Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Фармацевтика Академиясы Фтизиатрия, сәулемен анықтау және сәулемен емдеу кафедрасы Презентация Тақырыбы: Дозиметриялық құралдардың түрлері. Сәулеленудің интегралды дозасы Орындаған: Мураталиева А.А. Тобы: 312 Б ҚДС Қабылдаған: Өмірзақова Г.А.

Жоспар I Кіріспе II Негізгі бөлім 1 Дозиметрлер туралы жалпы түсінік. 2 Сәулелену дозасы және оның өлшем бірліктері. 3 Иондаушы сәулелерді анықтауға және тіркеуге арналған аппарат тар. III Қорытынды IV Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе Дозиметриялық бақылау жеке құрамның радиоактивті сәулеленуін бақылау және әскери техниканың, азыктүліктің, судың радиоактивті зақымдалу дәрежесін анықтау үшін ұйымдастырылатын шаралар жүйесі. Оны дозиметриялық аспаптарды колданып, радиациялық және химиялық барлау бөлімшелері, радиометриялық лаборатория, химия нұскаушылары және арнайы дайындалған сарбаздар жүзеге эстрады.радиоактивтірадиациялықхимия

Дозиметр Рентген және гамма-сәулелерінің экспозициялық дозаларын, сәулеленудің сіңірілген доза сын, экспозициялық до зоның қуатын және сәулелену қарқандылығын өлшеуге арналған. Дозиметрлер негізгі үш бөліктен тұрады: детектор; иондаушы тоқты күшейткіш, радиотехникалық жүйе және тіркеуші (өлшегіш) құрылғы. Дозиметрлердегі сәулелену детектор лары ретінде иондаушы камералар, газ-иондаушы және сцинтилляциялық санағыштар болуы мүмкін.

а – СПСС-02: 1 – детектирлеу блогы; 2 – сигналды-өлшегіш прибор; б – СРП-68-01: 1-сцинтилляциялық детектирлеу блогы; 2 - өлшегіш пульт; в – ДРГЗ-02: 1 – детектирлеу блогы; 2 - өлшегіш пульт; г – «Эксперт»: 1 – сандық табло; 2 – сөндіргіш; 3 – диапазондарды қайта қосқыш; 4 – тіркелетін сәуле түрлерін қайта қосқыш; д – Термолюминесцентік дозиметр:1-дозиметр; 2-кассетаның негізгі бөлігі; 3 - кассета қақпағы; 4 – шнур; е - Фотопленкалы дозиметр ИФКУ-1: 1-жалпы түрі; 2-кассетаның корпусы; 3 – кассетаның алынатын басы; 4 – фотопленка.

Сәуле дозасы Радиоактивті сәулелерді адам ағзасының сезім мүшелері қабылдамайды. Бұл иондаушы сәулелерді – арнайы приборлардың және жұмыс істеу принципі сәуленің затпен әрекеттесуі кезінде пайда болатын физико-химиялық эффектілерге негізделген детекторлардың көмегімен анықтауға болады.

Белгілі бір материалдармен иондаушы сәлелер энергиясының жұтылуын және шашырауын өлшеу – Дозиметрия (грек тілінен аударғанда dosis – доза, порция + metro - өлшеу) деп аталлоды. Сәулелену дозасы түскен сәуленің энергия сына және түріне, сол сияқты сіңіруші материалдың табиғатына қатаң түрде тәуелді болады.

Сәуле дозасы және оның өлшем бірліктері Рентгендік және ядролық сәулердің ағзаға биологиялық әсері биологиялық орта атом дары мен молекула ларының иондалуына және қозуына негізделген. Иондау процессіне сәуле өз энергиясын жұмсайды. Сәуленің биологиялық ортамен әрекеттесуі нәтижесінде энергияның белгілі бір мөлшері тірі ағзаға беріледі. Ағзаға келіп түскен сәуленің бір бөлігі сәулеленетін объектімен сіңірілмей өтіп кетеді және оған ешқандай әсерін тигізбейді. Сондықтан сәуленің ағзаға әсерін сипаттайтын негізгі физикалық маша, затпен сіңірілген энергия мөлшеріне тікелей тәуелді болады. Сіңірілген энергияның мөлшерін өлшеу үшін сәуле дозасы денег ұғым енгізілген.

