Кіріспе б ө лім Ежелгі ү нді философиясы Негізгі б ө лім 1. Ү нді философиясыны ң ерекшеліктері 2. Ү нді философиясыны ң мектептері 3. Құ дайлары мен негізгі ұғ ымдары Қ ортынды б ө лім

Ежелгі Ү нді философиясы. Ү нді философиясын зерттеуші ғ алымдар философия ғ ылымыны ң бастауы, б ү кіл Шы ғ ысты ң философиялы қ идеяларыны ң қ айнар к ө зі Ү нді елі, е ң бастысы – Ү нді ойшылдары адамзатты осы к ү нге дейін тол ғ антып келе жат қ ан м ә селелерді к ө не заманны ң ө зінде-а қ қ оя білді деп есептейді. Б ұ л пікірлермен жалпы ал ғ анда келісуге болады.

Ежелгі Үнді қоғамы төрт варнаға бөлінді: брахмандар, кшатрийлер, вай-шьялар және шудралар. «Варна» сөзі «түс, қабық, бояу» дегенді білдіреді және әрбір варнаның өз түсі болды. Варна – тұйық жүйе, адамның варнадағы орны және әрбір варнаның қоғамдағы орны қатаң сақталынды. Мысалы, некелік қатынастар тек бір варнаның шеңберінде ғана жүзеге асырылуы тиіс, бір варнадан екінші варнаға өтуге болмайды және әрбір варнаның өкілдері кәсіптің белгілі бір түрімен ғана айналыса алады

. Брахмандар – ой е ң бегімен, кшатрийлер – ә скери істермен, вайшьялар – жер өң деумен, қ ол ө нермен ж ә не саудамен, ал шудралар – қ ара ж ұ мыспен ш ұғ ылданды. Атап ө тетін бір ерекшелік – варналар ғ а қ ата ң б ө ліну қ азіргі заман ғ ы Ү нді мемлекетінде осы к ү нге дейін қ ата ң са қ талып отыр. Бізді ң ойымызша, қ азіргі заман ғ ы Ү нді мемлекетіні ң дамуын тежеуші факторларды ң бірі осы болуы да м ү мкін.

Көне Үнді философиясының басты ерекшеліктері: 1) ғылыми оймен байланысының аздығы; 2) жеке тұлғалық сипатының нашарлығы; 3) діни-мифологиялық оймен тығыз байланыстылығы; 4) философиялық ой ескерткіштерінің хронологиялық жағынан жүйесіздігі және белгісіздігі; 5) негізгі философиялық ұғымдардың мән- мағынасының күрделілігі және сантүрлілігі.

Ежелгі Үнді философиясының бастауы – біздің дәуірімізге дейінгі II және I мыңжылдықтарда қалыптасқан Ведалар, олар тек Үнді елінің ғана емес, бүкіл адамзаттың көне әдеби ескерткіштері болып саналады. Кейінірек Көне үнді тілі санскритте жазылып алынған Ведалар Үнді қоғамының рухани мәдениетінің, философиялық ойларының қалыптасып-дамуында айқындаушы рөл атқарды.

«Веда» с ө зі «білім» дегенді білдіреді, біра қ б ұ л ерекше білім: гимндер, д ұғ алар, құ рбанды қ шалу, сада қ а беру формулалары. Оларда д ү ние, адам, адамгершілік туралы ал ғ аш қ ы философиялы қ т ү сініктер бейнеленді. Ведалар 4 б ө ліктен т ү рады: 1) Самхиттер – құ дайлар ғ а арнал ғ ан гимндер жина ғ ы; оларды ң е ң к ө несі Ригведалар құ дайлар ғ а арнал ғ ан 1028 гимннен т ұ рады; 2) Брахмандар – діни салт ө ле ң дер жина ғ ы, философиялы қ ма ң ызы аса зор болмаса да, Самхиттер мен Упанишадаларды ң арасын байланыстырып т ұ р.

