Берел обалары

Берел қорымы Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданында Бұқтырма өзенінің оң жағалауында Берел ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 7 – 8 км жерде орналасқан.Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданында Бұқтырма өзенінің оң жағалауында Берел ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 7 – 8 км жерде орналасқан.

Қорымда Сақ және түркі кезеңдерімен мерзімделетін жүзден астам оба тіркелінген. Қорым 4000х1000 шаршы метр жерді алып жатыр. Берел қорымындағы обалар мен ғұрыптық ескерткіштер оңтүстік-шығыстан солтүстік- батысқа созылып жатқан бірнеше тізбекке және жеке топтарға шоғырланған. Әрбір тізбекте бұл өңірді б.з.б. 1 мыңжылдыңтың екінші жартысында мекендеген тайпалық одақтардың өкілдері жерленген болуы мүмкін. Тізбектердегі үлкен, орташа және кішігірім обалар сол замандағы әлеуметтік жіктің болғандығының көрінісі болып табылады. Қорымда алғашқы зерттеу жұмыстарын 1865 жылы В.В.Радлов жүргізді, кейіннен 1959 жылы Ленинградтық ғалым С.С.Сорокин зерттеді жылы Халықаралық қазақ-француз экспедиция(жетекшісі З.Самашев) қорымның жаңа жобасын болжап, бірнеше қорғандарда қазба жұмыстарын жүргізді. Обалар таудың жақпар тастары және өзеннің ұсақ малта тастарынан араластыра отырып үйілген. Шұңқыр да ағаш қимасы бар, оның сыртында әлеуметтік мәртебес і жоғары адамдардың қабіріне бірге қосып көметін жылқы қаңқаларының жатуы, қарағайдың жуан діңгегінен қақжарып қашап жасаған астау – табыт ертедегі Алтай көшпелілерінің ескерткіштеріне тән. Қазба кезінде қорғандардың ішінен 2–3 м тереңдікте ағаштан жасалған қима, оның бет жағынан бірнеше жылқының қаңқасы мен әбзелдері мен тоңда сақталған жылқы мумиясы, сыртына алтын жалатылған ағаш әшекейлер, адамның қаңқасы мен адам мумиясы алынды. Заттай деректер Берел қорымы Пазырық мәдениетінің орта (б.з.б. 5 ғасыр) және соңғы (б.з.б. 5– 4 ғасырлар) кезеңінде салынғанын дәлелдейді. Берел қорымында 1997 жылдан қазіргі кезге дейін 40-тан аса ескерткіш зерттелді. Солардың ішінде 4, 9, 10, 11 обаларынан тоң басқан қабірлер аршылды. Берел қорымы обалардан табылған ақсүйектер мен скиф-сібір аң стилінде жасалған заттарының бұзылмаған қалпында сақталуы нәтижесінде әлемг әйгілі болды. Берел қорымындағы тоң басқан обалардың беретін мәліметтері де ерекше. Берел қорымындағы үлкен обаларда табиғат пен климаттың және обаны үйген материалдар мен ескерткіш құрылысының үйлесімінен пайда болған тоңың нәтижесінде органика, яғни киім, ат әбзелдері, ағаш бұйымдары, ертоқым, тері мен киізден жасалған заттар шірімей жақсы сақталған. Берел қорымынан табылған заттарды зерттеуде алғаш рет жаратылыстану ғылымдарының әдістері пайдаланылды. Бұл зерттеулердің нәтижесінде ерте көшпелілердің ДНК-ын\ анықтауға болатын, сонымен қатар Берел даласының палеоэкологиясы, палеозоологиясы мен антропологиясы бойынша құнды мәліметтер алынды.Сақ және түркі кезеңдерімен мерзімделетін жүзден астам оба тіркелінген. Қорым 4000х1000 шаршы метр жерді алып жатыр. Берел қорымындағы обалар мен ғұрыптық ескерткіштер оңтүстік-шығыстан солтүстік- батысқа созылып жатқан бірнеше тізбекке және жеке топтарға шоғырланған. Әрбір тізбекте бұл өңірді б.