Eliza Małek 1 Folklor dziecięcy

Próba definicji Eliza Małek 2 Tak jak za ludowe uznaje się wszystko to, co przez lud uznane zostało za własne (a więc zarówno to, co on sam stworzył, jak i to, co przejął z innego obiegu, adaptując do własnego modelu estetycznego i użytkowego), tak za folklor dziecięcy możemy uznać wszystkie teksty (utwory) będące w obiegu wśród dzieci....za folklor dzieci uznajemy te wszystkie treści i zjawiska, które żyją wśród dzieci i zostały przez nie przetworzone na wzór ich własnej twórczości. W tej sytuacji każde zjawisko kulturowe, każdy tekst popularny wśród dzieci może się stać faktem folklorystycznym, jeśli: a) znany jest szerokiej społeczności dzieci, b) krąży w przekazie spontanicznie, ustnie, c) żyje na zasadzie twórczości zbiorowej i anonimowej. (Dorota Simonides)

Eliza Małek 3 - Badaczka dowodzi, że zweryfikować stopień popularności tekstu wśród dzieci (punkt a) jest łatwo - wystarczy zrobić ankietę wśród uczniów jakiejś klasy czy miejscowości. Ad b - dzieci niechętnie ujawniają swój repertuar dorosłym, czasem go po swojemu kodują tajną gwarą (np. przez dodawanie dodatkowych głosek do sylab). Ad c - nikt albo mało kto pamięta autora rymowanki, zagadki czy innego tekstu, dzieci wskazują jedynie od kogo ją usłyszały, przejęły. Góralu, czy ci nie żal – to tekst M. Bałuckiego, Czerwony pas - J. Korzeniowskiego. Kto o tym pamięta, kto podaje ich nazwiska w drukowanych śpiewnikach? Nikt też zdaje się nie pamiętać, że piosenka Во поле березонька стояла została napisana przez Kazacha, nauczyciela języka rosyjskiego itd.

Eliza Małek 4 Układy odniesienia folkloru dziecięcego 1. rodzina (transmisja tradycji rodzinnych, lokalnych - najważniejsza dla małych dzieci), 2. szkoła, kolonie letnie (kontakty między dziećmi, w grupach rówieśniczych), 3. wpływ ośrodków ponadlokalnych (np. środki masowego przekazu - dzieci mogą przetworzyć dla swoich potrzeb sparodiowane teksty literatury klasycznej, fraszki Sztaudyngera w Polsce, anegdoty o Pieti w Rosji).

Eliza Małek 5 Repertuar i gatunki folkloru dziecięcego a wiek i możliwości percepcyjne odbiorców Kołysanki (dla najmłodszych), wyliczanki, prowokanki, trajkotałki (wierszyki), gry, bajki (zwierz ę ce dla najmłodszych, fantastyczne dla starszych), zagadki, anegdoty, niebylice (adynata), straszne historie. Omówimy po kolei najciekawsze z nich.

Eliza Małek 6 Kołysanki ( колыбельные песни ) Pieśni, którymi matki starają się uspokoić dzieci, pomóc im w przejściu od stanu czuwania do stanu snu. Rytmicznemu kołysaniu towarzyszy pieśń, w której pojawiają się antropomorficzne obrazy Snu, Drzemoty (Drzemki), Baja, Spokoju itp. Krąg poetyzowanych przedmiotów i pojęć to niemowlę, matka, ojciec, babcia, dziadek, kotek, Sen, kołyska, poduszeczka, chleb, mleko, prace domowe i polowe. Kołysanka wprowadza do świadomości dziecka słowa, bez których nie byłoby ono w stanie zrozumieć świata.

Kołysanki Eliza Małek 7 Ś pij, usypiaj, Baj, baj, baj! Ś pik ci ę chytaj! Sen, drzemota W twoich oczach, Kunia szuba W twoich nogach, Puch z sobola W twoich głowach. Śpij, śpij, usypiaj, Na wóz się pokwapiaj. Sanie uładzone, Konie zaprzężone. Śpij, śpij, usypiaj, Do bron się pokwapiaj. Czapeczkę kupimy, Sukmankę sprawimy, Bronować wyprawimy, Na szczerą rolę, Na zielone pole.

