TAFAKKUR VA XAYOL Reja: 1. Xayol va uning fiziologik asosi haqida tushuncha. 2. Xayol turlari va jarayonlari. 3. Tafakkur va uning xususiyatlari. 4.Tafakkur turlari va shakllari. Tafakkur operatsiyalari va qonuniyatlari. Aim.Uz

Hayol deb odamning ongida ilgaridan bor bo'lgan va?tli alo?alarning (associaciyalarni) ?aytadan tiklanishi va bir-biri bilan yangicha ?o'shilishi or?ali narsa va ?odisalarning yangi obrazlarini ?osil ?ilishga aytiladi. Aim.Uz

Hayolning nerv fiziologik asosida ?am miyaning po'stida ilgari ?osil ?ilingan va?tli alo?alarning (associaciyalarning) yana ?ayta tiklanib, bir-biri bilan yangicha ?o'shilish jarayoni yotadi. Shuni ?am aytish kerakki, bosh miya yarim sharlarida ilgari ?osil ?ilingan va?tli alo?alar birin-ketin tiklanadilar va binobarin ularning ?o'shilishlari ?am asta-sekin yuzaga keladi. Ana shuning natijasida bosh miyaning po'stida inson o'z shahsiy ?ayotida ?ech ?achon idrok ?ilmagan narsalarning obrazlari paydo bo'ladi. Bu obrazlarning ko'pi vo?elikka mutla?o to'?ri kelmaydi va natijada tormozlanib ?oladilar. Bosh?a birlari esa vo?elikka to'?ri kelganligi ?amda inson faoliyati uchun miyadan yangi imkoniyatlar ochib bergani tufayli amaliy faoliyat natijalari bilan musta?kamlanadilar. Aim.Uz

Hayol jarayonlari sifatida ?uyidagilar ajratib ko'rsatiladi: Agglyutinaciya – «elimlash» degan ma'noni bildirib, unda turli ?ismlarni bitta ?ilib yangi obraz yaratiladi. Masalan: yalmo?iz kampir, suv parisi, kentavr, ssfinks obrazlari va bosh?alar Hayol jarayonlari sifatida ?uyidagilar ajratib ko'rsatiladi: Agglyutinaciya – «elimlash» degan ma'noni bildirib, unda turli ?ismlarni bitta ?ilib yangi obraz yaratiladi. Masalan: yalmo?iz kampir, suv parisi, kentavr, ssfinks obrazlari va bosh?alar Giperbolizaciya – obrazlarni kattalashtirish yoki kichiklashtirish shuningdek, alo?ida ?ismlarni o'zgartirishdir. Masalan: Gulliver, liliput, Alpomish, Rustam pa?lavon obrazlari kabilar Aim.Uz

Tizimlashtirish – o'hshatish or?ali ayrim tasavvurlarni ular orasidagi far?larni silli?lash; tipiklashtirish-bir hil obrazlarni ?aytarilishi bo'lib, ?ar bir davr uchun tipik bo'lgan obrazlarni yaratish Masalan: A.Ka??or ?ikoyalari («O'?ri», «Bemor») A.?odiriy («O'tgan kunlar») romani kabilar. Akcentlashtirish – ayrim belgilarni ta'kidlash or?ali obrazlar yaratish Masalan: o'rto?lik ?azillari. Akcentlashtirish badiiy adabiyotlarda juda ko'p ?o'llaniladi Tizimlashtirish – o'hshatish or?ali ayrim tasavvurlarni ular orasidagi far?larni silli?lash; tipiklashtirish-bir hil obrazlarni ?aytarilishi bo'lib, ?ar bir davr uchun tipik bo'lgan obrazlarni yaratish Masalan: A.Ka??or ?ikoyalari («O'?ri», «Bemor») A.?odiriy («O'tgan kunlar») romani kabilar. Akcentlashtirish – ayrim belgilarni ta'kidlash or?ali obrazlar yaratish Masalan: o'rto?lik ?azillari. Akcentlashtirish badiiy adabiyotlarda juda ko'p ?o'llaniladi Aim.Uz

