F OLKLOR OBRZĘDOWY I POZAOBRZĘDOWY Eliza Małek 1

Eliza Małek 2 Mitologia to nie zbiór zajmujących opowieści o bogach i bohaterach kulturowych, a sposób postrzegania świata, światopogląd, obejmujący całe życie człowieka, w tym również jego wierzenia. Mitu nie da się sprowadzić do zbioru opowieści, mitu nie da się do końca opowiedzieć, mitem się żyje, odtwarzając jego elementy w obrzędach, w rytmicznym tańcu i pieśni, w każdym znaczącym ludzkim zachowaniu. (Awierincew)

J ESZCZE - NIE - WYODRĘBNIENIE CZŁOWIEKA ZE ŚWIATA PRZYRODY Siły przyrody, ciała niebieskie przedstawiane jako postacie o cechach antropomorficznych (por. w bajkach czarodziejskich – Wicher, Księżyc, Sokół porywający królewskie córki spacerujące w ogrodzie) Choroba – postać pożerająca ludzi Drzewo kosmiczne – jako centrum świata i podpora wszechświata, często utożsamiane z dębem. Przodkowie – postacie o cechach na wpół ludzkich, na wpół zwierzęcych Eliza Małek

Eliza Małek 4 Było to ongiś na początku świata – Wtedy nie było nieba, ani ziemi, Nieba, ni ziemi, tylko sine morze, A pośród morza na dębie Siedziały dwa gołębie. Dwa gołębie na dębie Toczyły taką naradę. Radę radziły i gruchały: Jakże mamy stworzyć świat? ( Z kolędy spisanej w XIX w. na terenie Karpat Wschodnich) Dąb - podpora, na której mityczne gołębie stworzą świat. Por. archaiczne przedstawienie drzewa życia z dwoma ptakami kurpiowskich wycinankach – lelujach (zob. nast. slajd).

Eliza Małek 5

Eliza Małek 6 Bohater bajek typu AT 301 ucieka przed smokiem, wspinając się na drzewo, orzeł na swoich skrzydłach wydobywa go ze świata podziemnego. Wierzchołek drzewa – ptaki (para lub 1, np. orzeł) Środek (pień) – zwierzęta kopytne (jelenie, sarny, krowy) Korzenie – żmije, żaby, myszy, ryby, czasem niedźwiedź

O POZYCJE BINARNE I MYŚLENIE ASOCJACYJNE swój / obcy, centralny / peryferyjny, żywy / martwy, prawy / lewy, bliski / daleki, góra / dół; jasny / ciemny ziemia /woda życie /śmierć męski/żeński młody/stary Dlatego śmierć przedstawiano w postaci kobiety, najczęściej starej kobiety. Rusałka wabiąca marynarzy łączy w sobie atrybuty wody, śmierci i kobiety. Mitologiczna metafora potrafi połączyć w jedną całość pierwiastek żeński, seksualny z wodą i śmiercią Eliza Małek

Eliza Małek 8 S ŁOWIAŃSKI FOLKLOR ARCHAICZNY ( REKONSTRUKCJA ) Mity o stworzeniu świata (o Perunie – bogu gromu i błyskawicy, Strzybogu – bogu wiatrów, bóstwach solarnych – Dażdbogu, Swarogu, Chorsie) rekonstruujemy na podstawie tekstów pisanych (latopisy, Słowo o wyprawie Igora ). Animizacja i antropomorfizacja rzek (Dunaj Iwanowicz, Dniepr Sławutycz, Wołga-Mateńka). Mity o bohaterach kulturowych. Mity o triksterach (mitologicznych nieudacznikach, dublerach bohaterów kulturowych).

