Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti Zoobaytarlıq və əmtəəşunaslıq fakültəsi İstehlak malların ekspertizası, marketinq və gigiyena kafedrası Fənn: Zoogigiyena Mövzü: Dovşanların və xəzdərili vəhşi heyvanların saxlanılamsına qoyulan sanitar- gigiyenik tələblər Mühazirəçi: Dos. Məmmədova O.M. Gəncə

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Plan 1.Dovşanların saxlanılma sistemləri 2.Dovşanların və balalarının saxlanmasına və yemləndirilməsinə qoyulan zoogigiyenik tələblər 3.Dovşanlara qulluq 4.Dovşan balalarının bəslənilməsi 5.Xəzdərili vəhşi heyvanların (qunduz, samur, tüklü, yenot və s.) saxlanma sistemləri, yemləndirilməsinə və saxlanılmasına qoyulan zoogigiyenik tələblər

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Ədəbiyyat siyahısı 1. Ə.A.Əsgərov, O.M.Məmmədova. K/t heyvanlarının xüsusi gigiyenası, Gəncə А.Ф. Кузнецов. Гигиена содержания животных, Москва М.А. Хабибулов. Гигиена в промышленном кролиководстве Москва – Н.Ш.Перельдик и др. Кормление пушных зверей, Москва – 1987.

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Dovşanların saxlanılma sistemləri Довшанчылыг фермалары щейван тясяррцфатларындан вя зибил тюкцлян йерлярдян азы 300 м аралы йерляшдирилмялидир вя ятрафы щасарланмалыдыр. Довшанлар ясасян гяфясли системдя сахланмалыдыр. Бу мягсядля щяйятдя вя биналарда гяфясли, ян чох ися чардаглы-гяфясли сахлама системиндян истифадя едилир. Бу системдя зоотехники вя санитар- байтарлыг тядбирляринин вя хястяликляриня гаршы мцбаризя тядбирляринин йериня йетирилмяси хейли асанлашыр вя азалыр, бир чох истещсалат просесляри механикляшдирилир. Гяфясли системдя йашлы вя диши довшанлар айрыъа гяфяслярдя, ъаван довшанлар ися груплар цчцн щазырланмыш хцсуси гяфяслярдя бяслянир. Щазырда юлкямизин чох йериндя довшанлары бцтцн или гяфяслярдя, ачыг щавада сахлайырлар. Бу системдя довшанлар цчцн ялавя тикинтийя вясаит сярф олунмур, онлардан йахшы кейфиййятли дяри алыныр. Довшанлар цчцн ачыг вя юртцлц биналар тикилир. Бинада довшанлар бир вя йа ики мяртябяли гяфяслярдя сахланыр. Сянайе тямайцллц довшанчылыг фермалары цчцн мцхтялиф тясяррцфатларын бюйцклцйцндян асылы олараг мцхтялиф маркалы ОКФ-дян (1,2,3,4 вя с.), аваданлыглардан истифадя едилир.

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Dovşanların və balalarının saxlanmasına və yemləndirilməsinə qoyulan zoogigiyenik tələblər Кянд тясяррцфаты щейванларынын йемляндирилмясиндя истифадя едилян йемляр довшанларын да йемлянмяси цчцн истифадя едилир. Довшанлар йцксяк кюклцк дяряъясиндя олмалыдыр. Лакин онларын пийлянмясиня йол верилмялидир. Беля вязиййятдя еркяк довшанлар йцксяк ъинси фяалиййятдя олур, диши довшанлар ися чох бала верир. Еркяк вя диши довшанлар ъцтляшмя мювсцмцня йахшы щазырланмалыдыр. Онлара йайда мцхтялиф йашыл йемляр, гышда ися габа ширяли йемляр верилмялидир. Довшанларын ясас йем пайына консентрат, минерал вя витаминли йемляр гатылыр. Беля йемлярдян йашыл от, кюкц мейвялиляр, силос, сойа, мяръи, дян йемляр (вялямир, нохуд вя с.), мейвя сойунтусу, жмых, ят-сцмцк, ган вя балын уну, гранла едилмиш гарышыг йемляр, тутипякгурду, сцд зярдабы вя с. эюстярмяк олар. Ъцтляшмяйя эцн галмыш йем пайыны бир гядяр артырмагла бярабяр онун тяркибиня зцлалларла зянэин (пахлалы биткиляр, вялямир, кятан, жмых, йашыл от вя с.) вя минерал маддяляр олан биткиляр вя щейвани йемляр гатылыр.