Hayol jarayonida hayol tasavvurlarining hotira tasavvuridan far?i mu?im a?amiyatga ega. Hayol tasavvurlari ongda paydo bo'ladi va bar?aror bo'ladi. Hotira tasavvuridagi narsa doimo tanish narsadek ?is ?ilinadi. Hayol tasavvurlari esa yangilikni ?is ?ilish tuy?ularini beradi. Hayol tasavvurlari insonning ?izi?ish va ideallari bilan bo?li? bo'lgani sababli yangilikni ?is ?ilish tuy?ulari o?ibatida vujudga keladi. Hayol jarayonida hayol tasavvurlarining hotira tasavvuridan far?i mu?im a?amiyatga ega. Hayol tasavvurlari ongda paydo bo'ladi va bar?aror bo'ladi. Hotira tasavvuridagi narsa doimo tanish narsadek ?is ?ilinadi. Hayol tasavvurlari esa yangilikni ?is ?ilish tuy?ularini beradi. Hayol tasavvurlari insonning ?izi?ish va ideallari bilan bo?li? bo'lgani sababli yangilikni ?is ?ilish tuy?ulari o?ibatida vujudga keladi. Aim.Uz

Hayolning ?uyidagi turlari ajratib ko'rsatiladi: Tasavvur hayoli deb o'tmishda bo'lib o'tgan yoki ?ozirda bor bo'lgan lekin bizning turmush tajribamizda shu paytgacha uchratmagan, ya'ni biz idrok ?ilmagan tasavvur va obrazlar yaratishga aytiladi. Ijodiy hayol – deb tajribamizda bo'lmagan va vo?elikning o'zida ?am uchratmagan narsa va ?odisalar ?a?ida tasavvur ?amda obrazlar yaratishdan iborat hayol turiga aytiladi. Hayolning ?uyidagi turlari ajratib ko'rsatiladi: Tasavvur hayoli deb o'tmishda bo'lib o'tgan yoki ?ozirda bor bo'lgan lekin bizning turmush tajribamizda shu paytgacha uchratmagan, ya'ni biz idrok ?ilmagan tasavvur va obrazlar yaratishga aytiladi. Ijodiy hayol – deb tajribamizda bo'lmagan va vo?elikning o'zida ?am uchratmagan narsa va ?odisalar ?a?ida tasavvur ?amda obrazlar yaratishdan iborat hayol turiga aytiladi. Aim.Uz

Ihtiyorsiz hayol deb – odam o'zining oldiga ?ech ?anday ma?sad ?o'ymasdan, irodani ishga solmasdan, ?andaydir o'z-o'ziga obraz va tasavvurlarni yaratishiga aytiladi. Ihtiyoriy hayol deb oldindan belgilangan maqsad asosida iroda kuchini ishga solib muayyan obraz va tasavvurlarni yaratishga aytiladi. Realistik hayol – turida vo?elik aks ettiriladi, orzular amalga oshadi. Fantastik hayol – amalga oshmaydigan hayol turidir. Ihtiyorsiz hayol deb – odam o'zining oldiga ?ech ?anday ma?sad ?o'ymasdan, irodani ishga solmasdan, ?andaydir o'z-o'ziga obraz va tasavvurlarni yaratishiga aytiladi. Ihtiyoriy hayol deb oldindan belgilangan maqsad asosida iroda kuchini ishga solib muayyan obraz va tasavvurlarni yaratishga aytiladi. Realistik hayol – turida vo?elik aks ettiriladi, orzular amalga oshadi. Fantastik hayol – amalga oshmaydigan hayol turidir. Aim.Uz

Malum bir insonga ijod qilish imkoniyatini yaratuvchi, boshqalardan esa bu imkoniyatni darig tutuvchi nima ekanligi haqidagi masala mashhur olimlarni otmishdan qiynab keladi. Xuddi shunday, fransiyalik psixolog T. Ribo tomonidan asoslab berilgan ijodiy jarayonda algoritmlashtirish va uni oqitishning imkoniyati mavjud emasligi haqidagi nuqtai nazariuzoq vaqt hukmron fikr hisoblangan. Uning yozishicha: «Kashf etish metodlari»ga keladigan bolsak, haqiqatda ular mavjud emas, buning aksi bolganida edi, u holda kashfiyotchini hozirda mexanik va soatsozlarni ishlab chiqargandek, ishlab chiqarish mumkin bolar edi». Lekin asta-sekin bu nuqtai nazar shubha ostiga olina boshladi. Birinchi oringa ijodkorlikka bolgan qobiliyatni rivojlantirish mumkinligi gipotezasi kotarildi. Маклаков А.Г. Общая психология. СПб., Б.295. Aim.Uz