Eliza Małek 9 R EKONSTRUKCJA MITU O JAJU KOSMICZNYM NA MATERIALE BAJEK O TRZECH KRÓLESTWACH ( TYP 301, 302) Uciekając z podziemnego królestwa, bohaterowie zwijają je w jajko (złote, srebrne, miedziane); Pionowe rozmieszczenie elementów przestrzeni (podziemne, dolne królestwo lub niebieskie); Wydostawanie się z podziemnego królestwa po dębie (czasem przy pomocy ptaka). Dąb= drzewo kosmiczne, w którego korzeniach mieszka Wąż (bóstwo chtoniczne), a w gałęziach Orzeł. Świat powstał z rozbicia jaj zdobytych przez bohatera po zwycięstwie nad Wężem (smokiem) Смерть Кащея в яйце : герой при содействии помощников (благодарных животных) находит себе невесту (ср.: 554); ее похищает Кащей; добыв Кащееву смерть в спрятанном яйце, герои освобождает свою нареченную. (СУС, с , 57 записей)

Eliza Małek А, B: Три подземных царства: герои идут искать исчезнувшую царевну; поочередно варят обед; старичок с ноготок калечит братьев или спутников силача, но терпит поражение в схватке с ним; тот по следам старичка спускается под землю или (реже) поднимается на гору, освобождает трех царевен и, несмотря на предательство братьев (спутников), не пожелавших вытащить его обратно, возвращается наверх (на гигантской птице); приходит на свадьбу царевны и мнимого ее спасителя; женится на ней (СУС. с. 106) – ср. текст Аф. 130.

Eliza Małek 11 Walka z Wężem-Kościejem może być rozpatrywana jako przejście od chaosu do kosmosu (bohater zdobywa jajko i staje się demiurgiem kosmicznego gmachu. Dzięki niemu właśnie powstają niebo i ziemia, wyłonione z chaosu (Toporow, s ) Jajo symbolizuje życie, płodność i bogactwo.

Eliza Małek 12 S ŁOWIAŃSKI FOLKLOR ARCHAICZNY ( REKONSTRUKCJA ) Mity o stworzeniu świata (o Perunie – bogu gromu i błyskawicy, Strzybogu – bogu wiatrów, bóstwach solarnych – Dażdbogu, Swarogu, Chorsie) rekonstruujemy na podstawie tekstów pisanych (latopisy, Słowo o wyprawie Igora ). Animizacja i antropomorfizacja rzek (Dunaj Iwanowicz, Dniepr Sławutycz, Wołga-Mateńka). Mity o bohaterach kulturowych. Mity o triksterach (mitologicznych nieudacznikach, dublerach bohaterów kulturowych).

S YMBOLIKA SOLARNA W SZTUCE LUDOWEJ Eliza Małek 13

ŻYWOTNOŚĆ ARCHAICZNEGO MYŚLENIA Archaiczne cechy zachowały się najpełniej w zaklęciach i tekstach folkloru obrzędowo- kalendarzowego. W tych gatunkach słowo ma przede wszystkim funkcję magiczną. Oznacza to, że człowiek wypowiadający zaklęcie czy śpiewający pieśń wierzy, iż za pośrednictwem magicznego słowa (tekstu) sam zmieni istniejący porządek rzeczy (usunie ból, chorobę, zmusi do miłości, przychylności itp.) NB. W modlitwie pośrednikiem jest Bóg lub święci, słowa modlitwy są kierowane do nich i to od nich, a nie od tekstu modlitwy zależy ciąg dalszy (np. cudowne wyzdrowienie). Por. też przesądy o swędzeniu ręki (prawa – otrzymasz pieniądze, lewa – musisz oddać lub wydać pieniądze), wstawaniu lewą nogą, które jakoby stanowi zapowiedź złego dnia, złego humoru itp Eliza Małek

