MÜHAZİRƏCİ: dos. ƏLƏKPƏROVA N.C. MÜHAZİRƏ 1: MÖVZU: QEYRI-SIMMETRIK QISAQAPANMALAR. SIMMETRIK MÜRƏKKƏBƏLƏR ÜSULUNUN TƏTBIQI Qeyri simmetrik qısaqapanmalar

P L A N Simmetrik mürəkkəbələr üsulunun tədbiqi Елементлярин дцз ардыъыллыглы мцгавимяти Елементлярин якс ардыъыллыглы мцгавимяти Елементлярин сыфыр ардыъыллыглы мцгавимяти

Ə D Ə B İ Y Y A T 1.Ульянов С.А. Электромагнитные переходные процессы в електрических системах. – Москва.Энергия, 1968г.-495 стр. 2. Süleymanlı E.H. Elektrik sistemlərində keçid prosesləri. I hissə - Bakı: Maarif, səh.

Гейри-симметрик гысагапанмалары щесаблайаркян адятян симметрик мцряккябяляр цсулундан истифадя едирляр. Цсулун мащиййяти «Електротехниканын нязяри ясаслары» курсундан мялумдур. Фярз едяк ки, IА, IБ, IЪ ъяряйанларындан ибарят олан цчфазлы гейри-симметрик векторлар системи вардыр (шякил 9.1). Шякил 9.1. Цчфазалы гейри-симметрик систем (а) вя онун дцз (б)якс (в) вя сыфыр (г) ардыъыллыглы мцряккябяляри Симметрик мцряккябяляр цсулуна эюря бу системи цч сайда цчфазлы симметрик системя айырмаг олар: дцз ардыъыллыглы (IА1, IБ1, IЪ1), якс ардыъыллыглы (IА2, IБ2, IЪ2), вя сыфыр ардыъыллыглы (IА0, IБ0, IЪ0). Щямин симметрик системляр верилмиш гейри- симметрик системин симметрик мцряккябяляри адланыр. Шякил 9.1-дян эюрцндцйц кими, дцз вя якс ардыъыллыглы мцряккябяляр бир-бириндян фаза ардыъыллыьына эюря фярглянир, сыфыр ардыъыллыглы мцряккябядя ися векторлар гиймятъя бярабяр олмагла, щям дя фазаъа цст-цстя дцшцр, йяни онларын ани гиймяти щяр цч фазада ейнидир. Айырма шяртиня эюря йаза билярик: (9.1) Бурада сол тяряфдя гейри-симметрик кямиййятляр, саь тяряфдя ися онларын симметрик мцряккябяляри йазылмышдыр. Бу тянликляри симметрик мцряккябяляря нязярян щялл едяк. мясялян ъяряйанларыны тапаг. Бунун цчцн яввялъя шякил 9.1-я уйьун олараг Б вя Ъ фазаларынын симметрик ъяряйанларыны А фазасынын ъяряйанлары иля ифадя едирик. Онда (9.1) тянликляри беля алыныр: (9.2) бурада - фаза оператору адланыр, ядяди гиймятъя (9.2) тянликляринин щяллиндян тапырыг: (9.3) Беляликля, гейри-симметрик ъяряйанлары биляряк (9.3) ифадяляри цзря онларын симметрик мцряккябяляри тяйин едилир, симметрик мцряккябяляр мялум олдугда ися (9.1) вя йахуд (9.2) ифадяляри цзря гейри-симметрик ъяряйанлар щесабланыр. Айдындыр ки, (9.1)-(9.3) дцстурлары бцтцн диэяр цчфазлы кямиййятляря дя аиддир. Симметрик мцряккябяляр цсулунун гейри- симметрик гысагапанма щесабатына тятбигиня бахаг. Фярз едяк ки, електрик системинин К нюгтясиндя гейри-симметрик гысагапанма баш вермишдир. Бу заман цчфазлы дюврянин симметриклийи позулдуьундан ъяряйан вя эярэинликляр гейри- симметрик олур. Лакин, гейри-симметрик гысагапанмалар мянбялярин е.щ.г.-синин симметриклийиня тясир эюстярмир, йяни цчфазлы е.щ.г.-ляр симметрик вя дцз ардыъыллыглы олараг галыр. Гысагапанма дюврясинин шярти бирхятли йекун явяз схемини шякил 9.2,а-дакы кими эюстяряк. Шякил 9.2. Шярти бирхятли йекун явяз схеми (а) вя Ук эярэинлийинин симметрик мцряккябяляря айрылмасы (б) Бурада Е - мянбялярин Е А, Е Б, Е Ъ йекун е.щ.г.- лярини, - гысагапанма нюгтясиня ахан гейри- симметрик,, ъяряйанларыны, - гысагапанма нюгтясиндяки гейри-симметрик эярэинликлярини тямсил едир; яйани олсун дейя шякилдя эярэинлийи фиктив мянбя кими эюстярилмишдир. Гысагапанма нюгтясиндяки гейри-симметрик эярэинликляри симметрик мцряккябяляря айыраг: Онда йекун явяз схеми шякил 9.2,б-дя эюстярилдийи кими алыныр. Бурада дюрд мянбя иштирак едир: бунлардан вя - дцз ардыъыллыглы, - якс ардыъыллыглы, - сыфыр ардыъыллыглыдыр. Бу ъцр схемин електрики щесабатыны апармаг цчцн гондарма (суперпозисийа) цсулуну тятбиг етмяк ялверишлидир. Щямин цсула уйьун олараг шякил 9.2,б-дяки схеми цч мцстягил схем кими эюстяря билярик (шякил 9.3); бунлар дцз ардыъыллыглы, якс ардыъыллыглы вя сыфыр ардыъыллыглы йекун явяз схемляри адланыр. Бу схемлярдя - гысагапанма нюгтясиня ахан дцз, якс вя сыфыр ардыъыллыглы ъяряйанлар, х1, х2, х0 - системин дцз, якс вя сыфыр ардыъыллыглы явяз схемляринин гысагапанма нюгтясиня нязярян йекун мцгавимятлярдир. Шякил 9.3. Дцз (а), якс (б) вя сыфыр (в) ардыъыллыглы йекун явяз схемляри Айры-айры ардыъыллыглы йекун схемляр цчцн эярэинликлярин баланс тянликлярини йазаг: (9.4) (9.4) тянликляри гейри-симметрик гысагапанма щесабатынын ясас тянликляри адланыр. Бурада йекун е.щ.г. вя мцгавимятлярин гиймяти уйьун явяз схемляринин садяляшдирилмясиндян тяйин едилир, ъяряйан вя эярэинликляр ися гысагапанма щесабатындан тапылыр. Йекун мцгавимятлярин гиймяти системин айры айры елеменляринин дцз, якс вя сыфыр ардыъыллыглы индуктив мцгавимятляри (х1, х2, х0) иля мцяййян олунур.

