МИНИСТЕРСТВО ЗДРАВООХРАНЕНИЯ РК КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ МЕДИЦИНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ С.Д.АСФЕНДИЯРОВА Орындаған: Махамбеткул А. Курс: Топ: 12-1 Қабылдаған:Кожаниязова А.Н ҚР ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ С.Д.АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ СӨЖ Тақырыбы: Ұйқы физиологиясы.

Жоспар І. Ұйқы. 1) Ұйқының физиологиялық көрінісі; 2) Ұйқының теориялары; 3) Ұйқының механизмдері; 4) Ұйқының түрлері. ІІ. Түс көру. III. Қорытынды.

Ұйқы Адамдар мен жануарлар тіршілігінде ұйқы өте маңызды орын аллоды. Олардың ұйқысы мен сергейтігі тәулікте оқтын-оқтын алмасып, қайталанып отрады. Мүндай ұйқы біркезді (монофазалық) деп аталлоды. Ал кейбір жануарларда ұйқы мен сергейтіктің мұндай алмасуы бірнеше рет қайталанады. Оны көпкезді (полифазалы) ұйқы дейді. Сонымен бірге маусымдық ұйқы болады. Мұнда кейбір жануарлар (аю, жарқанат, тышқан) организміне жағымсыз жағдайлар әсер эткинде белгілі ұйқылық жағдайға көшеді.

Организмнің ұйқы кезінде көптеген әрекеттері өзінің қарқынын өзгертеді. Мәселен, тынысалу, жүректің соғу жиілігі азаяды, артерия қысымы төмендейді, зат алмасуы мен жүйкенің қозғыштық қарқыны бәсеңдейді. Алайда, ұйқы кезінде кейбір үрдістердің белсенділігі күшейеді, гипоталамус пен ми бағанында канайналымы аркады. Соның нәтижесінде мидың температурасы көтеріліп, оттегін қабылдау ұлғаяды, кейбір ферменттердің белсенділігі күшейеді. Жыныстық жетілу кезеңінде жыныс безінің белсенділігін реттейтін гипофиз гормондарының түзілуі үдей түседі.

¥йқыға мұқтаждық адамның жасына және жеке ерекшеліктеріне байланысты. Жас ұлғайған сайтын тәуліктік ұйқының мерзімі қысқарады. Жаңа туған презент - 21; 6 айлық және 1 жастағы бөбектер шамамен -14; 2-4 жастағы сәбилер -16; 4-8 жастағы бүлдіршіндер ; 8-12 жастағы естиярлар ; жастағы жеткіншектер -8-9; ал пересек адамдар тәулігіне шамамен 7-8 сағат ұйықтайды.

Ұйқы мен сергейтіктің жаратылысы туралы ұғымдар 1. Қанайналымдық қағида бойынша, ұйқы мен сергейтік ми та-мырларындағы қанайналымына байланысты деп танылды. 2. Гистологиялық қағида ұйқы басуды нейрон дардың өзгеруінен организм сыртқы ортадан серпіністер қабылдай алмаудың салдары деп түсіндіреді. З. Химиялық қағида - ұйқы организмнің қажуы нәтижесінде қан мен тіндерде ыдырау өнімдерінің көбеюінен болады деп санайды. Олардың белгілі бір мөлшерге дейін жинақталуы ұйқы туғызады.

4. Гуморалдық қағида ұйқы кезінде қанда және жұлын сұйықтығында "дельта-пептид зеты" панда болатынын анықтады.Сонымен қатар, әдейі ұйықтатпаған жануарлардың миында «ұйқы түрткісі" түзілетіндігі байқалды. Оларды басқа жануарларға кен кезде ұйқысы ұзартылады. 5. Шартты рефлекстерді толпы жаткан зерттеулер нәтижесінде ұйқыға кету және ояну кезеңдерін бақьлаудан ұйкының миқыртыстық қағидасы жасалды. Әсіресе, әлсіз тітіркендірулер, ұзақ уақыт нығайтылмайтын бір сарынды сигнал дар ұйыктату әсерін туғызетындығы дәлелденді.

И.П. Павловтың тәжірибелері ұйқының қорғаныстық тежелу екендігін пайымдауға мүмкіндік берді. Қорғаныстық тежелу - үлкен ми сыңары қыртысының оқшауланған аймақтарын күшті немесе ұзақ тітіркендірудің салдары. Сонымен катар, ішкі тежелу мен ұйқы, өзінің физикалык жене химиялық жаратылысы бойынша, біртекті құбылыстар деп тұжырымдайды. Олардың айырмашылығы ішкі тежелу - жеке зоналарға бөлінген шала ұйқы, ал нағыз ұйқы - ми қыртысының едәуір аймақтарына жайылған тежелу. Тәжірибелер арқылы ұйқының тежелуге ауысатындығы, ал ішкі тежелудің (әсіресе кешігетін түрі) жануарларды ұйықтататындығы анықталды.

Теңдеулік кез - бұның қалыпты сергейтік жағдайдан айырмашылығы сол, күшті немесе әлсіз, жағымсыз шартты сигнал дар бірдей нәтиже шығарады. Парадоксалды кез - бүрмаланған күштердің қатынасымен сипатталлоды: күшті шартты тітіркендірулер нашар, ал әлсіздері күшті жауап тудырады. Ультрапарадоксалды кез - қарама-қарсы әсерленістермен сипатталлоды. Жағымды тітіркендіргіш, шартты рефлексті тежейді, ал жағымсыз, керісінше шартты әсерленіс тудырады.