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Довшанларын ъцтляшмя дюврцндя цч айлыгдан йухары олан довшанлар эцндя ики дяфя, доьмуш вя цч айлыьа гядяр олан довшан балалары эцндя цч дяфя йемляндирилмялидир. Онлара верилян йемляр хцсуси гайдада щазырланмалыдыр. Мясялян, бичилмиш от кцрцсц цзяриндя сярилмяли, сонра о доьранмалы вя гцввяли йемляря гарышдырылараг верилмялидир. Мейвякюклц йемляр торпагдан тямизлянмяли вя доьранмалыдыр. Картофу чий вя биширилмиш щалда вермяк олар. Силос вя дянли йемляр олдуьу кими йедиздирилир. Гарьыдалы вя пахлалы биткилярин дяни хырдаланмыш вя йа бцтюв, кяпяк аз мигдарда гцввяли йемля гарышыг щалда, жмых вя щейвани йемляр ися исладылмалы вя йа башга йемлярля (картоф, кяпяк вя с.) гарышдырылараг верилир. Довшанчылыг бирликляриндя йемляйиъи бункерлярдян вя суварма цчцн АУЗ-80 универсал су габларындан истифадя олунур. Су габлары дюшямядян см щцндцр дурмалыдыр. Финъанлар, никел вя ямзик типли су габлары чох истифадя едилир. Йун алмаг мягсядиля йетишдирилян довшанлар вахташыры дараныр вя гырхылыр. Довшанлар чох тез вя йахшы кюкялир. Онлар 3,5 айлыгда кюкялдилмяйя гойулур вя 3-4 щяфтя кюкялдилмя давам едир. Кюкялдилмяйя щазырлыг ясас вя сон дюврдян ибарятдир. Ясас дювр 8-10 эцн, сон дювр ися 10 эцн давам едир.

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Dovşanlara qulluq Ъаван довшанларын сахланылмасы цчцн ачыг эязинтили систем тятбиг едилир. Эязинти сащяси 2,5х4 м, онун диварларынын щцндцрлцйц 1,3 м, диварын бцнювряси ися 40 см-дир. Довшанларын пис щаваларда далдаланмасы цчцн эязинити сащясиндя сыьынаъаглар дцзялдилмялидир. Сыьынаъаьын узуну 2,5 м, ени 0,6 м, юн диварларынын щцндцрлцйц 60 см, арха диварларын щцндцрлцйц ися 40 см-дир. Сыьынаъаьын юн диварларында 20 см диаметр щцндцрлцйцндя эюзъцкляр гойулур. Эюзъцклярин гапагъыглары вардыр. Эязинти сащясиндя йем вя су габлары йерляшдирилмялидир. Йем габынын узунлуьу 1,5 м, щцндцрлцйц 30 см, йухарыдан ени 25 см-дир. Беля йем габларынын ени см олан йем ахурларында да гоймаг олар. Беля йем габлары су габыны да явяз едя биляр. Эязинтили системдя гяфяслярин ишыг ямсалы 1,5-6,5 см олмалыдыр. Довшанларын сахланмасы цчцн азад вя йарымазад систем тятбиг едилир. Азад системдя довшанлар йаздан гыша гядяр ачыг щавада (чюлдя) кичик сащялярдя сахланылыр. Бу сащялярдя онлары йаьышлы вя кцлякли щавалардан горумаг цчцн сащядя садя сыьынаъаглар вя мярякляр тикилир.