ELEKTROMAQNİT KEÇİD PROSESLƏRİ Sistemin elementlərininelektromaqnit vəziyyətinin dəyişməsi nəticəsində yaranan keçid proseslərinə elektromaqnit keçid prosesləri deyilir. Qısaqapanma haqqında məlumat Normal iş şəraitində nəzərdə tutulmayan fazalararası qapanmaya, neytralı torpaqlanan sistemlərdə isə bir və ya bir neçə fazanın yerlə qapanmasına qısaqapanma deyilir. Neytralı torpaqlanmayan və ya xüsusi kompensasiyaedici qurğu vasitəsilə torpaqlanan sistemlərdə fazalardan birisinin yerlə qapanması sadə qapanma adlanır, bu cür zədələnmədə cərəyan əsasən fazaların yerə nəzərən olan tutumu sayəsində axır. Adətən qısaqapanma yerində müəyyən keçid müqaviməti yaranır, lakin sadə olsun deyə bu müqaviməti nəzərdən atıb qısaqapanmanı metalik qəbul edəcəyik. Qısaqapanmaların əsas növləri bunlardır: üçfazlı, ikifazlı, ikifazlı yerlə və birfazlı qısaqapanmalar. Üçfazlı–simmetrik, digər növlü qısaqapanma- lar isə qeyrisim-metrik adlanır.

Qısaqapanma növü Prinsipial sxem Qısaqapanma nöqtəsinin işarəsi Qısaqapanmanın baş verməsi ehtimalı, % Üçfazlı İkifazlı İkifazlı yerlə Birfazlı K (3) K (2) K (1.1) K (1) Statistik məlumata görə, müxtəlif növlü qısaqapanmaların baş verməsinin nisbi ehtimalı cədvəl 1.1-də göstərildiyi kimidir. Qısaqapanmaların əsas növlərinin işarəsi və nisbi ehtimalı. Cədvəl 1.1 Qısaqapanmadan qısaqapanma rejimi əvvəlki rejim Şəkil 1.1. Qəflətən qısaqapanma zamanı cərəyanın ossiloqramı Qəflətən üçfazlı qısaqapanma zamanı cərəyanın tipik ossiloqramı şəkil 1.1-də göstərilmişdir.