Hayol sifatlariga ?uyidagilar kiradi: Hayoli kengligi, Mazmundorligi, Kuchi Realligi, Fantaziya boyligi Hayol sifatlariga ?uyidagilar kiradi: Hayoli kengligi, Mazmundorligi, Kuchi Realligi, Fantaziya boyligi Aim.Uz

Hayol kengligi vo?elikning kishilar faoliyati uchun bo'ladigan doirasi bilan belgilanadi. Hayolning unumdorligi biror narsaga nisbatan hayolning boyligi, hilma-hilligi bilan belgilanadi. Kuchli hayolda odam juda tez ta'sirlanadi. Hayol kengligi vo?elikning kishilar faoliyati uchun bo'ladigan doirasi bilan belgilanadi. Hayolning unumdorligi biror narsaga nisbatan hayolning boyligi, hilma-hilligi bilan belgilanadi. Kuchli hayolda odam juda tez ta'sirlanadi. Aim.Uz

Hayol kuchi ?uyidagilarga bo?li? bo'ladi: Hayol kuchi e?tiyoj, ?izi?ish, istaklarning kuchiga bo?li? bo'ladi. Hayol kuchi ?issiyotga bo?li? bo'ladi, ?issiyot ?anchalik kuchli bo'lsa, hayol shunchalik erkin bo'ladi. Hayol kuchi idrokka bo?li? bo'ladi. Biz idrok ?ilganimizda di??at bilan idrok ?ilsak, hayol kuchayib, kengayadi, agar di??atimiz hayolga ?aratilsa, unda idrok ?ilsak, hayol kuchayib kengayadi, agar di??atimiz hayolga ?aratilsa unda idrok susayadi. Hayol kuchi kishining a?voliga, asab tizimiga bo?li? bo'ladi, ya'ni asab tizimining tetikligiga, charchab ?olganligiga, so?ligiga va betobligiga bo?li? bo'ladi. Hayol kuchi ?uyidagilarga bo?li? bo'ladi: Hayol kuchi e?tiyoj, ?izi?ish, istaklarning kuchiga bo?li? bo'ladi. Hayol kuchi ?issiyotga bo?li? bo'ladi, ?issiyot ?anchalik kuchli bo'lsa, hayol shunchalik erkin bo'ladi. Hayol kuchi idrokka bo?li? bo'ladi. Biz idrok ?ilganimizda di??at bilan idrok ?ilsak, hayol kuchayib, kengayadi, agar di??atimiz hayolga ?aratilsa, unda idrok ?ilsak, hayol kuchayib kengayadi, agar di??atimiz hayolga ?aratilsa unda idrok susayadi. Hayol kuchi kishining a?voliga, asab tizimiga bo?li? bo'ladi, ya'ni asab tizimining tetikligiga, charchab ?olganligiga, so?ligiga va betobligiga bo?li? bo'ladi. Aim.Uz

Hayolning realligi – vo?elikni to'?ri aks ettiruvchi hayoliy obrazlarning yaratilishi, geniylarni hayolining kuchi real hayoldir. Aim.Uz

Bolalar ertaklarni tinglashni, vo?ealarni eshitishni yo?tirishlarining asosiy sabablari: Kattalarning fikrlarini eshitish natijasida bolalarda ular ?ali ko'rmagan narsalar to'?risida obrazlar paydo bo'ladi. Kichik yoshdagi bolalar hayolining o'sishi uchun tarbiyachining olib boradigan mash?ulotlari, turli o'yinlarini tasavvur etishlari katta a?amiyatga ega. Hayol faoliyati kuchli bo'lsa uning mazmuni kengro? idrok ?ilinadi. Bolalar ertaklarni tinglashni, vo?ealarni eshitishni yo?tirishlarining asosiy sabablari: Kattalarning fikrlarini eshitish natijasida bolalarda ular ?ali ko'rmagan narsalar to'?risida obrazlar paydo bo'ladi. Kichik yoshdagi bolalar hayolining o'sishi uchun tarbiyachining olib boradigan mash?ulotlari, turli o'yinlarini tasavvur etishlari katta a?amiyatga ega. Hayol faoliyati kuchli bo'lsa uning mazmuni kengro? idrok ?ilinadi. Aim.Uz

