Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан аумағында көп ғалымдар жұмыс істеді. Мысалы: Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Қожа Ахмет Йасауи, М. Хайдар Дулати, К.Жалаири және басқалар. XIX ғасырда Қазақстанның ғылымында П.П.Семенов-Тян- Шанский, Н. П. Рычков, П. М. Мелиоранский, В. В. Радлов, В. В. Бартольд, А. А. Диваев, Ч. Уәлиханов үлес енгізді. Қазір Қазақстанда көп ЖОО-лар бар, көп ақылды, білімді, перспективалық жастар бар; және біздің Отанымыздың ғылыми шаманы болашақта тек қана даму болады...

Әбу Насыр Әл-Фараби (Насыр Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби) (870, Отырар қаласы 950, Сирия (Шам)) қазақ даласынан шыққан ұлы ғалым, ойшыл философ, математик, астролог, музыка теоретигі. Әскербасының отбасында дүниеге келкен.

Данышпан Әбу Насыр әл-Фараби Түркістан тарапындағы Отырар шаһарында 870 жил шаманында туған. 950 жилы Шам (Дамаск) шаһарында ұлы ұстаз дүние салды. Бұл мәлімет арте заманғы арабша жазылған шежіре кітаптарында берілген. Данышпан Әбу Насыр әл-Фараби Түркістан тарапындағы Отырар шаһарында 870 жил шаманында туған. 950 жилы Шам (Дамаск) шаһарында ұлы ұстаз дүние салды. Бұл мәлімет арте заманғы арабша жазылған шежіре кітаптарында берілген.

Отырар шаһары - Арыс өзенінің Сырдария өзеніне құяр аралығына орналасқан. Отырар шаһары - Арыс өзенінің Сырдария өзеніне құяр аралығына орналасқан.

Отырар сол кездегі үлкен шаһарлардың бірі балды. Бұл жердь көптеген төбелер жатыр. Сол төбелердің барлығы да бір кездегі Отырар қаласының урны.

Әбунасыр Әл-Фараби түркі ойшылдарының ең атақтысы, ең мәшһүрі, Әлемнің 2-ұстазы атанған ғұлама. Оның замены Жібек жолы бойындағы қалалардың, оның ішінде Отырардың экономикасы мен мәдениетінің дамыған кезіне дәл келеді. Әбунасыр Әл-Фараби Орта Азия, Парсы, Ирак, Араб елдері қалаларына жиһанкездік сапарлар жасап, тез есейді. Ол жерлерде көптеген ғұламалармен, ойшыл- ақындармен, қайраткерлермен танысып, сұхбаттасты. Тарихи директор бойынша 70-ке жуық тіл білген. Өздігінен көп оқып, көп ізденген ойшыл философия, логика, этика, мета физика, тіл білімі, жаратылыстану, география, математика, медицина, музыка салаларынан 150-ге торта трактат жазып қалдырды.

Әл-Фараби араб, парсы, түркі, латыньь, грек тілдерін жақсы білген. Әл-Фараби араб, парсы, түркі, латыньь, грек тілдерін жақсы білген.

Әл-Фараби есімі дүние жүзі мәдениеті мен ғылымының тарихынан берік орын аллоды. Оны шығыстың Аристотелі деп атаған.

Жүсіп Баласағұни (Жүсіп Хас Хажиб Баласағұни) 1020 жилы Балсағұн қаласы Қырғызстандағы қазіргі Тоқмоқ қаласында туып, Қашқар қаласында қайтыс болған. Жүсіп Баласағұни - ақын, ойшыл, ғалым, мемлекет қайраткері. Өмірі туралы мәліметтер аз сақталған. Файласуфи (философия), риезиет (математика), тиббий (медицина), фэлэкиат (астрономия), нужум (астрология), өнертану, әдебиеттану, тіл білімі, тағы басқа ғылым салаларының дамуына зорьь үлес қосқан. Жүсіп Баласағұнидің есімі әлемдік әдебиет пен мәдениет тарихында "Құтадғу білік" ("Құтты білік") дастаны арқылы қалды. Жүсіп Баласағұни бұл дастанын хиджра есебімен 462 жилы, қазірғі жил санау бойынша 1070 жилда жазып бітірген. Дастанды "хандардың ханы" - Қарахандар әулеті мемлекетінің ( ) негізін салушы Сатүк Қара Богра ханға ( ) тарту етеді.

Қожа Ахмет Йассауи Қазақстан мен Орта Азиядағы сопылық поэзия сының көрнекті өкілі, дуалы ауыз данышпан, кемеңгер ақын ағартушы Ахмет Йасауи 1093 жилы немсе 1094 жилы көне Исфидзат (Сайрам) қаласында дүниеге келкен. Оның ата-ананы Ибраһим Ата мен Қарашаш Ана осында тұрып, осы жердь қайтыс болған. Йасауи 1166 Түркістан (Йасы) қаласында қайтыс балды.