Сәуле дозасы – бұл сәулеленетін заттың көлем (масса) бірлігінде сіңірілген энергия машасы. Затқа, соның ішінде биологиялық клеткаларға иондаушы сәуле әсерін сандық жағынан бағалау үшін «сіңірілген доза» денег ұғым енгізіледі. Сіңірілген доза (D сіңір. ) – массы m болатын кез-келген затқа берілген қандай да бір иондаушы сәуленің орташа энергиясы Е: D сіңір.

Сіңірілген до зоның өлшем бірлігі Джоуль/килограмм (Дж/кг). СИ жүйесінде грей (Гр) өлшемімен өлшенеді. Оның туындылары: Тетрагрей 1 ТГр = Дж/кг Гигагрей 1 ГГр = 10 9 Дж/кг Мегагрей 1 МГр = 10 6 Дж/кг Килогрей 1 к Гр = 10 3 Дж/кг Милигрей 1 м Гр = Дж/кг Микрогрей 1 мк Гр = Дж/кг Сіңірілген энергия органы иондауға жұмсалтындықтан, оны өлшеу үшін сәулелену кезінде түзілетін бондар жұптарының санин есептеу қажет. Осыған байланысты объектіге әсер ететін рентген және гамма-сәулелерін сандық жағынан сипаттау үшін экспозициялық до зоны анықтайды. Ол ауадағы рентген және гамма- сәулелерінің иондау қабілетін сипаттайды. Экспозициялық доза (D эксп. ) – массы m болатын ауа көлемінде, элемент құрамында болатын фотон дар арқылы босатылған позитрондардың және электрон дардың толық тежелуі кезінде ауада түзілетін таңбасы бірдей бондардың толық зарядтарының абсолютті машасы Q: D эксп.

Иондаушы сәулелерді анықтауға және тіркеуге арналған аппарат тар Дозиметриялық аппарат тар тұрғылықты жердің радиациялық деңгейін анықтауға арналған. Иондаушы (радиоактивті) сәулелердің (нейтрон дар, гамма-сәулелер, бета – және альфа- бөлшектер) байқалу себебі, осы сәлелердің өздері тарлаған ортадағы заттарды иондау қабілетіне негізделген. Иондалу заттардағы байқауға және өлшеуге болатын физикалық және химиялық өзгерістердің себебі болып табылады.

Ортаның мұндай өзгерістеріне: заттардың (газдардың, сұйықтардың, қатты материалдардың) электр өткізгіштігінің өзгеруі, кейбір заттардың люменесценциялануы (жарқырауы), түсінің өзгеруі, кейбір химиялық ерітінділердің электр тоғына кернеулілігі өзгерісі жатады. Сәуленің затпен әрекеттесу әсерін тәжірибе жүзінде тікелей өлшейтін сәуленудің ионизациялық детектор лары көп қолданылады. Оларға ионизациялық камералар, пропорционалды және Гейгер-Мюллер санағыштары жатады. Басқа детектор лорда иондалу негізінде болатын екіншілік эффектілерді: фотографиялық, сцинтилляциялық (люминесценттік), химиялық, колориметриялық және т.б. өлшеу қарастырылған.

Сәуленің ионизациялық детектор ларының жұмыс істеу схемасы 1- ауамен немесе газбен толтырылған камера; 2 – анод; 3 – катод; 4 – изолятор; 5 – ионизационды тоқты өлшеуге арналған құрылғы; 6 – қоректендіру көзі.

Детектор камера сына келіп түсетін зарядталған бөлшектер ( - немесе - бөлшектер), ондағы газды органың тікелей біріншілік иондануын тудырады. Гамма – кванторы, алдымен детектор қабырғаларымен соқтығысып, жил дам электрон дарды (фотоэлектрон дар, комптонды электрон дар және электронды – позитронды жұптар) түзеді. Содан кейін олар камерадағы газды органы иондайды. Құрғақ газ (ауа) – жақсы электроизолятор болып табылады, себебі оның электрлік бейтарап молекула лары электр зарядтарын араластырмайды. Бұл жағдай газды ортаға зарядталған бөлшектер түскен кезде өзгеріске ұшырайды. Олар ион жұптарын түзеді және газ (ауа) - электр тоғын өткізетін қасиетке ие болады. Электродтарға кернеулілік берілмеген жағдайда бастапқы иондану нәтижесінде түзілген барлық бондар толығымен бейтарап молекулаларға ауысады (рекомбинацияланады).