Hayolning asosiy hususiyatlari ?uyidagilardan iborat: Hayol jarayonining hususiyatlaridan biri shundan iboratki, hayol odamning e?tiyojlari, ?izi?ishlari va o'z oldiga ?o'ygan vazifalari bilan bo?li? ?olda yuzaga keladi. Hayol jarayonining o'ziga hos hususiyatlaridan yana biri shundaki, hayol hamisha boy tajriba ?amda bilimlarga asoslanadi. Hayol jarayonining o'ziga hos hususiyatlaridan navbatdagisi hotira tasavvurlarini analiz va sintez ?ismidan iboratdir. Hayolning o'ziga hos hususiyatlaridan yana biri shundaki, agar idrok obrazlari ayni ?ozirgi paytdagi narsalar bilan bo?li? bo'lsa, hotira obrazlari o'tgan zamondagi narsalarning obrazlarini tiklash bilan bo?li? bo'lsa, hayoliy yo'l bilan yaratilgan obrazlar esa ?ozirgi va o'tgan zamongagina emas, balki kelajak zamonga, odam kelajakda nima ishlar ?ilishini hayolan tasavvur ?ilib ko'rish bilan bo?li? bo'lishi mumkin. Hayolning asosiy hususiyatlari ?uyidagilardan iborat: Hayol jarayonining hususiyatlaridan biri shundan iboratki, hayol odamning e?tiyojlari, ?izi?ishlari va o'z oldiga ?o'ygan vazifalari bilan bo?li? ?olda yuzaga keladi. Hayol jarayonining o'ziga hos hususiyatlaridan yana biri shundaki, hayol hamisha boy tajriba ?amda bilimlarga asoslanadi. Hayol jarayonining o'ziga hos hususiyatlaridan navbatdagisi hotira tasavvurlarini analiz va sintez ?ismidan iboratdir. Hayolning o'ziga hos hususiyatlaridan yana biri shundaki, agar idrok obrazlari ayni ?ozirgi paytdagi narsalar bilan bo?li? bo'lsa, hotira obrazlari o'tgan zamondagi narsalarning obrazlarini tiklash bilan bo?li? bo'lsa, hayoliy yo'l bilan yaratilgan obrazlar esa ?ozirgi va o'tgan zamongagina emas, balki kelajak zamonga, odam kelajakda nima ishlar ?ilishini hayolan tasavvur ?ilib ko'rish bilan bo?li? bo'lishi mumkin. Aim.Uz

Tafakkur deb narsa va hodisalar o'rtasidagi eng muhim boglanishlar va munosabatlarning ongimizda aks ettirilishiga aytiladi. P.I.Ivanovning darsligida «tafakkur insonning shunday aqliy faoliyatidirki, bu faoliyat voqelikni eng aniq, to'liq, chuqur va umumlashtirib aks ettirishga (bilishga), insonni tagin ham oqilona amaliy faoliyat bilan shugullanishiga imkon beradi» deb ta'riflanadi. M.V.Gamezo tomonidan «tafakkur voqelikning umumlashgan holda va so'z hamda o'tmish tajriba vositalarida aks ettirilishi» ekanligi bayon qiladi P.I.Ivanovning darsligida «tafakkur insonning shunday aqliy faoliyatidirki, bu faoliyat voqelikni eng aniq, to'liq, chuqur va umumlashtirib aks ettirishga (bilishga), insonni tagin ham oqilona amaliy faoliyat bilan shugullanishiga imkon beradi» deb ta'riflanadi. M.V.Gamezo tomonidan «tafakkur voqelikning umumlashgan holda va so'z hamda o'tmish tajriba vositalarida aks ettirilishi» ekanligi bayon qiladi

A.V.Petrovskiy tahriri ostidagi darslikda tafakkurga quyidagicha ta'rif keltiriladi: «Tafakkur – ijtimoiy sababiy, nutq bilan chambarchas bogliq muhim bir yangilik qidirish va ochishdan iborat psihik jarayondir, boshqacha qilib aytganda, tafakkur voqelikni analiz va sintez qilish, uni bavosita va umumlashtirib aks ettirish jarayonidir»

Tafakkur operatsiyalari quyidagilardan iborat: analiz; sintez; abstraksiyalash; taqqoslash; umumlashtirish; tasniflash; Tizimga solish.

Analiz – shunday bir tafakkur operatsiyasidirki uning yordami bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy jihatdan hususiyatlarini tahlil qilamiz. Sintez – shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, biz narsa va hodisalarning analizda bo'lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo'laklarini sintez yordami bilan fikran va amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga keltiramiz.

Tafakkur shakllari quyidagilarda ifodalanadi: Hukm Xulosa chiqarish Tushuncha