Qısaqapanma hesabatında məqsəd və yol verilən əsas amillər Qısaqapanma hesabatı dedikdə, verilmiş sxemdə qısaqapanma növü üç cərəyan və gərginliklərin hesabı nəzərdə tutulur. Qısaqapanma hesabatının nəticəsi aşağıdakı texniki məsələlərin həlli üçün lazımdır: 1. elektrik aparatları və naqillərin seçilməsi; 2. rele mühafizəsi və avtomatika qurğularının layihəsi və sazlanması; 3. elektrik stansiyaları, yarımstansiyaları və sisteminin birləşmə sxeminin seçilməsi; 4. qəza rejimlərində işlədicilərin iş şəraitinin müəyyənləşdirilməsi; 5. sistemdə torpaqlanmış neytralların sayının və yerləşdirilməsinin təyini; 6. qövssöndürən qurğuların sayının və gücünün seçilməsi; 7. mühafizə torpaqlanmalarının layihəsi və yoxlanılması; 8. elektrik veriliş xəttlərinin (EVX) rabitə və siqnallaşdırma xəttlərinə təsirinin təyini; 9. sinxron maşınların özünəsinxronlaşdırma üsulu il əvə qeyri-sinxron qoşulması şəraitinin təyini; 10. sinxron maşınların təsirlənmə sisteminin seçilməsi və sahəsöndürən qurğunun parametrlərinin təyini.

Hesabatı asanlaşdırmaq məqsədilə, aşağıdakı əsas amillərə yol verilir: 1. Sistemin elementlərinin maqnit doyması nəzərə alınmır. Bu halda bütün sxemlər xətti olur və hesabat xeyli sadələşir. 2. Transformator və avtotransformatorların maqnitləndirici cərəyanı çox kiçik olduğundan nəzərə alınmır və bu, əvəz sxemini sadələşdirir. 3. Üçfazlı sistem simmetrik qəbul edilir. 4. Elementlərin aktiv müqaviməti və tutum keçiriciliyi adətən kiçik olur və nəzərə alınmır. 5. Sistemin yükləri təqribi nəzərə alınır və əvəz sxemində adətən induktiv müqavimət kimi göstərilir. 6. Sinxron maşınlarının rotorunun rəqsi nəzərə alınmır. Qısaqapanma hesabatının ümumi qaydası Qısaqapanma hesabatını apararkən əvvəlcə hesabat şəraiti seçilir, yəni qısaqapanmanın növü, başvermə yeri, sistemin hesabat sxemi və s. müəyyən edilir. Sonra sistemin əvəx sxemi tərtib olunur və onun parametrləri hesablanır. Şəkil 1.2. Yekun əvəz sxemi Sistemin əvəz sxemi qısaqapanma nöqtəsinə nəzərən sadələşdirilərək yekun birbudaqlı şəklə gətirilir (Şəkil 1.2) və qısaqapanma cərəyanı Om qanununa görə asan hesablanır:,

Nisbi vahidlər sistemi Qısaqapanma hesabatında əsasən dörd kəmiyyətdən istifadə olunur: S – tam güc, MV A; U(E) – gərginlik (e.h.q.), kV; I – cərəyan, kA; z – müqavimət, Om. Bu kəmiyyətlərin müəyyən bazis şəraitindəki nisbi qiymətini tapmaq üçün dörd bazis kəmiyyəti seçilməlidir: S b – bazis gücü, MV A; U b – bazis gərginliyi, kV; I b – bazis cərəyanı, kA; z b – bazis müqaviməti, Om. Bazis kəmiyyətlərindən ikisini ixtiyarı qəbul etmək olar. Adətən S b və U b ixtiyarı seçilir, I b və z b isə aşağıdakı əlaqə düsturlarından tapılır: Onda, verilmiş kəmiyyətlərin bazis şəraitindəkinisbi qiyməti belə hesablanır:

Əgər bazis olaraq nominal kəmiyyətlər qəbul edilərsə, yəni S b = S n, U b = U n, I b = I n, onda (1.1) düsturları üzrə tapılmış nisbi qiymətlər nominal şəraitə Aid olur və aşağıdakı kimi yazılır: Buradan Bəzən hesabatda bucaq sürətini və t vaxtını nisbi vahidlərdə ifadə etmək lazım gəlir. Bu halda bazis bucaq sürəti ( b ) olaraq sinxron fırlanma sürəti ( s ) qəbul edilir, b = s = 314 1/san; bazis vaxtı isə, sinxron sürətlə fırlanan vektorun 1 radian bucaq qədər dönməsinə sərf olunan vaxta bərabər götürülür, t b = 1/ s = 1/314, san. Belə olduqda və t-nin nisbi qiyməti aşağıdakı kimi hesablanır:

Əgər = s olarsa onda Bu halda alınır, yəni nisbi vahidlərdə induktiv müqavimət induktivliyə, e.h.q. isə ilişmə maqnit selinə bərabə olur ki, bu da hesabatı asanlaşdırır. Rotor kəmiyyətlərinin göstərilən bazis şəraitində hesablanan nisbi qiyməti statora nəzərən gətirilmiş sayılır. Belə ki, təsirlənmə cərəyanının statora gətirilmiş nisbi qiyməti - təsirlənmə cərəyanının yüksüz işləmə cərəyanına nəzərən nisbi qiymətidir.