O BRZĘDY – RYTUAŁY JAKO MECHANIZMY STABILIZACJI TRADYCJI Rytuałem nazywamy ustanowiony przez tradycję zespół czynności, gestów, słów wykonywanych w ściśle określonym miejscu w celu pozyskania przez uczestników obrzędu przychylności sił nadzmysłowych. Dla społeczności tradycyjnych rytuał jest podstawowym środkiem regulowania zachowania człowieka i zbiorowości, charakteryzuje się całościowością i jednością. Oznacza to, iż wszelka zmiana w jakiejś jednej sferze nieuchronnie pociąga za sobą przetasowanie w pozostałych sferach. (Bajburin) Ścisłe przyporządkowanie czasowo-przestrzenne rytuałów. Nadejście wiosny możliwe jest dzięki temu, że ktoś pamiętał o obrzędzie powitania wiosny, dom (jak pamiętamy) nadaje się do zamieszkania dopiero wtedy, kiedy spełni się określone rytuałem nakazy i zakazy Eliza Małek

Eliza Małek 16 O BRZĘDY KALENDARZOWE Rola kalendarza agrarnego, słonecznego. Ważne cezury – zimowe i letnie zrównanie dnia z nocą. Cykl świąteczny, bożonarodzeniowy (zimowego przesilenia, początek nowego roku) – najbardziej bogaty w obrzędy i towarzyszące im teksty. Kolędowanie i kolędy. Wróżenie i pieśni wróżebne. Przebieranie i przebierańcy (diabeł, koń, turoń, koza, bocian).

W obrzędach i zabawach świątkowych jedni badacze dostrzegają przeżytki pogańskiej происхождению аграрно- магической праздничности (общепринятое толкование); inni widzą w nich «простонародное православие», перевод в карнавальные формы рождественских идей и мотивов соединения божеского и человеческого, преодоления смерти и возрождения к новой жизни»;[142] nieczysty czas i nieczyste magiczne antyzachowanie, grę, кощунственная игра, straszną i śmieszną zarazem, której uczestnicy liczą na pomoc czarnego, odwróconego świata, i znajdują przyjemność w deptaniu «в попиранье заветных святынь».[143][142][143] Как бы то ни было, w czasie świątków ludzie robili to, co zwykle uważali za złe i zakazane Eliza Małek

Eliza Małek 18 W czasie zabaw świątecznych przebierańcy inscenizowali erotyczne zabawy, śpiewali erotyczne pieśni. Nastrój rozwiązłej wesołości dobrze oddaje pieśń z okolic Smoleńska : Ой, скачется, пляшется, Вина-пива хочется, Ой люли, ой люли, Вина-пива хочется...

N OWOROCZNE WRÓŻBY Czas świąteczny (od Wigilii do święta Trzech Króli / Epifanii) jest czasem składania życzeń, biesiad i zabaw. Nowy Rok – okres aktywizacji sił chaosu (wierzono, że aż do Trzech Króli biesy swobodnie biegają po ziemi i straszą prawosławnych swoimi czarnymi rogami). Wróżby oznaczały konieczność kontaktu z siłą nieczystą: dlatego wróżący zdejmował z szyi krzyżyk, dziewczęta rozplatały włosy i odsłaniały ramiona, a więc zachowywały się nienormatywnie (por. - Ty moich ramion nie widziałeś) i wołają: Суженый-ряженый, приходи ко мне наряженный». W łaźni dziewczęta zwrócone gołym tyłkiem ku drzwiom przywołują łaziebnika: «тяни меня, мани меня куньим хвостом по голой заднице» - jeśli wyczują, że dotyka ich coś kosmatego, to będą żyć w bogactwie, jeśli coś zimnego – w biedzie Eliza Małek

T EMATYKA WRÓŻB I ŻYCZEŃ Pomnożenie dobytku (zwierząt domowych, ptactwa), urodzaj w polu i ogrodzie, zdrowie, długie życie, bogactwo, radość, zamążpójście dla córek, ożenek dla synów, pojawienie się dzieci i wnuków, królestwo niebieskie po śmierci. Pomnożenie realizowane jest przy pomocy słów oznaczających mnogość (dużo, czterdzieści, sto) lub przy pomocy konstrukcji ile - tyle («сколько - столько») «Бог вам дай много коров, много волов, много коней, много овец....» «Пусть у вас будет столько коров, столько овец, сколько листьев на ветке!». Życzenia mogą funkcjonować jako samodzielne teksty, mogą również być częścią pieśni obrzędowych, np. kolęd życzeniowych Eliza Małek