3) Араньяктар – «Орман кітаптары» – қоғамнан бөлектенушілерге немесе орман кеңістігінде ақиқат пен табиғат туралы ойға берілушілерге арналған ережелер жинағы. Қоғамнан бөлектенудің өзі «іс-әрекет жолынан» «білім жолына», тереңірек пайымдау жолына көшу дегенді білдіреді, яғни Араньяктарда дүниетанымдық мазмұн басымырақ бола бастайды. 4) Уланишадалар – философиялық мазмұны терең, рационалистік сипаты басым негізгі бөлім, Ведаларды аяқтаушы болғандықтан кейде веданта («Ведалардың соңы») деп аталады. Алғашқы упанишадалар шамамен алғанда біздің дөуірімізге дейінгі VІІ-VІ ғасырларда қалыптасып, бұл дәстүр ХІІ-ХП ғасырларға дейін жалғасты. Uрапі-sаd ( «қасында отыру»), яғни ұстаздың аяғының жанында отырып, уағыз тыңдау, «жұмбақ білім» дегенді білдіреді. Упанишадалар – ұстаздың шәкіртпен диалог-әңгімесі, оның тақырыбы – болмыстың алғашқы бастауы, сол арқылы табиғат пен адамның бойындағы құбылыстар түсіндіріледі.

Көне Үнді философиясының негізгі мектептері Г Жайнизм – көне Үнді философиясының маңызды бағыттарының бірі, аттары аңызға айналған 24 тақуа- тиртханкар дамытқан. Олардың соңғысы – біздің дәуірімізге дейінгі VI-V ғасырларда өмір сүрген, Джина (Жын), немесе, Жеңімпаз деген атқа ие болған ойшыл Махавира болды. Жайн¬дардың көзқарастарында олардың өмір сүрген кезеңдеріне байланысты ерекшеліктер болғанымен, мынадай төрт тиым салуды олар бұлжытпай сақтады: ахимса – тірі мақұлықтардың ешқайсынының өміріне зиян келтірмеу; астейя – ұрлық жасамау; сатья – шыншылдық; апариграха – үйірсектікке (М.Әуезов өзінің «Будда» еңбегінде осы ұғымды «жабыспау» деп аударған) тиым салу

Махавира б ү л тиымдар ғ а бесіншісін – брахмачарья – некеден бас тартуды қ осты. Жайн монахтары ұ станулары тиіс осы тиым салулар екі мы ң жарым жыл бойы қ ата ң са қ талып отыр ғ анын ескерте кеткен д ұ рыс. Уа қ ыт ө те Махавираны ң жолын қ уушылар екі ба ғ ыт қ а б ө лінді: ди-гамбаралар («ауа киіндіргендер») ж ә не шветамбаралар («а қ кигендер»).

Жайндардың онтологиясы туралы айтсақ, олар заттарды санадан тыс және одан тәуелсіз өмір сүреді деп түсінді және бес немесе алты субстанцияны беліп көрсетті: 1) джива – тірі, жан, рухани субстанция; дживалардың саны шексіз көп; 2) зат; 3) кеңістік; 4- және 5) қозғалыс пен тыныштықты бейнелейтін дхарма мен адхарма; 6) уақыт. Жайндардың пікірінше, субстанциялар мәңгі және өзгермейді, өзгеретін олардың көріністері ғана, заттан басқа субстанциялар бөлінбейді және формалары жоқ, яғни, олар сезім мүшелері арқылы қабылданбайды, сезілмейді және денесіз. «Тірі» болып есептелетін дживадан басқа субстанциялар «тірі емеске» жатады.

Б ұ л субстанцияларды қ ыс қ аша сипаттаса қ, барлы қ субстанциялар оларды ө зіне си ғ ызатын ке ң істікте ө мір с ү реді. Ке ң істік ү здіксіз, біра қ адам оны к ө з алдына елестете алуы ү шін жайндар оны сансыз к ө п идеалды қ бірліктерге – прадешаларга б ө лінеді деп т ү сіндіреді. Жайндар шексіз ке ң істікті екіге б ө леді: к ө рінетін ә лем ке ң істігі – «д ү ние» (лока) ж ә не «д ү ние-емес» (а-лока), со ңғ ысына к ө рінетін ке ң істік пен прадешаларды ң шексіз саны кіреді.

Зат, жайндардың түсінігінде, ұсақ және бөлінбейтін бөліктер – атом-дардан тұратын, бірігетін және ыдырайтын, сезілетін, формасы бар, бел-сенді, әр түрлі қасиеттерге ие, қозғалыста болып отыратын субстанция. Оның алты күйі бар: стхула-стхула – «өте дөрекі», яғни қатты заттар. стхула – «дөрекі», мысалы, сұйықтар; стхула – сукшма – «дөрекі-нәзік», мысалы, көлеңкелер және айнадағы бейнелер;

сукшма-стхупа – «н ә зік-д ө рекі», к ө зге к ө рінбейтін газдар, иістер; сукшма – «н ә зік», еш қ андай сезім м ү шелері қ абылдамайтын карма, энергия; сукшма-сукшма – атом секілді « ө те н ә зік» зат. Уа қ ытты субстанция деп тек қ ана дигамбаралар мойындайды, ол бар-лы қ субстанцияларды ң барлы қ к ө ріністеріні ң ә лемдік ке ң істікте пайда бо-луыны ң, ө мір с ү руіні ң ж ә не жойылуыны ң негізі ретінде қ арастырылады.

