1-MAVZU. DUNYO DINLARI TARIXI FANIGA KIRISH

Reja 1. Ozbekistonda dinga yangicha qarash va munosabatlarning shakllanishi. 2. Dunyo dinlari tarixi fanining maqsad va vazifalari. 3. Dinning tarifi va uning jamiyatdagi vazifalari.

Dinshunoslik sohalari Din fenomenologiyasiDin sotsiologiyasiDin psixologiyasiDin mifologiyasiDin falsafasiDin tarixiDin antropologiyasiDiniy etikaDin filologiyasi

Ozbekiston mustaqillikka erishgandan song dinga yangicha qarash va munosabat bildirish imkoniyati tugildi. Natijada nisbatan yangi bolgan dinshunoslik fani vujudga keldi. Bu fan ilgarigi ateizmdan farqli olaroq, dinni tanqid qilish, uni jamiyatdan yoqotish maqsadida emas, balki unga milliy manaviyatning bir bolagi sifatida yondashib, uni xolisona organishni oz oldiga maqsad qilib qoydi.

ATEIZM (yun. a inkor qo ʻ shimchasi, theos xudo; xudoni, dinni inkor etish) dinni, diniy ta ʼ limotni, xudoni, umuman ilohiy kuchlarga e ʼ tiqod qilishni inkor etish. Diniy va ateistik dunyoqarashlar bir-biriga zid bo ʻ lib, buning zaminida idealistik va materialistik falsafiy yo ʻ nalishlar o ʻ rtasidagi kurash yotadi. Ateizm qadimda ilk ateistik tasavvurlar paydo bo ʻ lgan davrdan hozirgi kungacha bir necha bosqichni bosib o ʻ tdi. Qadimgi Misr, Bobil, Hindiston va Xitoyda mil. av. 3-ming yillikdan boshlab diniy aqidalarni tanqid qilgan asarlar paydo bulgan. Antik dunyo, ya ʼ ni Yunoniston va Rim ateistlari tabiat hodisalarini materialistik asosda talqin qilishga, dinlarning vujudga kelish sabablarini ochishga urindilar. O ʻ rta asrlarda dinning mavqei kuchli bulgan sharoitda Ateizm deyarli rivojlanmadi. Yevropada o ʻ rta asr mutaassibligi ustidan g ʻ alaba qozonilgach, Spinoza, fransuz materialistlari, Feyerbax kabi ateistlar o ʻ z faoliyatlarini Tavrotning tanqidi va dunyoviy ma ʼ rifatchilikni yoyishga qaratdilar. Umuman Marksgacha Ateizm asosan dinni tanqid qilish bilan cheklangan holda uning jamiyatda saqlanib qolishi va muayyan maqsadlarga xizmat qilishini e ʼ tirof etish bilan xarakterlanadi.

BARUX (BENIDIKT) SPINOZA ( ) Tajribalar til odamlarning hukmiga eng kam itoat etadigan narsa ekanligini korsatdi. Odamlar esa hammadan ham oz ehtiroslarini cheklashga noqobildirlar. Olloh bizga olchovli aql-idrok va cheksiz iroda inom etgan. Ammo U bizni ne maqsadda yaratganidan bexabarmiz. Insonning tabiat va jamiyat stixiyali kuchlari oldida ojizligi tufayli din kelib chiqqan deb tushuntiradi. U axloq prinsiplarini insonga azaldan xos bo ʻ lgan baxtga intilishdan keltirib chiqaradi. Uning fikricha, har bir kishi o ʻ z ehtiyojlarini oqilona cheklab, boshka kishilarga mexrmuhabbat bilan karagandagina baxtga erishishi mumkin. FEYERBAX (Feuerbach) Lyudvig Andreas ( ) Birinchidan, inson ongsiz va ixtiyorsiz ravishda Xudoni o'z qiyofasida yaratadi, keyin esa bu Xudo ongli va ixtiyoriy ravishda o'z qiyofasida odamni yaratadi (Xristianlikning mohiyati). "Insonning dunyoqarashi qanchalik cheklangan bo'lsa, u tarix, tabiat va falsafani qanchalik kam bilsa, o'z diniga shunchalik samimiy bog'liq bo'ladi"