Араб, парсы авторларының жазбаларына қарағанда Ахметтің әкесі өз заменының сауатты, көзі ашық адамы болған. Тіптен баланса, бүлдіршін Ахметке араб, парсы тілдерін Таяу Шығыстағы Исфахан, Бағдат қалаларынан ұстаздар жалдап үйретеді. Он алты жасында-ақ болашақ ақын, шығыс поэзия сын, әдебиетін, философия сын жетік меңгереді. Он жеті жасынан бастап, өзі де өлең жара бастарды. Өз жирларын шығыс авторларынан бірінші болып, сол кездегі шойырлар секілді араб, парсы тілдерінде емс, өзінің ана тілі – түркі тілінде жазған. Иссауи шығармаларының құндылығы осында. Қазақ жерінің ортағасырлық мәдениетінің дамуында Яссауи жазған «Диуани Хикмет» (Даналық кітабы). Қожа Ахмет Яссауи ислам дінінің қазақ арасында кең тарауына үлкен үлес қосқан, шығармасын елке түсінікті етіп, түркі тілінде жазған. Ол жергілікті халықтардың ескі дінін жоққа шығармаған, қайта оны ислам дінімен ұштастырған. Яссауидің «Даналық кітабы» кезінде Орта Азиядан бастап, Еділ жағалауына дейінгі көшпенді түркі тайпаларының арасында кеңірек тараған.

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов ( ) қазақтың ұлы ғалымы: ориенталист, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы. Қостанай облысы Сарыкөл ауданындвғы Күнтімес қыстауында дүниеге келкен. Шын аты Мұхаммед Қанафия. Әжесі бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен, «Шоқан» аталып кеткен. Шоқан жас күнінен тарихи өлең, жир, аңыз- әңгімелерді қызыға тыңдап, құлақ түріп өскен. Ол Омбыдағы кадет корпусында оқиды. Онда Шоқан өте жақсы оқып, терең білім аллоды. Кейін Шоқан Петербургтегі университете лекция тыңдап; француз, неміс тілдерін меңгерді жилы Батыс Қытайға-Қашқарияға баратын Ресей үкіметі үлкен экспедиция на басқару Шоқан Уәлихановқа тапсырылады. Кейін ол зорьь еңбегін Алты шаһардан жайы жажды. Шоқан Уәлиханов 1865 жилы 30-жасында Қапал қаласы, Алтынемел асуында, Тезек ауылында қайтыс болған.

Семенов Тян-Шанский (1906 жилға дейін Семенов) Петр Петрович [2.(14) , қазіргі РФ,Липецк облысы Чаплыгин ауданы Урусово с. маңындағы иелік (11.3.)1914, Санкт-Петербург] Ресей географы, статист, қоғам және мемлекет қайраткері, Санкт-Петербург ҒА-ның құрметті мүшесі (1873). Семенов Тян-Шанский ж.Тянь- Шаньға саяхат жасап, бұл хорасан зорьь тау жүйесінің жанартаудан панда болғанын дәлелдеп, оның орография сын және биіктік белдемдігін анықтады, ірі мұздықтарды ашты.Сырдарияның бастауын зерттеп, Шу өзеннің Ыстықкөлден ағып шықпайтынын дәлелдеді. 50 тау шыңының биіктігін өлшеп, 23 асуды зерттеді, 1500-ге торта тау жыныстарының коллекция лары мен өсімдік гербарийлерін жинады. Семенов Тян- Шанский география ғылымына Іле Алатауы, Жоңғар (Жетісу) Алатауы, Іле жазығы денег атаулар енгізді.

Асфендиаров Санжар Сейітржапарұлы ( , Ташкент – , Алматы) – мемлекет және қоғам қайраткері, көрнекті ғалым-тарихшы. Ташкенттегі реалдық училищені, Петербургтағы әскери- дәрігерлік академияны 1917 жилы бітіріп шығады. Санжар хонда әскери-теңіз министрлігінің стипендия сына оқиды. Бұл оған она әрі қарай әскери қызметтің ауыртпалығын басынан кешуіне міндеттеді. әуелі ол Термезде балды, она кейін майданға Түркістан полкінің әскери дәрігері ретінде қызмет етті. Санжар Қазақстанның академиялық ғылымының дамуына маңызды үлес қосты жилдары ол КСРО ҒА-ның Қазақстандық базасы төрағасының орынбасары болады, ғылыми консультация мен насихат комиссия сын, тарих- археология комиссия сын, қазақ сөздігі комиссия сын басқарады, ұлттық мәдениет жөніндегі Қазақ ғылыми- зерттеу институты тарих секторының меңгерушісі болады. Ол – Қазақстан тарихы жөніндегі көптеген жұмыстың авторы, схондай-ақ қабілетті зерттеуші-филолог және жазушы. Шығыс халықтарының өмірі туралы «Әлем шатры» денег әңгімесі, қазақ ұлтының мәдениеті жөнінде мақалалар жажды. Алматыда Асфандиярұлы есімімен мәңгілік есть қалдыру үшін көше, мен мемлекеттік медицина университетіне аты берілген.