Ulubione środki artystyczne Eliza Małek 8 Aliteracja (np. litery K i L w kołysance Kak u Wa ś ki-kota / Była maczecha licha. /Ona biła kota,/ Kołotiła kota ) СуХ СуК нёС барСуК / Rytm (powtarzalno ść podobnie ukształtowanych, zwłaszcza prozodyjnie, odcinków tekstu). Wielokrotne powtarzanie zaimków i przyimków (My pojdiom s toboj gulat, / My narwiom s toboj cwietow,/ My sowjom s toboj wienok.) Powtórzenia całych słów i wersów (Spi so andiełami, / So archangiełami, / So wsiej siłuszkoj / So niebiesnoju.) Rymy, czyli powtórzenie jednakowych lub podobnych układów głoskowych w zako ń czeniach wyrazów (wiersz) lub zda ń (proza). U ż ycie zdrobnie ń i słów d ź wi ę kona ś ladowczych (Wasie ń ka, kotionok, udarił – dbrum, dbrum). Dialogi – wiele tekstów f. dzieci ę cego wykorzystuje form ę dialogu.

Rymy dla zabawy, ich zmiany i przekształcenia Eliza Małek 9 Rymowanki istniały ju ż w folklorze tradycyjnym, w nowym - współczesnym - rymowanki o tematyce wiejskiej (o bo ć ku, biedronce, ś limaku, t ę czy - funkcjonuj ą ce w kontek ś cie rytuałów) zast ę puj ą realia ż ycia współczesnego, zindustrializowanego (rakieta, proszek IXI, Tom i Jerry, fizyk). Божья коровушка, / Полети на облышко, / Принеси нам с неба, / Чтобы было летом : / В огороде бобы, / В лесу ягоды, грибы, / В роднике водица, / Во поле пшеница. - oderwanie od kontekstu obrz ę dowego prowadzi do zaniku tekstu lub modyfikacji jego pierwotnych funkcji w czysto zabawow ą (Biedroneczko, le ć do nieba...) pozostaje wariantywno ść, labilno ść tekstów (ale rym i rytm narzuca pewne normy, których złama ć nie wolno).

Trajkotałka ( скороговорка ) Eliza Małek 10 Варвара варила, варила, / Да не выварила. Ехал грека через реку, / Видит грека в реке рак, / Сунул грека руку в реку, / Рак за руку грека цап. Четыре чёрненких чумазеньких чертёнка Чертили чёрными чернилами чертёж. Korniej Czukowski pisał, ż e powtarzaj ą c ów improwizowany wiersz dzieci mog ą deformowa ć słowo, ale za nic nie narusz ą melodii. Przeciwnie, zawsze gotowe s ą zło ż y ć rytmowi w ofierze poprawno ść ka ż dego słowa. K. Czukowski, Od dwóch do pi ę ciu. Tłumaczył i opracował W. Woroszylski, Warszawa 1962, s (rym, rytm, aliteracja)

Przezywanki Eliza Małek 11 Андрей - воробей Анна - ванна Борис - барбарис Иван - болван Антошка - картошка Галочка - палочка Маша - каша Зинка - корзинка

Niebylice Eliza Małek 12 Dzieci bardzo lubi ą ś wiat na opak, gdzie beznodzy biegaj ą, gdzie płonie woda, konie uje ż d ż aj ą je ź d ź ców itp. Zamiana obiektów czynno ś ci i ich cech (zasada odwróconej koordynacji) - ź ródło humoru. Ż eby zbudowa ć ś wiat na opak, trzeba mie ć ju ż dobre wyobra ż enie o ś wiecie realnym. We współczesnym repertuarze dzieci ę cym badacze odnajduj ą ś lady repertuaru dorosłych skomorochów.

Eliza Małek 13 Из - за тучи, из - за гор E хал дедушка E гор, O н на пегой на телеге, На скрипучей лошади, Топорищем подпоясан, C апоги нараспашку, На босу ногу зипун. E хала деревня мимо мужика, Вдруг из - под собаки лают ворота, Выскочила палка с бабкою в руке И давай дубасить коня на мужике. Лошадь ела сало, а мужик овёс, Лошадь села в сани, а мужик повёз.

Eliza Małek 14 Rymowanki skatologiczne - oswajanie z brzydkimi słowami, łamanie tabu, rado ść z łamania zakazu, z robienia czego ś niedozwolonego (powtarzane przez maluchów dosłownie, cenzurowane przez starsze dzieci - je ś li zachodzi taka potrzeba) Siedziała za wychodkiem, Klepała gówno młotkiem, A gówno, jak to gówno, Klepie si ę nierówno. (znana od w. XIX) Jedzie marynarz na okr ę cie Wypi ą ł tyłek (dup ę, zadek, kuper de) na zakr ę cie, Raz, dwa, trzy, Wychod ź ty! (Simonides, s )