з.б. 1 мыңжылдыңтың екінші жартысында мекендеген тайпалық одақтардың өкілдері жерленген болуы мүмкін. Тізбектердегі үлкен, орташа және кішігірім обалар сол замандағы әлеуметтік жіктің болғандығының көрінісі болып табылады. Қорымда алғашқы зерттеу жұмыстарын 1865 жылы В.В.Радлов жүргізді, кейіннен 1959 жылы Ленинградтық ғалым С.С.Сорокин зерттеді жылы Халықаралық қазақ-француз экспедиция(жетекшісі З.Самашев) қорымның жаңа жобасын болжап, бірнеше қорғандарда қазба жұмыстарын жүргізді. Обалар таудың жақпар тастары және өзеннің ұсақ малта тастарынан араластыра отырып үйілген. Шұңқыр да ағаш қимасы бар, оның сыртында әлеуметтік мәртебес і жоғары адамдардың қабіріне бірге қосып көметін жылқы қаңқаларының жатуы, қарағайдың жуан діңгегінен қақжарып қашап жасаған астау – табыт ертедегі Алтай көшпелілерінің ескерткіштеріне тән. Қазба кезінде қорғандардың ішінен 2–3 м тереңдікте ағаштан жасалған қима, оның бет жағынан бірнеше жылқының қаңқасы мен әбзелдері мен тоңда сақталған жылқы мумиясы, сыртына алтын жалатылған ағаш әшекейлер, адамның қаңқасы мен адам мумиясы алынды. Заттай деректер Берел қорымы Пазырық мәдениетінің орта (б.з.б. 5 ғасыр) және соңғы (б.з.б. 5– 4 ғасырлар) кезеңінде салынғанын дәлелдейді. Берел қорымында 1997 жылдан қазіргі кезге дейін 40-тан аса ескерткіш зерттелді. Солардың ішінде 4, 9, 10, 11 обаларынан тоң басқан қабірлер аршылды. Берел қорымы обалардан табылған ақсүйектер мен скиф-сібір аң стилінде жасалған заттарының бұзылмаған қалпында сақталуы нәтижесінде әлемг әйгілі болды. Берел қорымындағы тоң басқан обалардың беретін мәліметтері де ерекше. Берел қорымындағы үлкен обаларда табиғат пен климаттың және обаны үйген материалдар мен ескерткіш құрылысының үйлесімінен пайда болған тоңың нәтижесінде органика, яғни киім, ат әбзелдері, ағаш бұйымдары, ертоқым, тері мен киізден жасалған заттар шірімей жақсы сақталған. Берел қорымынан табылған заттарды зерттеуде алғаш рет жаратылыстану ғылымдарының әдістері пайдаланылды. Бұл зерттеулердің нәтижесінде ерте көшпелілердің ДНК-ын\ анықтауға болатын, сонымен қатар Берел даласының палеоэкологиясы, палеозоологиясы мен антропологиясы бойынша құнды мәліметтер алынды.

Берел қорымдарымен іргелес жатқан Қазақ Алтайының Тарбағатай жотасында З.С. Самашевтің жетекшілік етуіменен 2012 жылдан бастап Қарақоба қорымында қазба жұмыстары жүргізілуде жылғы қазба барысында түркі дәуірінің жауынгерлері жерленген 3 қорғаннан қатарынан қобыз музыкалық аспабының шығуы, күні бүгінге дейін қобызды бақсылардың аспабы дейтін тұжырымдамаға өзгертулер енгізетіні анық.

Бүгінге таңда Берел қорымынан табылған құнды тарихи жәдігерлер халқымыздың бай мәдени мұрасының ажырамас бөлігі. Соның айғағы ретінде Берел қорымынан табылған жәдігерлер Астана қаласындағы «Назарбаев орталығы» мекемесінде «Сақ көсемінің» қорғаны атты үлкен зал ашылса, Берел қорымы орналасқан жерде Республикалық «Берел» тарихи- этнографиялық мұражайы ашылды.