Қаныш Имантайұлы Сәтбаев ( ) - аса көрнекті қазақ геологи, қоғам қайраткері, Қазақ КСР Ғылым академия сын ұйымдастырушы және оның тұңғыш президенті, Қазақ КСР академия сының академигі, қазақстандық металлогениямек тебінің негізін қалаушы. Туған жері бұрынғы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі Ақкелін болюсы(қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданы).

Геологиялық барлау мамандығы бойынша Томск технологиялық институтының тау-кен факультетін бітіріп келкеннен кейінгі Қаныш Сәтбаевтың бүкіл өмірі Қазақстанның минералдық ресурстарын және руладық киндер генеалогия сын зерттеуге арналған. Оның геология дан басқа ғылымдардан да; мәдениет саласында да; тарихтан да қалдырған ізі сайрап жатыр. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталуға тақағанда, жағдайдың аса қиын ауырлығына қарамастан, Қазақ КСР Ғылым академия сының ұйымдастыру жұмысына басшы болып, оның ісіне бел шоше араласуы ұлыларға тән көрегендіктің белгісі еді. Оның қалдырған ғылыми бай мұраларының ішінде, әсіресе, Жезқазған кені туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталары жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Жезқазғанның ірі мыс рулады аудандар қатарына жатуы кезінде осы кеннің жоспарлы түрде кең масштабтағы барлау жұмыстарын ұйымдастыруға болатыньь ірі объекті екенін дәлелдеп берген Қаныш Сәтбаев еңбегінің нәтижесі. Схондай-ақ ол минералдық шикізатқа бай Сарыарқа, кенді Алтай, Қарағанды, Қаратау секілді аймақтарға да ерекше назар удара зерттеп, олардың киндерінің стратиграфиясы, тектоник асы, құрылысы, металлогениясы, неохимиясы және шығу тегі туралы маңызды ғылыми қорытындылар фасады, ғылымға формациялық металлогендік анализдің кешендік әдісін енгізді.

Айтхожин Мұрат Әбенұлы( , Петропавл , Алматы) – биология ғылымының докторы (1977), профессор (1980), Қазақстан ҒА-ның корреспондент мүшесі (1979), академик (1983), Қазақстанда молекулалық биология мен биотехнологияның негізін қалаушылардың бірі, ғалым. Айтхожин клеткалық макромолекулалардың (нуклеин қышқылдары мен белоктың) синтезі саласында аса құнды зерттеу жұмыстарын жүргізді. Эукариоттық клетка лорда кездесетін клеткалық бөлшектердің жаңа класын, ақпараттық рибонуклеин қышқылдарының (ақпараттық РНК-ның) рибонуклеопротеидтік түрін (РНП-ті) информасоманы ашқан. Айтхожин бидай дәнінің эмбриогенезі, пісіп-жетілуі, тұқымынан өнуі кезінде оның клеткаларында жүретін құбылыстарды: ақпараттық РНК- ның биогенезін, түзілуін, сақталуын және оның құрылымдық ерекшеліктерін зерттеді. Өсімдік рибосомаларының физикалық-химиялық қасиеттерін анықтап, олардың жануар рибосомаларына ұқсас екенін байқады. Жануар мен өсімдік клеткаларының суббөлшектерінен тұратын әрекеті күшті бутан рибосомалар алуға, оларды зерттеуге болатынььын тәжірибе жүзінде дәлелдеді. Бұл зерттеулердің эволюциялық теорияны дамытуда үлкен маңызы балды.

1. Қандай Қазақстанның ғалымдарын білесіздер? 2. Әбунасыр Әл-Фараби қай жилы, қай жердь туды/қайтыс болған? 3. Отырар қаласы қайда орналаскан? Оның басқа атауларын айтыңыздар. 4. Әл-Фараби қандай тілдерді білді? 5. Жүсіп Баласағұни кім? Ол қандай аяларда жұмыс істеді? 6. Жүсіптің ең әйгілі шығармасы қалай аталлоды? Ол не туралы? 7. Қожа Ахмет Йасауи қай жилы, қай жердь туды/қайтыс болған? 8. Оның біраз шығармаларын айтыңыздар. 9. Қожа Ахмет Йасауи кесенесі қай калада орналасқан? 10. Ш. Уәлихановтың шын аты айтыңыздар. Ал қалай оны әжесі атады? 11. Ол қайда білім алды? Қандай тілдерін білді? 12. Оның әйгілі және зорьь еңбегі қандай? 13. Семенов Тян-Шанский нені зерттеді? 14. Ол қандай мекиндерге саяхаттады? 15. Асфендияров Саржан қай аяларда жұмыс істеді? 16. Қаныш Сәтбаев кім? Ол нені зерттеді? 17. Мұрат Айтхожин нені ашты? 18. Оның негізгі қызметтерін айтыңыздар.