S YMBOLIKA PIEŚNI PODBLUDNYCH Symbolika chleba i soli = bogactwo Symbolika obrzędu weselnego (pierścionek, korona) Wykuwanie przez kowala (ze złota, а złoto = bogactwo) korony, pierścienia i zapinki Przepowiednia (która wyjmie pierścionek, ta wyjdzie w przyszłym roku za mąż) Eliza Małek

Eliza Małek 22 Идёт кузнец из кузницы, Слава! Кузнец, кузнец, мне скуй венец! Слава! Из обрезочков золот перстень. Слава! Из остаточков булавочку, Слава! Idzie kowal z kuźni, Sława! Kowalu, kowalu, wykuj mi koronę! Sława! Z opiłeczków - złoty pierścień. Sława! Z resztóweczek – agrafeczkę, Sława!

Eliza Małek 23 Как тем венцом мне венчатися, Слава! Как и перстнем тем обручатися, Слава! Той булавочкой убиратися. Слава! Jak mam się pod tą koroną zaślubić, Sława! Jak tym pierścieniem zaręczyć, Sława! Tą agrafeczką upiększyć. Sława!

Eliza Małek 24 Катилося колечко По бархату, Прикатилось колечко Ко яхонту. Кому вынется – Тому сбудется, Тому сбудется - Не минуется. [Toczył się pierścionek Po aksamicie, Przytoczył się pierścionek Do szmaragdu]. [Kto (pierścionek) wyjmie, Temu się (przepowiednia) spełni, nie ominie] Formuła magiczna mająca sprawić, że to, o czym wcześniej śpiewano, spełni się.

K OLĘDA Eliza Małek 25 Przychodziła kolęda Przed samymi Godami. Winogradzie kraśny, zielony mój! Napadało śnieżku, Śniegu bieluśkiego. Winogradzie kraśny, zielony mój! Po tym pierwszym, po śnieżku Leciały gęsi, łabędzie. Winogradzie kraśny, zielony mój! Kolędnicy, Pacholicy, Winogradzie kraśny, zielony mój! Pacholicy, Dziewczyny ładne, Winogradzie kraśny, zielony mój! Drabowali, szukali Iwanowego dwora. Winogradzie kraśny, zielony mój! A ten dwór Iwanowy Nieblisko, niedaleko, Za siedmioma słupami, (...)

Eliza Małek 26 W okrąg tego dwora Srebrny parkan stoi. (...) W okrąg tego parkana Jedwabna murawa. (...) Na każdej żerdeczce Po perełeczce (...) Za tym, za parkanem Stoją trzy pałace Złotokryte.(...) W pierwszym pałacu Śklący miesiąc (...) W drugim pałacu Jasne słońce (...) W trzecim pałacu Gęste gwiazdy. Śklący miesiąc To gospodarz w domu, Jasne słońce To gospodyni, Gęste gwiazdeczki Małe dziateczki. Nie ma doma. A samego gospodarza (...)

Eliza Małek 27 Ta nasza kolęda Niemała, niewielka. Winogradzie kraśny, zielony mój! We drzwi się nie zmieściła, Przez okno nam posyła Winogradzie kraśny, zielony mój! Nie krajcie, nie łomajcie, Cały kołacz dawajcie Winogradzie kraśny, zielony mój! Personifikacja kolędy Prośba o podarunki materialne.