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Dovşan balalarının bəslənilməsi Ана довшанда доьумдан яввял вя сонра сусузлуг ямяля эялир. Яэяр бу дюврдя она су верилмязся, о юз балаларыны йейя биляр. Буна эюря дя ана довшанын гяфясиндя щямишя тямиз су олмалыдыр. Йени доьулмуш баланын г чякиси олур, бир айлыгда ися чяки 10 дяфя артыр. Доьмуш ана довшан юз балаларыны йалайыр, гяфясдя онлары йерляшдирир, йемляйир вя цстлярини юз тцкц иля юртцр. Йенидоьмуш ана довшанлара биринъи ики щяфтя хцсуси нязарят едилмялидир. Чцнки бязян балалар гяфясдя бир-бириндян аралы дцшцр, бу да онларын тяляфатына сябяб олур. Бязян гяфяси иситмяк вя йа гяфяси исти бинайа кючцрмяк лазым эялир. Довшанларын сцдц чох гидалыдыр. Онун тяркибиндя 15% зцлал, 20% йаь, 2%-я гядяр шякяр вардыр. Биринъи 2-3 эцн балалар аьуз сцдц иля, 20 эцнлцйя гядяр ися ананын сцдц иля йемлянир. Бундан сонра онлар йувадан чыхмаьа башлайыр. Бу заман онлар башга йемлярля гидаланмаьа ъящд эюстярир. Щямин дюврдя довшан балаларына гуру от, хырдаланмыш гцввяли йемляр, доьранмыш мейвякюкляр (йеркюкц, чуьундур) биширилмиш вя язилмиш картоф верилир.

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Бала бясляйян ана довшанын сахландыьы гяфяс эцндя ики дяфя тямизлянмялидир. Щяфтядя бир дяфя дюшяняйи бцтюв дяйишмяк, аваданлыглары (йем вя су габлары) вя гяфяси гайнар гяляви мящлулу иля дезинфексийа етмяк лазымдыр. Довшан балалары тцксцз вя эюзц йумулу доьулур. Онларын эюзц 9-11-ъи эцнц ачылыр. 5-7 эцнядяк тцклянир вя нормал инкишаф едир. Довшан балалары эцнлцкдя, зяиф балалары ися 45 эцнлцкдя сцддян айрылыр. Сцддян айрылмыш довшан балалары дезинфексийа едилмиш тямиз вя хцсуси гяфяслярдя групла сахланыр. Довшан балалары сахланан гяфяслярдя щяр эцн йем вя су габлары тямизлянмяли вя 5 эцндян бир гяфясин ичиня тямиз, гуру дюшяняк дюшянмялидир. Довшан балалары щяр эцн йохланмалыдыр. Зяиф вя инкишафдан галан довшан балалары айрыъа йемлянмялидир. Сцддян айрылмыш довшан балалары групла (10-12 баш), дамазлыг довшан балалары 3-4 баш бир йердя, цч айлыгда еркякляр ися тяк-тяк, дишиляр ися ики-ики сахланыр. Ятлик мягсядиля довшанчылыгда йетишдирилян довшанлар ики мярщялядя йетишдирилир. Щяр мярщялядя сахлама мцддяти 90 эцндцр. Биринъи мярщялядя довшанлар артырылыр (ъцтляшмя, боьазлыг мцддяти, балаларын бяслянмяси), икинъи мярщялядя ися сцддян айрылмыш довшанлар йетишдирилир вя кюкялдилир.

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Xəzdərili vəhşi heyvanların (qunduz, samur, tüklü, yenot və s.) saxlanma sistemləri, yemləndirilməsinə və saxlanılmasına qoyulan zoogigiyenik tələblər Хяздярили вящши щейванлар ящалийя хейли эялир верир. 130-а гядяр сянайе (170-дən чох) ящямиййятли вящши щейванлар вар. Хяздярили вящши щейванлар ясас гяфясли-чардаг системдя сахланылыр. Лакин ачыг вя йарадычылыг систем дя тятбиг едилир. Бу системдя щейванлара гуллуг иши, асан тутмаг, тямизлямяк, зообайтар тядбирляри дя сямяряли олур. Бир чох ишляр ися механиляшдирилир, йем иткиси азалыр, ямяйин мящсулдарлыьы йцксялир. Хяздярили вящши щейванларын фермасы йашайыш мянтягяляриндян, щейвандарлыг фермаларындан, ары сахланан йерлярдян, йоллардан ян азы 250 м аралы олмалыдыр. Ферма еля сащядя тяшкил едилмялидир ки, сяс-кцй олмасын. Ферманын сащяси дцзбуъаг формада олмалы, ятрафына щасар чякилмялидир. Диварын бцнювряси см дяринликдя бетондан вя йа дашдан гойулмалыдыр. Гундузлар, тцлкцляр, су самуру, шимал тцлкцляри цчцн универсал гяфясли-чардаглар эениш тядбиг олунур ( нюмряли лайищя). Йашлы щейванлар сахланан гяфясляр ики, ъаванлар сахланан гяфясляр ися 4-6 ъярэядя йерляшдирилир. Ъярэяляр арасында 1,2 м ениндя йол олмалыдыр, кюндялян кечидлярин ени ися 1 м-дир.