Eliza Małek 15 - Ладушки, ладушки ! Где были ? - У бабушки ! - Что ели ? - Кашку ! - Что пили ? - Бражку ! Кашка масленька, Бражка сладенька, Бабушка добренька. Попили, поели, Домой полетели, На головку сели, Ладушки запели. (Никитина, 31) Прибаутки (żartobliwe piosenki oparte na dialogu)

Wyliczanki Eliza Małek 16 Wyliczanki, czyli rymowane wierszyki wykorzystywane w celu ustalenia roli uczestnika gry, s ą – jak pisze J. Kostiuchin – preludium do gier i zabaw (w chowanego, w berka itp.). Wylosowane w ten sposób dziecko otrzymuje okre ś lon ą rol ę w zabawie. Tylko niektóre z nich rzeczywi ś cie operuj ą liczebnikami, w wi ę kszo ś ci z nich mamy do czynienia z nagromadzeniem formuł (czasem alogicznych) i ogniw tematycznych.

Eliza Małek Zwykłe z u ż yciem liczebników Раз, два, три – Пойди водить ты ! 2. Z u ż yciem tajemniczego j ę zyka (zaumnyje) Эни, бени, Рики, факи, Турба, урба, Сентебряки. Деу, деу, Краснодеу. Бац ! 1. Raz, dwa, trzy Wychodzisz ty! 2. Ajndł bajndł cykier sztajndł, Inki pinki leguminki, B ę dzie Iwan pasał ś winki, Erste klas, cwajte klas, Ty zaj ą czku, dalej w las.

Wyliczanki fabularne i kumulatywne Eliza Małek 18 На золотом крыльце сидели Царь, царевич, Король, королевич, Сапожник, портной, Кто ты будешь такой ? (XIX w.) Шла машина тёмным лесом За каким - то интересом. Инти - инти - интерес, Выходи на букву « Эс ». (współczesna)

Prowokanki ( поддевки ) – wyrabiają spostrzegawczość, refleks Eliza Małek 19 – Хто ? – Дедушка Пыхто Да бабушка Нихто ! – Скажи : двести. – Двести. – Голова в тесте ! – Откуда ? – От верблюда. - Я буду рассказывать, а ты говори: «И я тоже...» – Ладно. – Пошли мы в лес. – Вырубили корыто. – Налили помои. – И я тоже. – Свиньи стали есть. – И я... тоже. – А ты разве свинья?

Straszne historie ( страшилки ) Eliza Małek 20 Ustne opowiadania (proz ą lub wierszem) maj ą ce pozory opowie ś ci dokumentalnej, bliskie gatunkowi tzw. memoratu. Charakteryzuj ą si ę ostrym tragicznym konfliktem pomi ę dzy siłami dobra i zła. Bohaterem s.h. mo ż e by ć chłopczyk, dziewczynka, rodzina, grupa, któr ą chce zniszczy ć przedstawiciel ś wiata zła w osobie milicjanta czy milicji w ogóle (a nie postaci demonicznej, jak to miało miejsce w opowie ś ciach wierzeniowych). Rzadziej uosobieniem zła we współczesnych s.h. bywaj ą : macocha, starzec, wied ź ma lub przedmioty (czarna plama, prze ś cieradło, fortepian, pantofle), pod których postaci ą ukrywaj ą si ę złe postacie o cechach ludzkich.

Typy strasznych historii Eliza Małek S.h. z tragicznym finałem, czyli s.h. wła ś ciwe. 2. S.h. ze szcz ęś liwym finałem (dobro zwyci ęż a zło). 3. S.h. bez rozwi ą zania, ale z efektami nagromadzenia i strasznych efektów, ko ń cz ą ce si ę nieoczekiwanym okrzykiem typu: Oddaj moje serce. 4. Antystraszyłki. Humorystyczny wariant s.h. Funkcja koloru w s.h. Złowieszczy przedmiot ma zazwyczaj czarny kolor. Obecność koloru czerwonego (czerwone buty, zasłony, plama) zapowiada tragiczny finał historii.

Жила - была девочка Eliza Małek 22 Жила - была девочка у мамы. Однажды она осталась одна. И вдруг по радио передают : - Девочка, девочка, Гроб на Колёсиках выехал с кладбища, твою улицу ищет. Прячься. Девочка испугалась, не знает, что делать. Мечется по квартире, хочет маме по телефону позвонить. А в телефон говорят : - Девочка, девочка, Гроб на Колёсиках нашёл твою улицу, он твой дом ищет. Девочка пугается страшно, все замки запирает, но из дома не убегает. Дрожит. Радио снова передаёт : - Девочка, девочка, Гроб на Колёсиках твой дом нашёл. В квартиру едет ! И так далее. Короче, когда мама домой приходит, она находит девочку неживой. Только во рту одно колёсико какое - то.