K ARNAWAŁ ( МАСЛЕНИЦА ) Pieśni na powitanie karnawału Pieśni na pożegnanie karnawału (przy paleniu Marzanny – Масленицы) Obrzędy siedmiu ostatnich dni karnawału Eliza Małek

B ORYS K USTODIJEW – M ASLENICA (1919) Eliza Małek

Eliza Małek 30 Kiedy byliśmy dziećmi, mama zawsze nam mówiła, że skowronki po długiej mroźnej zimie przynoszą dzieciom i wszystkim ludziom długo wyczekiwane piękne lato. Piekła ciastka w kształcie skowronków i zawsze wychodziły jej takie piękne. Wiosną wchodziliśmy z bratem na dach naszego domu i wołaliśmy skowronki, aby przyleciały jak najszybciej i przyniosły na skrzydłach piękne lato. A matka stała na dole i uśmiechała się i była taka piękna! (A. Malinowski) Жаворонки, жавороночки! Прилетите к нам, принесите нам лето теплое. [Skowronki, skowroneczki, Przylećcie do nas, przynieście nam ciepłe lato.]

Eliza Małek 31 Весна, весна красная! Приди, весна, с радостью, С радостью, с огромною милостью: Со льном большим, С корнем глубоким, С хлебом великим. [Wiosno, piękna wiosno! Przyjdź, wiosno, z radością, Z radością, z wielką łaską: Z lnem wysokim, Z korzeniem głębokim, Z żytem wielkim.]

W IOŚNIANKI Eliza Małek 32 Wiosno krasna, Jakoś przyszła? (1) Na drabeczce, Po bruzdeczce. Na owsianym kłosku, Na pszennym pierożku.(2) Myśmy wiosny wyglądali, Zgrzebia doprzędali.(3) Piosenka ma formę dialogu. Personifikowana wiosna odpowiada na pytanie, jak przyszła. Śpiewające dziewczęta mówią, że oczekując jej nadejścia, kończyły przędzenie resztek lnu (zgrzebia).

W IOŚNIANKI Leciał kulik Spoza morza, Przyniósł kulik Dziewięć zamków. (1) Kulik, kulik, Zamykaj zimę, Zamykaj zimę! Otwieraj wiosnę, Gorące lato. (2) Eliza Małek Liczba 9 (3 x3) Po części narracyjnej (1) następuje prośba do kulika, aby zamknął zimę i otworzył oczekiwaną wiosnę oraz gorące lato (2).

Eliza Małek 34 O BRZĘDY RODZINNE Związane z najważniejszymi etapami życia (narodziny, zamążpójście, śmierć). Bardzo rozbudowane obrzędy i pieśni weselne (śpiewane narzeczonej i narzeczonemu, rodzicom, druhnom). Obrzędy i pieśni pogrzebowe (płacze). Pieśni rekruckie i żołnierskie.

P RZĄŚLICA Eliza Małek 35 Przy przędzeniu lnu kobiety śpiewały pieśni – wesołe podczas karnawału, poważne (wiersze duchowne) w dni Wielkiego postu.

O BRZĘDY I PIEŚNI ZWIĄZANE Z CZYNNOŚCIAMI GOSPODARSKIMI Pieśni wiosenne (веснянки) Pieśni na Świętą Trójcę (rusalnyje), związane ze wspominaniem zmarłych Pieśni żniwne i dożynkowe Pieśni śpiewane podczas biesiad (posidełki) Eliza Małek

P RZYKŁADOWE PYTANIA KONTROLNE Co to jest mit? Wymień kilka przykładów żywotności mitologicznych wyobrażeń o świecie. Opisz obrzędy świąteczno-noworoczne i towarzyszące im pieśni. Tematyka i symbolika wróżb i pieśni wróżebnych. Obrzędy wiosenne. Poetyka wiośnianki Eliza Małek

D O SAMODZIELNEGO PRZYGOTOWANIA Opis i ikonografia Maslenicy Czy i w jaki sposób współcześni Rosjanie kultywują tradycje karnawałowe ? Eliza Małek