Наркотик кез - бұл ең алдымен әлсіз тітіркендіргіштерге төмен шартты әсерленіс іс-әрекетінің басылуы. Тежегіш кезі - шартты рефлекстік іс- әрекеттің толик тежелуі (терең ұйқы). Мұндай кездер ұйқы мен сергейтік арасындағы өтпелі жағдайда ғана емес, жоғары жүйке іс-әрекетінің ауытқулары мен гипнозда да байқаллоды.

6. Ұйқы орталығы қағидасы мидың қыртысасты құрылымында ұйқы мен сергейтіктің арнайы орталықтары барлығын мақұлдайды. Өйткені, торты құрылымның белсендіруші әсері тиылған кезде жануарлардың ұйқыға кететіндігі байқаллоды (П.К. Анохин). Ал, гипоталамустың белгілі бөліктерін тітіркендіргенде ұйқыдағы жануарлар оянып, сергей жануарлар, керісінше, ұйықтайтындығы анықталды (В.Гесс).

Ұйқының түрлері қалыпты гипноздықнаркотиктік Дерттік және шартты рефлекстік

қалыпты ұйқы баяу ұйқы жил дам ұйқы

¥йқының баяу кезі ұйқыға кетуден терең ұйқыға дейін бірнеше мінездік және электроэнцефалографиялық (ЭЭГ) белгілерімен сипатталлоды. І. Қалғу. Босаңсыған сергейтіктен қалғи бастағанда басталып, 1-7 минутқа созылады. Бұл уақытта ЭЭГ-да айнымалы тербелісте оқтын-оқтын панда болатын және жоғалатын альфа-ритм байқаллоды. ЭЭГ иректері тегістелуі, альфа-ритм жоюылуы, тета- және бета- толқындардың және жеке дельта- ритмдердің қабаттасуымен сипатталлоды. Осы мезгілде көздің баяу (1-2 с) қимылы байқаллоды және бұлшыкет потенциалының шаманы азаяды.

ІІ. Сергек ұйқы. Жиілігі 14 Гц (12-18 Гц), үлкен (200 мВ) тербелістер панда болуымен көзге түседі. Осы кезде дельта- және тета-толқындар жазыла береді, бета- белсенділік көрінеді. Көздің қимылы болмайды, бұлшықеттің электр шаманы (ЭМГ) одна әрі төмендейді, бұл түнгі ұйқының 50% -ін аллоды.

ІІІ. Терең ұйқы. Электр көріністері К-кешендері мен ырғақты белсенділік (5-9 серпін/сек.) және шайқалу шегі 75 мкВ-тан жоғары дельта-толқындар (0,5 - 4 Гц) панда болуымен үйлеседі, көздің қимылы мен ұйқылық үлкен тербелістер толық жойылады. Мұны дельта-ұйқы дейді, оның ұзақтығы ұйқының осы статусында 20%-тен 50%-ке дейін созылады

Жылдам ұйқы. Жылдам ұйқы статусы - бет және мойын бұлшықеттерінің белсенділігі толық тыйылуымен ерекшеленеді, көздің шапшаң қимылдары (0,5-1,5 с) кездеседі. Ұйқының бұл жил дам статусында ЭЭГ-ның сыртқы көрінісі тек "қалғу" статусындағы сияқты болады. Өйткені ұйқы мінездік белгілері бойынша, бұл кезде терең болады да, адамды ояту баяу сатыға қарағанда, оңай болмайды.

¥йкының әрбір статусыңда ми құрылымдарының әртүрлі электр белсенділігі байқаллоды. Жылдам статусында - таламус, гипоталамус, орталық мидың торты құрылымы, ми қыртысының көру аймағындағы нейрон дар белсенділігі аркады. Ал баяу стыда -сопақша мидың торты құрылымында, бадамша кешенінде электр белсенділігі өте күшейеді.

Түс көру Түс көру - бұл адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасынан қалыптасатын күрделі психикалық құбылыс. Жылдам ұйқы және онымен байланысты түс көру ортаға психикалық бейімделуде өте маңызды орын аллоды. ¥йқының парадоксалды кезі бір жағынан мидың жоғары белсенділігін жүзеге эстрады, ал екінші жағынан оның бедерсіз күйінде басқа да мотивациялық үрдістер тудырады. Адам дельта-ұйқы кезінде де түс көреді, түсінде сөйлейді.

Фрейдтің психоанализ қағидасы бойынша, түс көрудің себебі адам психикасының шала саналық жүйесінің жеңе алмайтын инстинкті (ырықсыз сезімді) іс-әрекетінен туады. Адамның түстеріне жасалған талдау түс көрудің негізінде зерде іздерінің, эмоциялы өнделген оқиғалардың сөзсіз мәні барлығын дәлелдейді. ¥йқы организмді сақтау жене оны бұрынғы қалпына келтіру қызметін атқарады. Сондықтан кейбір невроз армен психоздарды емдеу ү ш і н ұйықтататын емгерлік (терапия) жиі қолданылады

Пайдаланылған Әдебиеттер Адам физиологиясы / оқулық – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., Өтепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж. Төлеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердің мезгілдік құралымдар бөлімі): Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006 ж. – 140 бет. Дюйсембин Ғ.Д., Алиакбарова З.М. Жасқа сайт физиология және мектеп гигиенасы: Оқулық - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет Нұрмұхамбетұлы Е. Орысша-қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік / ҚазММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.