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Гяфяслярин хариъиндя автомат суватлар, ичяридя ися йем габлары гойулур. Хяздярили вящши щейванлар цчцн гяфяслярин юлчцсц 90х40х40 см-дир. Гяфяс лещимлянмиш метал тордан дцзялдилир (торун мясамяъикляри 25х25м-дир). Гяфясляр цчцн бюлмя (гяфяс типли) евъик тикилир. Гундузларын евъикдян эязинтийя чыхмасы цчцн евъийин эязинтийя тяряф олан диварына эюзъцк (22х22 см) гойулмалыдыр. Эязинтинин бир тяряфи су щовузуна дахил олмалыдыр. Су щовузунун узунлуьу 1,4 м, ени 1,6 м, дяринлийи ися 0,3 м-дир. Гяфясин диварлары йердян 0,3 м щцндцр дурмалыдыр. Йашлы диши вя ъаван гундузлар цчцн гяфясляр (3х1х0,7м) универсал чардагларда дцзялдилир. Еркяк тцлкцляр вя ъцтляшдирмя цчцн айрыъа гяфясляр (3х1,0х1,2м) щазырланыр. Тцлкцляр цчцн (84х73х57см) гяфясдяки евъик ялавя йува сайылыр. Самурлар цчцн евъик (3,4х35х30см) бир вя ики камералы олуб гяфясин ичиня гойулур йахуд она битишик дцзялдилир. Ъязинти сащяляриндя щасарын щцндцрлцйц: самурлардан ютрц-0,4м, тцлкцляр цчцн -0,6м (еркяк тцлкцляря-1м), гундузлардан ютрц-0,8м олмалыдыр. Евъиклярин йердян щцндцрлцйц чардаг алтында 0,5м, ъязинтидя ися 0,8м эютцрцлцр.

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Гундузлардан башга, бцтцн хяздярили щейванларын ясас йеми ят, дянли йемляр, мцхтялиф тярявязляр, сцд, йумурта вя с. сайылыр. Самурлар цчцн ясас йем тязя мейвяляр, мейвякюклцляр (чуьундур, сары кюк) кялям, ъаван эиъиткян, йеркюкц вя с. щесаб олунур. Тцлкцляр вя йенотлар йарма вя бишмиш картоф иля йемлянир. Бишмиш йарма иля башга хяздярили щейванлары да йемлямяк олар. Ун вя гарышыг башга йемлярля гарышдырылмыш щалда, йа да ондан чюряк бишириляряк гурудулдугдан сонра щейванлара верилир. Хяздярили щейванларын йем пайынын 50%-ня гядярини ят, балыг, ипяк гурду, 30%-ни ися кичик доьранмыш вя биширилмиш кятан, йахуд эцнябахан, жмых, галан щиссясини ися шор вя с. явяз едя биляр. Йашлы хяздярили щейванлара вя ъаванлара минерал йем олараг хюряк дузу, тязя цйцдцлмцш сцмцк уну верилмямялидир. Беля йемляр исладылмыш (йал вя йа чюля) щалда гарышдырылараг верилир. Хяздярили вящши щейванлар, хцсусиля тцлкцляр А, Д, Е, Б, ПП, биотин вя аскорбин туршусу кими витаминляря чох тялябкардыр. Буна эюря дя йем пайы тяртиб едилдикдя, бу витаминляри нязяря алмаг лазымдыр. Чох калорили–йаьлы йемляр дя зийандыр, чцнки щейванларда кетоз ямяля эятирир.

