Қауын (Cucumіs melo)

ҚАУЫН

Қауын (Cucumіs melo) – асқабақ тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін өсімдік. Қауын жабайы түрде Оңтүстік-Батыс Азия мен Африкада өседі. Бұдан 2 мың жыл бұрын Қауынды Кіші және Орта Азия жерінде мәдени дақыл ретінде өсіре бастаған. Жапырағы ірі, кезектесіп орналасқан, жіңішке сабағы буындарға тарамданып жер бетіне төселіп өседі. [1] Гүлі сары, дара жынысты, қос жынысты түрі де кездеседі. Жемісі – көп тұқымды, жемісінің түсі де, пішіні де сортына байланысты әртүрлі болады, салмағы 200 г-нан 16 кг-ға дейін. Қауынның жемісінің құрамында 4,5 – 18% қант, 0,6% белок, С, РР витаминдері, каротин болады. Қауын жәндіктер арқылы тозаңданады да, гүл жатыны түйнекке айналып жеміс салады. Қауын 25 – 30 0 С температурада жақсы өседі, температура 15 0 С-қа төмендесе өсуі баяулайды да, 3 – 5 0 С-та үсікке шалдығады. Құрғақшылыққа төзімді, саздақ, құмайт, құмды жерлерде жақсы өседі. Пісу кезінде суарса немесе жаңбыр жауып топырақта ылғал шамадан тыс көп болса дәмі кемиді, кейде шіріп те кетеді. Қауын сорттары мен түрлеріне қарай әңгелек, әміре, т.б. топтарға бөлінеді. Қауынды тіліп кептіріп қауынқақ жасайды, қауынқұрт қайнатады, тосап, мармелад, т.б. дайындайды. Қазақстанның оңтстігіндегі су- армалы жерлерде гектарынан 300 – 400 ц өнім алынады. Себер алдында шопағын 6 – 7 тәулік күнге жайып, не 4 – 6 сағат 50 – 60 0 С температурада қолдан қыздырады. Топырақ температурасы 12 – 14 0 С-қа жеткенде егеді. Қауынның Қазақстанда аудандастырылған сорттары: Іле, Ашық сары, Бұхара – 944, Іші қызыл – 189, Қалайсан, 1940 жылы Қызылорда облысының диқандары шығарған – әңгелек, ерте пісетін – Ақ дәмбілше, орта мерзімде пісетін – Колхозшы 749/753, кеш пісетін – Қара күләбі, торлама т.б. түрлері бар. Қауын өсіру, оның тұқымын жақсарту жұмысымен Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты шұғылданады. [2]АзияАфрикада [1] қауынқұрттосапмармеладІлеАшық сарыБұхараІші қызылҚалайсанҚызылорда [2]

Дәндердің өсуіне арналған минималды температура 1415°С, оңтайлы 25 30°С. көшеттік әдіспен өсірген кезде күндік көшетті отырғызады. Өсімдіктің өсуі мен дамуы Қарбыз өсімдігінің өсу және дамуына арналған минималды температура 12°С. Жердің оңтайлы температурасы 1822°С, ауанікі 1930°С. Тозаңдықтар 20°С-дан төмен емес температурада, жемістердің байлануы 20°С-дан 32 35°С дейінгі температура аралығында ашылады, 6070% салыстырмалы ылғалдықта болады. Қауын тозаңдатушы жәндіктерге (ара, түкті ара) байланысты, оны әсіресе жылыжай жағдайында өсіру кезінде есепке алу керек. Жемістердің қалыптасуына және пісуіне оңтайлы температура түнде 1820°С –дан, күндіз 2533°С-ға дейін қобалжып отырады. Қауынның дамуына ең жақсы жағдай - көп мөлшерлі топырақ ылғалдығы және құрғақ ауа, сондықтан бұл дақыл тамшылық суармалауда өте жақсы сезінеді. Жер және тыңайтқыштар Қауын жеңіл бірақ органикалық заттарға бай жерді жақсы көреді. Күзде жерді дайындау кезінде олардағы құнарлы заттардың мөлшеріне байланысты 2030 т/га қарашірік, суперфосфат енгізеді. Азоттық және калийлық тыңайтқыштарды вегетация кезінде N (4552 кг ә.з. бойынша), К (га –ға кг ә.з.) мөлшерінде енгізген жақсы.

Морфологиялық сипаттамасы Қауын (Melo) – Асқабақ тұқымдасының (Cucurbitaceae) біржылдық шөптесін өсімдігі. Жеміс етінің құрылысына қарай, жұмсақ және тығыз етті болып екі топқа бөлінеді. Екінші топ түрлеріне - чарджаулық (М. zard), әміре (М. аmerі) және канталупа (М. саntalура) жатады. Бірінші топ түрлері: әңгелек (М.chandalak), адана немесе киликилік (М. аdаnа) және кассаба (М. саssabа).