Адам және оның өмірі мәселесін шешуде жайнизм «өмір дегеніміз -азап» ұғымын ұстанады. Азап – карма заңының нәтижесі. Карма заңының мәні мынада: жеке өмір ағынын құрайтын элементтерге бұрынғы элементтер мен адамгершілік сипаты бар істер әсер етеді, адамның жақсы немесе жаман қылығы бүкіл ағында ерте ме, кеш пе, бір салдар туғызады. Жайнизм бұл заңды жеңуге болатынына сенімді, оны жеңетін джина (жын).

Ө ткен ө мірдегі жаман істерді адам ү ш н ә рсені орындау -д ұ рыс сенім, д ұ рыс таным ж ә не д ұ рыс мінез- құ лы қ ар қ ылы же ң е алады, біра қ адам азаптан толы қ құ тылу ү шін жан денеден т ә уелсіз, жо ғ ары т ұ руы керек. Дене құ рсауынан шы ғ а алма ғ ан жан құ марлы ққ а, н ә псіге икем келеді де, бейнет шегеді, тері ар қ ылы жанны ң ішіне лас заттар а ғ ыны ө тіп, адам моральды қ аз ғ ындау ғ а ұ шырайды.

Үнді философиясының басқа бағыттары сияқты буддизм де өлі ма-терияның, органикалық дүниенің және жанды дүние элементтерінің ара- сында себептілік бар екендігін мойындайды және соңғы себептілікті ерекше бөліп көрсетеді (карма теориясы). Буддистер карманы адамның өмірін ең басты бақылаушы деп есептемегенімен. адамдарды карманың бар екендігін ұмытпауға шақырады, сол арқылы ізгілікке жетелейді.

Адамгершіліктік ластану а ғ ынны ң барлы қ элементтерін кірлетеді, сонды қ тан оны бірте- бірте жойып, м ү лдем тазару жолымен нирвана ғ а жетуге болады. Нирвана – адамдарды ң к ө пшілігі ү стіртін т ү сініп ж ү ргендей ж ә й ғ ана рахат қ а б ө лену емес, з ұ лымды қ пен н ә псіні тыю жолымен жансыз, сезімсіз абсолютке айналу, сананы ө шіру. бір с ө збен айт қ анда, абсолюттік тыныш к ү йге жету.

Буддизм – көне Үнді философиясының басты ағымы, буддизм дінін: негізінде дүниеге келген. Негізін қалаушы – біздің дәуірімізге дей: жылдары Гималайдың бауырындағы Капилавасту мемлекетг өмір сүрген Сидхартха Готама (философиялық әдебиеттердің көбін Сидхарта Гаутама деп жазылып жүр).

Жас ша ғ ында ба қ ытты, т ө рт құ быласы те ң болып ө мір с ү рген Гаутама ө мірді ң к ә рілік, ауру, ө лім секілді жа ғ ымсыз құ былыс- тарымен кездескен со ң адамды азап- қ асіретке толы м ұ ндай ө мірден құ т қ ару керек деп шешті.

ИНДРА- найзағайдын,күн куркіреудін Құдайы; Митра – күн Құдайы; Варуна – аспан Құдайы; Агни –от Құдайы Яма –өлім құдайы; Тапас –дене інкар, жылылық;

Рита – ғ арышта ғ ы т ә ртіп; Пуруша- ғ арыш адамы, рух, жан; Карма – адамны ң та ғ дырын құ райтын жан- д ү ние; Сансара – ғ арышта ғ ы қ ысыл ғ ан, к ү йзелген жан –д ү нйе ә лемі Мокша –б ұ л д ү ниедегі азаптан құ тылып, д ү ниеж ү зілік рух қ а қ осылу ғ а м ү мкіншілік алу; Дхарма – за ң мен ә ділет Құ дайы;

Ү нді философиясы адам баласыны ң б ұ л д ү ниеде жа қ сы ө мір с ү ріп,о д ү ниеде м әң гілік ө мір с ү руне жол салады. Ү нді философиясыны ң қ алыптасу н ә тижесінде, ә лемдік ірі ү ш дінні ң бірі қ алыптасты ол БУДДИЗМ. Буддизм адамды м ә нгілік ө мір с ү руге негізделген....