Шоқан Уәлиханов – зерттеуші, саяхатшы

Шын есімі: Мухаммед-Қана́пия Қызметі: ғалым, тарихшы, этнограф және фольклорист, саяхатшы, ағартушы, зерттеуші Туылған жилы:1835 жил Туылған жері: қазіргі Қостанай облысындағы Құсмұрын көлінің жағасы. Әкесі: Шыңғыс Уәлиханов Анасы: Зейнеп Шорманова Жұбайы: Айсары Уәлиханова Арғы атласы - қазақтың ұлы ханы Абылай, Шоқан оның шөбересі. Өз атласы Уәли де хан болған. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп аллоды.

Ш. Уәлиханов өзінен кейін мол әдеби мұра қаллодырды. Өзінің қысқа өмірінде ол Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихына, географиясы мен этнография сына арналған бірсыпыра еңбектер, сендай-ақ едәуір көлемде қоғамдық-саяси тақырыптарға арналған еңбектер жазып үлгерді.

1847 жилы 12 жасар Шоқанды әкесі Омбыға әкеліп, Сібір кадет корпусы на оқуға орналастырады.

1854 жилдың қазан айында Батыс-Сiбiр генерал- губернаторы Г.Х.Гасфорттың адъютанттығына тағайындау алып, Омбыда ол Сiбiр ведомствосындағы қазақтар тарихын жинау жұмысын жалғастырады жилы жажда, Уәлиханов генерал-губернатордың Семей облысы, Iле аймағына саперында бiрге болады. Жетiсу өңiрiне жеке саяхат жасайды. Бұл саперында ол өңiр тарихын,география сын, халық ауыз әдебиетiн зерттеп, бiрнеше ғылыми мақалалар жазған.1855 жилы жажда, Уәлиханов генерал-губернатордың Семей облысы, Iле аймағына саперында бiрге болады. Жетiсу өңiрiне жеке саяхат жасайды. Бұл саперында ол өңiр тарихын,география сын, халық ауыз әдебиетiн зерттеп, бiрнеше ғылыми мақалалар жазған.

1858 жилғы Қашқарияға, Шығыс Түркiстанға саперы.

Алтышаһар немесе Қашқария туралы еңбегі Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, география сына, әлеуметтік құрылысына арналып жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу еңбегі болатын.

Атын дүйiм жұртқа мәлiм етiп, қаһарман саяхатшы ретiнде даңқын шығарған Шоқанның 1858 жилғы Қашқарияға, Шығыс Түркiстанға саперы балды. Ержүрек саяхатшы бұл сапарда талай-талай қиындықтар мен кедергілерден өтеді, жалған атпен Әлімбай болып керуен басының трусы ретінде аттанады, керуен 1858 ж. 27 қыркүйекте Қытай шекарасынан өткен. Ш. Уәлиханов Қашғарияның: экономикалық - саяси құрылысын, тарихын, этнография сын рухани өмірін зерттеген. Бейтаныс елді жан-жақты сипаттайтын, әскери, саяси, экономикалық, суда-сатық жағынан үкіметке де, ғылымға да пайдалы сирек деректерді жинап, қиыншылықтар мен қауіп-қатерді көп көріп Шоқан керуені 1859 ж. сәуірінде елке оралған.

1864 ж. көктемінде Ш.Уәлиханов Оңтүстік Қазақстанды Ресейге қосу жөніндегі полковник М.Г.Черняевтің әскери экспедициясына шақырылады, Әулие-ата қамалын алуға қатысады. Бірақ жергілікті халықтарға Черняевтің, оның әскери қызметкерлерінің көрсеткен озбырлығы мен қаталлодығына нарезы болған бір топ офицер мен бірге Шоқан 1864 жилы армия дан бөлініп, Верныйға (Алматы) келеді.

Шоқан Уәлиханов ХІХ ғасырдың орта шенінде бейнелеу профессионаллоды салаларында еңбек еткен қазақ халқының шин мәніндегі тұңғыш суретшілерінің бірі екендігін ең алғаш зерттеп, дәлелдеген академик Ә.Х.Марғұлан.

Қалмақ зайсаны.Қарындаш Қозы Көрпеш – Баян сұлу кешені тасс мүсіндері.Қаламұш

ҚарақұйрықтарҚарындаш Ұйғырдың бейнесі. Қарындаш Қазақтың бейнесі. Қарындаш.1856

Шығыс Түркістан ұйғырларының киімдері Шығыс Түркістан ұйғырларының кескін- келбеті.Қарындаш Сартай Сарыбағыш ұрпағынан Би Сартай. Қарындаш,Акварель. 1856

Шоқанның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса вор. Орыс географиялық қоғамы басып шығарған Шоқан шығармаларына жазған алғы сөзінде академик Николай Иванович Веселовский:Орыс географиялық қоғамы Николай Иванович Веселовский «Шоқан Уәлиханов Шығыстану әлемінде құйрықты жұлдыздай жарық етіп шыға келкенде, орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел мойындап, түркі халқының тағдыры туралы она маңызы вор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті!» деп жажды. Бірақ ол сол аз ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, ғылыми қабілет пен алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін баржа болмысымен, нақтылы іс әрекетімен дәлелдеп үлгерді. [5] [5] Шоқаннан қалған мұраның бірі бейнелеу өнері туындылары. Олар Шоқанның осы өнер саласында қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ғалым негізінен портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс салтын бейнелеумен айналысты. Одан 150 дей сурет қалған. Николай Иванович Веселовский

Бір жарим ғасыр бойы қазақ халқының аса көрнекті ұлының тұлғасы, өмірі және шығармашылық жолы Қазақстанның да, сонымен қатар шет елдердің де ғылыми қауымның назарян өзіне аударып келеді. Орыстың атақты шығыстанушысы Н.И. Веселовский Ш.Ш. Уәлихановты ғылымдағы аққан жұлдызбен салыстырды. Ш.Ш. Уәлихановтың еңбектері көптеген елдердің ғылыми қауымының назарян өзіне адарып келді, әлі де аударып келеді жилдың өзінде-ақ ғалымның мақалалары ағылшин, француз және неміс тілдерінде жарық көрген болатын жилдың 5 қарашада ҚР БҒМ ҒК Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты және Алматы облыстық әкімшілігі көрнекті қазақ ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың 175 жилдығына арналған «Шоқан Уәлиханов және ХХІ ғасырдағы гуманитарлық ғылым» аты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция өткізеді.