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r 2,5 айлыгда тцлкц балаларынын гулаглары йохланылыр. Яэяр онларын гулагларында эяня тапыларса, глисерин-йод гарышыьы (9:1) вя башга маддялярля тямизлянир. Битля мцбаризядя ниретум ишлядилир. Самурларын йувасына битлярля мцбаризя цчцн йовшан вя йа гуру айы- дюшяйи оту гойулур. Йай фяслиндя тцлкц вя йенот балаларынын 1-1,5 айлыьында метал дарагла тцкляри дараныр вя онларын гулаглары тямизлянир. Вящши хяздярили щейванлары эцняшин дцз шцасындан, исти вурмадан вя йцксяк нямликдян горунмалыдыр. Якс щалда хязин кейфиййяти писляшир, щейванлар хястялянир вя юлцм баш верир. Гышда йахшы олар ки, йцксяк эярэинли лампалар иля (200Б) ишыгландырылсын. Гундузларда ъинси йетишкянлик 2-3 йашындан башлайыр. Гундузларын боьазлыг дюврц 105 эцндцр (3,5 ай). Доьум ян чох май вя ийун айларында олур. Ъаван гундуз бир йашында (йазда) аиляни тярк едир вя айрыъа юзц аиля гурур. Гундуз аиляляри йанашы щяйат кечирир. Гоншу аиляляр бир- бири иля чох мещрибан олур. Ичяриляриня башга аилядян оланлары бурахмырлар. Гундуз балалары 6 айлыгда сярбяст йашайа билир.

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Vəhşi xəzdərili heyvanlar üçün universal qəfəsVəhşi heyvan fermasının ümumi görnüşü Cavan dovşanlar üçün örtülü ağıl Cavanlar üçün 2 tərəfli qəfəs

Dovşanların v ə x ə zd ə rili v ə hşi hey- rın sax-na qoy-n san.-gig. t ə l-r Şimal tülküsüSamur

Dovşanların v ə x ə zd ə rili v ə hşi hey- rın sax-na qoy-n san.-gig. t ə l-r Dovşan

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Tülkü

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Qunduz

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Vəhşi xəzdərili heyvanın bioloji sikli Heyvanın növü Cütləşmə vaxtı Küçükləmə vaxtı Boğzlıq müddəti (günlər) Süddən ayırma vaxtı (günlərlə) Su samuru Fevralın axırı - mart Aperlin axırı –may TülküFevral-martMart-aprel-may Şimal tülküsü Fevral-mart-aprelAprel-may-iyun SamurIyun-iyul-avgustMart-aprel Qunduz Avgust-noyabr- mart-may Yanvar-mart-iyul- sentyabr Dovşan Ilboyu qəfəsdə Cütləşmə vaxtından asılı olaraq Heyvanın növü Cütləşmə vaxtı Küçükləmə vaxtı Boğzlıq müddəti (günlər) Süddən ayırma vaxtı (günlərlə) Su samuru Fevralın axırı - mart Aperlin axırı –may TülküFevral-martMart-aprel-may Şimal tülküsü Fevral-mart-aprelAprel-may-iyun SamurIyun-iyul-avgustMart-aprel Qunduz Avgust-noyabr- mart-may Yanvar-mart-iyul- sentyabr Dovşan Ilboyu qəfəsdə Cütləşmə vaxtından asılı olaraq

Dovşanların və xəzdərili vəhşi hey-rın sax-na qoy-n san.-gig. təl-r Vəhşi heyvanlar üçün sahə normaları Tikinti növü 1 element sahənin sayı Hər bir başa sahə m 2 Uzunluğu, m Eni, m Samurlar sürüsü üçün evcik 10,1050,35-0,450,3-0,35 Cavan samurlar üçün evcik 20,05-0,050,35-0,450,3-0,35 Samur sürüsü üçün gəzinti sahəsi 10,320,80,4 Cavanlar üçün gəzinti sahəsi 20,1050,70,3 Tülkü və şimal tülkü üçün əsas sürü üçün qəfəs 12,6-2,92,90,9-1,0 Cavanlar üçün gəzinti sahəsi 10,81-1,00,9-1,00,9-1,0 Cavan qunduzlar üçün güz: Evcik300,134,01,0 Gəzinti, sahə 300,614,83,85 Hovuz300,174,81,12