Қауынның биологиялық ерекшеліктері. Қауын төмен температураға өте сезімтал. Ауаның температурасы 13°С дейін төмендегенде өсімдіктердің өсіп-жетілуі баяулайды, ал 10°С-тан темен температурада тіпті тоқтап қалады. Олардың өсіп- жетілуіне қолайлы температура 25-30°С. Ауаның температурасы 25-30°С болғанда көгі 4-8 күнде пайда болады. Қауын ауа-райына бейімделгіш, төмен және жоғары температураларды жеңіл көтереді. Қауынның қарбызға қарағанда ылғалды көп қажет етеді. Қауынның қант жинауының қарбызға қарағанда көп болуы, оның транспирация қарқынының күштілігінен. Қауын жылуы жақсы, механикалық құрамы жеңіл, қоректік заттары мол топырақтар қажет. Қауынға топырақтың құнарлы болғаны қажет. Ол қара немесе қара-қоңыр құмдауыт топырақтарда жақсы өседі. Қауынның биологиялық ерекшеліктері. Қауын төмен температураға өте сезімтал. Ауаның температурасы 13°С дейін төмендегенде өсімдіктердің өсіп-жетілуі баяулайды, ал 10°С-тан темен температурада тіпті тоқтап қалады. Олардың өсіп- жетілуіне қолайлы температура 25-30°С. Ауаның температурасы 25-30°С болғанда көгі 4-8 күнде пайда болады. Қауын ауа-райына бейімделгіш, төмен және жоғары температураларды жеңіл көтереді. Қауынның қарбызға қарағанда ылғалды көп қажет етеді. Қауынның қант жинауының қарбызға қарағанда көп болуы, оның транспирация қарқынының күштілігінен. Қауын жылуы жақсы, механикалық құрамы жеңіл, қоректік заттары мол топырақтар қажет. Қауынға топырақтың құнарлы болғаны қажет. Ол қара немесе қара-қоңыр құмдауыт топырақтарда жақсы өседі.

Халық шаруашылығындағы маңызы. Қауынның дәмі өте тәтті жемістерден кем емес. А, С дәрумендері болғандықтан, жүрек пен бауырдың жұмыстарын жақсартады, ағзаның жалпы тонусы көтеріледі. Темірдің мөлшері тауық етіндегіден 2 есе, балықтағыдан - 3, ал сүттегіден 17 есе көп. Қауын етінен өңдеп тосап, пюре, компот, повидло және цукат дайындайды. Қауын балы (бекмес) құрамында 60 % қант бар. Қауын түқымында 35 % дейін май болады. Қауын майы кеуіп кететін болғандықтан, одан жоғары сортты бояу дайындайды. Қауын жемістері малға өңдеусіз-ақ немесе сүрленген түрде азыққа пайдаланады. Қауынды сабан мен топан қосып сүрлейді. Қауын жемісімен азықтандырылған малдардың сүт енімі жақсы және оның майлылығы да жоғары болады. Халық шаруашылығындағы маңызы. Қауынның дәмі өте тәтті жемістерден кем емес. А, С дәрумендері болғандықтан, жүрек пен бауырдың жұмыстарын жақсартады, ағзаның жалпы тонусы көтеріледі. Темірдің мөлшері тауық етіндегіден 2 есе, балықтағыдан - 3, ал сүттегіден 17 есе көп. Қауын етінен өңдеп тосап, пюре, компот, повидло және цукат дайындайды. Қауын балы (бекмес) құрамында 60 % қант бар. Қауын түқымында 35 % дейін май болады. Қауын майы кеуіп кететін болғандықтан, одан жоғары сортты бояу дайындайды. Қауын жемістері малға өңдеусіз-ақ немесе сүрленген түрде азыққа пайдаланады. Қауынды сабан мен топан қосып сүрлейді. Қауын жемісімен азықтандырылған малдардың сүт енімі жақсы және оның майлылығы да жоғары болады.

Қазақстанда өсірілетін қауын сорттары: Гуляби кара местная, Илийская, Ич-кзыл 1895, Ичкзыл крупноплодная, Калайсан местная, Кокча 588, Колхозница 749/753, Алтын-тепе, Алтыночка, Алена, Таисия жене Майская. Оңтүстік Қазақстан облысында қауынның Бухарка 944, Көкше 588, Қойбас 476, ірі жемісті Ич-Кзыл, Гуляби, Мырзашөл сорттары аудандастырылған. Гуляби кара местная, Илийская, Ич-кзыл 1895, Ичкзыл крупноплодная, Калайсан местная, Кокча 588, Колхозница 749/753, Алтын-тепе, Алтыночка, Алена, Таисия жене Майская. Оңтүстік Қазақстан облысында қауынның Бухарка 944, Көкше 588, Қойбас 476, ірі жемісті Ич-Кзыл, Гуляби, Мырзашөл сорттары аудандастырылған.