Marksistik Ateizm bundan tubdan farq qiladi, zero u o ʻ z oldiga yerdagi hayotni inqilobiy yo ʻ l bilan o ʻ zgartirib, dindan xoli bo ʻ lgan jamiyat barpo etishni maqsad qilib qo ʻ ygandi. Markschi-leninchilar «kommunistik jamiyat qurilishi jarayonida diniy hamda o ʻ tmishning boshqa sarqitlaridan ozod bo ʻ lgan, ilmiy ateistik dunyoqarash bilan qurollangan yangi inson shakllanajagi» haqida da ʼ vo qildilar. Marksistik ateizm O ʻ zbekistonda ham o ʻ zining salbiy rolini o ʻ ynadi. XX asrning 30-yillarda respublikada «Xudosizlar» nomi bilan o ʻ zbek tilida jurnal nashr etildi. Arab alifbosi bekor qilingach, minglab kitoblar yoqib yoki ko ʻ mib tashlandi, yuzlab masjid va madrasalar omborxonalarga aylantirildi yoki tashlandiq holga keltirildi, arab tili va islom tarixining bilimdonlari quvg ʻ in ostiga olindi. Toshkent shahrida butunittifoq Ilmiy ateizm institutining respublikalararo filiali ochilgani (1981-y.) va, ayniqsa, O ʻ zbekiston KP MKning 16 – (1984-y.) plenumi chaqirilganidan keyingi paytni O ʻ zbekistonda Ateizmning quturgan yillari deb atash mumkin. Zero shu yillari mamlakatda dinga uzil-kesil barham berishga qaratilgan tadbirlar o ʻ tkazildi. Jumladan, liniy bayramlar va marosimlar ta ʼ qiklanadi; hatto sevimli xalq bayrami Navro ʻ zga ham «diniy» tamg ʻ a urilib, uni yo ʻ qqa chiqarishga harakat qilindi. SSSR qulagach, «ilmiy ateizm» umuman fan sifatida yo ʻ q bo ʻ ldi.

Xalqning afyuni ( nem. Opium des Volkes ) - bu dinning majoziy ta'rifi bo'lib, u Karl Marks tufayli keng tarqalgan bo'lib, uni o'zining " Gegel huquq falsafasining tanqidi" (1843) asarida qo'llagan. Dinni afyun bilan taqqoslash Marksdan oldin ham ma'lum. Shunga o'xshash ibora birinchi marta Jan-Jak Russo tomonidan 1761 yilda nashr etilgan "Juliya yoki Yangi Eloise" romanida ishlatilgan. Bu iborani Markiz de Sad o'zining "Julyetta" (1797) romanida va nemis shoiri Novalis "Pollen" (1798) aforizmlar to'plamida qo'llagan. Xuddi shunday taqqoslash boshqa shoirlar, yozuvchilar va faylasuflarning (Charlz Kingsli, Geynrix Geyn, Lenin) asarlarida ham uchraydi.

