ процесте темір кенінен бас қ а ванадий, алюминий оксиді, фосфатты қ шлактар алынады. Олар минералды қ ты ң айт қ ыш ретінде пайдаланылады. Алатау темір марганец бассейнінде шамамен 500-дей кен орындары мен металл іздері табылган. Бассейндегі темір кендеріні ң қ оры 500 млн. тонна ж ә не марганецті кендер 80 млн. тоннаны құ райды. Ұ лытауда ғ ы Қ арса қ атай темір кен орындарында 500 млн. тонна темір кені бар. Ша ғ ын темір кен орындары Ке ң т ө беде ( Қ ара ғ анды), Атансарда (К ө кшетау), Қ аратаста (Жез қ аз ғ ан), Иірсуде (О ң т ү стік Қ аза қ стан) ж ә не т.б. жерлерде табыл ғ ан.

Хромит кендері негізінен А қ т ө беде табыл ғ ан. Кемпірсай массивінде шамамен 30 кен орындары бар. Кенні ң ұ зындыгы 80 км, ені 0,6-дан 30 км-ге дейін созыл ғ ан, қ алы ң ды ғ ы ж ү здеген метрге жетеді. Кендегі хром тоты ғ ыны ң м ө лшері 20-дан 60% ғ а дейін. Б ұ л кен орнына д ү ние ж ү зінде те ң келетін ке ң орны жо қ. Хромит кенін ө ндіру бойынша Қ аза қ стан д ү ние ж ү зінде бірінші орын ғ а шы қ ты. Хромит кендері Қ останайда ғ ы Жеті қ арада, Құ ндыбайда, А ққ ар ғ ада, А қ тауда, Семейде табыл ғ ан.

Алюминий кендеріні ң ішінде бокситтер ерекше орын алады. Келешегі бар аудандар ғ а Сарыар қ аны ң батысы мен солт ү стігі, Тор ғ ай ойпаты, Сырдария ө зеніні ң бассейні, Каспий ма ң ы ж ә не Арал ма ң ы ойпаты. Аманкелді, Оба ғ ан, Жо ғ ар ғ ы Тобыл, Те ң із, Таск ө л ж ә не Ша ғ ан, М ұғ алжар, Шымкент қ аласыны ң ма ң ында ғ ы кен орындарын атау ғ а болады. Алюминий шикізатыны ң бокситтен бас қ а т ү рлері де барлан ғ ан.

Мыс кендері Қ аза қ станны ң к ө птеген территорияларында тарал ғ ан. Алтай тауларынан бастап республикамызды ң батыс шекараларына дейін мыс кендері барлан ғ ан. Мысты ң ірі кен орындары Сарыар қ ада, Жетісу, Жо ңғ ар Алатауында, Шы ңғ ыс ж ә не М ұғ алжар тауларында, Батыс Тор ғ айда, Те ң із ойпатында, А қ т ө бе ма ң ында, Ма ңғ ыстауда, Атбасар-Теріс қ анда, Солт ү стік Қ аза қ станда, Бал қ аш ма ң ында, Тарба ғ атай, С ә уір тауларында ж ә не т.б. орналас қ ан. Д ү ние ж ү зіне белгілі мыс кен орындары Қ о ң ырат, Бозшак ө л, Саян, Жыланды, А қ то ғ ай, Жезкент, Шиелісай ж ә не т.б. елімізді ң ұ лтты ң байлы ғ ы болып табылады. Мысты кендерден, сонымен қ атар, қ ор ғ асын, цинк, молибден, к ү кірт ж ә не т.б. компоненттер алынады.

Алтын мен к ү міс ертеден Қ аза қ станны ң шы ғ ысымен солт ү стігінде ө ндіріліп келген. Солт ү стікте А қ су, Машайы қ, Жусалы, Жа қ табыл, Т ө рт құ ды қ ж ә не т.б. кен орындары. Шы ғ ыста Қ албы алтынды ауаны. Алтын О ң т ү стік Қ аза қ станда Жо ңғ ар Алатауы мен Шу ж ә не Іле тауларында табыл ғ ан. К ө кшетау жа қ ын жылдары негізгі алтын ө ндіруші айма ққ а айналады. Ө ндірілетін алтын м ө лшерін қ азіргі жылына тен тонна ғ а дейін арттыру ғ а болады.

Қ аза қ стан мен Орта Азияда ғ ы ал ғ аш қ ы қ оры қ О ң т ү стік Қ аза қ стан облысында орналас қ ан. А қ су-Жаба ғ ылы қ оры ғ ы Батыс Тянь-Шань тауыны ң 850 шаршы метр аума ғ ын алып жатыр. Қ оры қ та ө сімдіктерді ң 1279 т ү рі кездеседі, оны ң 57 т ү рі Қ ызыл Кітап қ а енген. С ү т қ оректі жануарларды ң 51 т ү рі мекен етеді.

Аума ғ ы 149 мы ң гектар ғ а жететін О ң т ү стік Қ аза қ стан облысында орналас қ ан саяба қ 2006 жылы ұ йымдастырылды. Саяба қ құ рыл ғ ан кезде басты ма қ сат Батыс Тянь-Шань тау жоталарында ғ ы таби ғ ат байлы қ тарын қ ор ғ ау мен экологиялы қ туризмді дамыту болды. Таби ғ атты қ ор ғ ау ж ұ мыстарыны ң ерекшеліктеріне байланысты саяба қ қ оры қ, шектеулі шаруашылы қ ж ұ мыстарын ж ү ргізу, туристтік болып ү ш айма ққ а б ө лінген. Саяба қ та ө сімдіктерді ң 1500-ден астам т ү рі, с ү т қ оректілерді ң 60- тан астамы т ү рі, құ старды ң 300 т ү рі кездеседі.

А қ мола облысында орналас қ ан айма қ. Б ұ л айма қ та Зеренді, Шал қ ар, Саумалык ө л, Имантау к ө лдері бар. Орманды ал қ ап айма қ ты ң 60%-ын құ райды. Б ұ л айма қ ты ң орман-к ө лдері қ ор ғ алып, К ө кшетау Ұ лтты қ саяба ғ ыны ң құ рамына кіреді.

Орталы қ Қ аза қ станда орналас қ ан. Кездесетін ө сімдік пен жануар ә леміні ң барлы қ дерлік т ү рі Қ ызыл Кітап қ а енген. Су құ старыны ң 300 т ү рі кездеседі. Қ ор ғ алжын қ оры ғ ыны ң таби ғ атымен танысу айма қ та қ м ұ ражайдан басталады

Алматы қ аласынан 300 ша қ ырым қ ашы қ ты қ та К ү нгей- Алатау баурайында К ө лсай мекені орналас қ ан. Б ұ л айма қ та ү ш к ө л бар: К ө лсай-1, К ө лсай-2, К ө лсай-3.К ө л суы м ө лдір, ауасы таза, таби ғ аты тартымды. Қ айы ң ды к ө ліні ң жа ғ алауында киіз ү йлер тігілген ауыл бар. Б ұ л айма ққ а бірнеше к ү нге келген жандар тау суына шомылып, саумалыдан д ә м татса болады.