Wierszowane s.h. o małym chłopczyku i małej dziewczynce Eliza Małek 23 Маленький мальчик нашёл пулемёт, Больше в деревне никто не живёт... Маленький мальчик нашёл пистолет. Школа стоит, а директора нет. Маленький мальчик нашёл автомат. А дуло засунул он дедушке в зад. Деду теперь не дано уж понять, Кто научился так метко стрелять. Маленький мальчик варил холодец - По полу ползал безногий отец.

Eliza Małek 24 Маленькая девочка Девочка с горки каталась на санках, Рядом солдаты катались на танках. Хрустнули косточки, словно капуста, Стало на горке пустынно и грустно... Импортным средством волосы мыла Девочка с ласковым именем Мила. Горе настигло позже ребёнка - Девичьи волосы - все на гребёнке. Девочка Вера бомбу нашла - Немного в песочек зарыта была. Только она протянула к ней руки, Кости нашли лишь в соседней округе.

K omputerowe s.h. o małym chłopczyku Eliza Małek 25 Маленький мальчик попал в Интернет Ринулся в сети и мальчика нет. Долго искали его и упорно... Осталось от мальчика детское ПОРНО.... Маленький хакер пароль подбирал, Кабель задел, споткнулся, упал. Клава разбита, принтер дымится : Больше не будет наш хакер глумиться. Маленький хакер ломал Пентагон, " За Югославию !", - выкрикнул он. Больше не будет плохого Инета, Спит вечным сном голубая планета.

Elementy s.h. w tekstach dla najmłodszych Eliza Małek 26 Идёт коза рогатая, Идёт коза бодатая, Ножками топ - топ, Глазками хлоп - хлоп. Кто кашки не ест, Молока не пьёт, Забодает, забодает, забодает.

Parodie bajek Eliza Małek 27 Było sze ść kurcz ą tek, To bajki pocz ą tek. Przyjechał król i królowa, To bajki połowa. Przyjechał goniec, To bajki koniec. (Klasa VI, Opole, Racibórz) - Simonides, s. 122 Жили-были два мочала, Вот и сказке начало. Жили-были два павлина, Вот и сказке половина. Жили-были два гуся, Вот и сказка вся.

Dokucznyje bajki Eliza Małek 28 У попа была собака, O н её любил, O на съела кусок мяса – O н её убил. И в землю закопал, И на камне написал : У попа была собака, O н её любил... Wlazł pies do kuchni I ś ci ą gn ą ł mi ę sa ć wier ć, A jeden kucharz głupi Zar ą bał go na ś mier ć. A drugi kucharz m ą dry, Co w sercu lito ść miał, Pochował psa w ogrodzie I taki napis dał: Wlazł pies do kuchni...

Wykorzystanie poetyki folkloru dziecięcego przez poetów Eliza Małek 29 K орней Чуковский Тараканище Ехали медведи На велосипеде. А за ними кот Задом наперёд. А за ним комарики На воздушном шарике. А за ними раки На хромой собаке. Волки на кобыле. Львы в автомобиле. Зайчики В трамвайчике. Жаба на метле... Едут и смеются, Пряники жуют.

Wycieczka – K. Czukowskiego..Jechały nied ź wiedzie na welocypedzie. Za nimi kot bury z ogonem do góry. Za nimi w doro ż ce dwa nosoro ż ce Za nimi strusie w autobusie. Małpa z rakiem na psie okrakiem Kogut z indyczką bryczką. Kura z jajem tramwajem. Lew z krokodylem automobilem. Jadą wesoło, śmiechy, okrzyki, chrupią po drodze słodkie pierniki Eliza Małek 30

Literatura Eliza Małek 31 D. Simonides, Współczesny folklor słowny dzieci i nastolatków, Wrocław-Warszawa М. Н. Мельников, Русский детский фольклор, Москва Zadanie domowe: Wyszukaj po kilka polskich odpowiedników rosyjskich trajkotałek i strasznych historii. Naucz si ę na pami ęć co najmniej 3 tekstów (ró ż nych gatunków) w wersji oryginalnej.

Przykładowe pytania kontrolne Eliza Małek 32 Jak definiuje folklor dzieci ę cy D. Simonides? Omów ulubione gatunki folkloru nastolatków. Tematyka i poetyka strasznych historii. Omów rol ę rymu i rytmu w wybranych tekstach folkloru dzieci ę cego. Na czym polega atrakcyjno ść niebylic? Wymy ś l wyliczank ę zaczynaj ą c ą si ę od słów: Raz, dwa, trzy…