Кернеулілік артқан кезде электр өрісі әсерінен бондар бағытталған қозғалысқа ие болады: «+» - бондар катодқа жинақталлоды, ал электрон дар – анодқа жинақталлоды. Тізбекте ионизациялық тоқ пайда болады. Ол 5- суреттегі 5 – ші құрылғының көмегімен тіркеледі. Ионданған тоқ күші сәулелену мөлшерінің машасы болып табылады. Гейгер – Мюллер санағыштары – бұл газды зарядтаушы санағыштар. Гейгер санағыштарының ішкі көлемі төменгі қысымдағы (15 – 75 г Па) инертті газдармен толтырылған.

Газды зарядтаушы санағыштарының құрылғысының сызба-нұсқасы а) гамма–сәулелерін тіркеуге арналған қабырғасы шины цилиндрлі санағыштар; б) қатаң бета-сәулелерін тіркеуге арналған қабырғасы металл цилиндрлі санағыштар; в) торциялық санағыш: 1- шинылы баллон; 2 – анод (вольфрам жібі); 3 – катод (металл цилиндр); 4 – шығару қалпақтары; 5 – шинылы моншақ; 6 – жұқа слюдалы терезе.

Радиометр Радиоактивті заттардың активтілігін, иондаушы сәуле шоғырларының тығыздығын, сонымен қатар газдардың, сұйықтардың, аэрозольдардың көлемдік және меншікті активтіліктерін өлшеуге арналған. Конструкциялары және жүйелері әр түрлі радиометрлер шығарылады. Олардың арасында екі негізгі торты бөліп көрсетуге болады, олар стационарлы және жылжымалы. Стационарлы радиометрлерге, бір каналды санағыш прибор ПСО ; төменгі фонды құрылғылар УМФ – 1500, УМФ -2000, РУБ -01П, РКГ-05 РУБ-91 радиометрларды жатқызуға болады (7-сурет: а,б,в). Аталған приборлар – стандартталған және 90 Sr ; 137 Cs; 40 K; 226 Ra; 232 Th радионуклидтарды бақылауға болады.

Жылжымалы радиометрлар арасынан РУП – 1 универсалды радиометрін (7-сурет: г) атауға болады. Ол әр түрлі заттардың альфа- және бета-активті заттармен ластану дәрежесін, сонымен қатар гамма- сәулелерінің доза сының қуатын өлшеуге арналған. Жылжымалы радиометр СРП -88 М немесе РСХП-ГН-01(7-сурет: д) ауылшаруашылығы жануарларының бұлшық ет ұлпаларындағы радиоактивті цезий мөлшерін анықтауда қолданылады.

а – ПСО-2-5: 1 – импульстарды күшейткіш; 2 – қорғасын қорғағыштағы детектирлеу блогы; 3 – қайта санағыш прибор. б – төменгі фонды құрылғы УМФ- 1500: 1 – қорғаныш контейнердегі детектирлеу блогы; 2 – қайта санағыш прибор ПП-16; в – «Бета»: 1 – индикация блогы; 2 – қоректендіру көзі; 3 – детектирлеу блогы; г – РУП-1: 1 - өлшегіш пульт; 2 – бета- сәулелену детекторы; 3 – альфа- сәулелену детекторы; 4-нейтрон дар детекторы; 5-гамма сәулелерінің детекторы; д – КРБ-1: 1 – детектор; 2 - өлшегіш пульт; е – СЗБ-04: 1 – детектирлеу блогы; 2 – сигнал блогы.

Қорытынды Дозиметриялық бақылау азық түліктің, судың немесе әскери техниканың сәулелену доза сын анықтау үшін жүргізіледі. Бұл әрекеттер адам ағзасының сәулеленуінің алтын алып, турлі қатерлі ісіктердің алтын алтын сенімді шаралар болып табылады. Дозиметриялық бақылау құралдарымен тек арнайы дайындалған мамандар ғана жұмыс істей аллоды.

Пайдаланылған әдебиеттер 1. «Радиация және өмір» З.Ж.Асқарова, Алматы, Медициналық радиология Ж. Әбдірахманов, С.Садықов, К.Төлеутайұлы, Алматы Интернет. info-health.kz 4. Васин М.Б. Средства профилактики и лечения лучевых поражении. 5. Садықов С.С. Радиация туралы не білу керек? 1992 ж. 6.Садықов С.С. Иондаушы сәуленің физикалық және биологиялық негіздері. Алматы 2002 ж.