Sovet Ittifoqida Ozarbayjon SSR, Tojikiston SSR, Turkmaniston SSR, Qirg ʻ iziston SSR, Qozog ʻ iston SSR hamda O ʻ zbekiston SSRda, Volga va Ural daryolari sohillarida hamda Rossiya SFSRning shimoliy Kavkaz hududida ko ʻ plab musulmonlar yashagan. Bolsheviklar boshida Sovet hokimiyati hali chuqur o ʻ rnashmagani hamda musulmonlar orasida inqilob g ʻ oyalarini targ ʻ ib qilish istagi tufayli Islomga qarshi keskin kurashmadi. Ammo sobiq Rossiya Imperiyasining chekka hududlarida sovet hokimiyati o ʻ rnatilganidan keyin, 1930-yillarga kelib bolsheviklar ko ʻ p sonli masjidlarni yopdi va buzib tashladi, ko ʻ plab imom va din peshvolarini qirg ʻ in qildi yillar yakunigacha musulmon ta ʼ lim tizimlari tugatildi, arab yozuvidagi ko ʻ plab diniy manbalar yo ʻ q qilindi. Sovet Ittifoqi hukumati faol tarzda ateizmni targ ʻ ib qildi. Shunday bo ʻ lsa-da, yuqorida tilga olingan olti musulmon mamlakatda aholi din amallarini bajarishiga qisman ruxsat berildi. Yirik shaharlarda masjidlar o ʻ z faoliyatini davom ettirdi, ammo ularning soni 1917-yilda 25 mingni tashkil qilgan bo ʻ lsa, 1970-yillarga kelib bu ko ʻ rsatkich 500 ga tushib qoldi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda dinga qo ʻ yilgan cheklovlar nisbatan yumshatildi yil Buxoroda Mir Arab madrasasi faoliyati tiklandi va yillarda ushbu madrasa Sovet Ittifoqidagi yagona islomiy o ʻ rta ta ʼ lim muassasasi bo ʻ lgan yillarning ikkinchi yarmidan boshlab faol tarzda ilmiy ateizmni targ ʻ ib qilish harakatlaridan voz kechildi va diniy cheklovlarning ayrimlari bekor qilindi. Aynan shu davrda avval yopilgan masjidlar ochildi, Qur ʼ on O ʻ rta Osiyo xalqlari tillariga tarjima qilindi. Xususan, O ʻ zbekiston SSRda Sharq yulduzi jurnalida Qur ʼ onning Alouddin Mansur qilgan o ʻ zbekcha tarjimasi chop etildi yil sovet hukumati Ufa va Boku shaharlarida oz sonli imomlar tahsil olishiga izn berilishini e ʼ lon qildi yillar yakuniga kelib Sovet Ittifoqida million odam o ʻ zini musulmon deb hisoblagan. Bunga qaramasdan, masjidlar soni 500 dan oshmadi, rasman ro ʻ yxatdan olingan masjid va madrasalar tashqarisida diniy faoliyat man etildi. Rasmiy diniy muassasalar faoliyatini sovet hukumati tuzgan to ʻ rt diniy boshqarma nazorat qildi. O ʻ rta Osiyo va Qozog ʻ iston, Yevropa Sovet Ittifoqi va Sibir hamda Shimoliy Kavkaz va Dog ʻ iston musulmonlari diniy boshqarmalari sunniy musulmonlar faoliyatini nazorat qildi, Kavkazorti musulmonlari diniy boshqarmasi esa ham sunniylar, ham shialar diniy faoliyatini nazorat qildi. Sovet Ittifoqidagi musulmonlarning 90 foizi sunniy bo ʻ lgan, qolgan 10 foizi shia bo ʻ lib, ular asosan Ozarbayjon SSRda istiqomat qilgan.

Stanok oldidagi xudosiz jurnalining xudosiz besh yillikka bag ʻ ishlangan muqovasi (1930). Unda V shaklidagi besh yillik belgisi Iudaizm, Xristianlik va Islom ramzlarini ezmoqda. Estoniyada 77,5; Shvetsiyada 66,5; Chexiya va Sh.Koreyada 64,3; Buyuk Britaniyada 52; Xitoyda 50,5; Rossiyada 48,1; Ukraina 42,4; AQSH da 16,1; Dunyo aholisinng 16 % (1,1 mlrd) dinsizlar.

Собиқ Иттифоқ даврида динга қарши кураш олиб бориш учун тузилган оммавий жамият. Унинг тарихи йилларда Худосизлар тугаракларидан бошланади. Шулар заминида 1924 й. Москвада Безбожник (Худосиз) газетасининг дўстлари жамияти ташкил этилган йил апрелида жамиятнинг биринчи Бутун иттифоқ сеъездида Худосизлар иттифоқи тузилган. Худосизларнинг иккинчи Бутун иттифоқ сеъездидан (1929 й. Июн) бошлаб Курашчан Худосизлар иттифоқи деб атала бошланган. Бу иттифоқнинг юқори органи Бутун иттифоқ сеъездида сайлаб қўюлувчи марказий кенгаш бўлган. У муассалар, ташкилотлар, ўқув юртлари, колхозлар, ҳарбий қисмларда қуйи ташкилотлар тузиб, улар орқали кундалик атеистик ташвиқот юритган. Курашчан Худосизлар иттифоқи ўша даврдаги барча иттифоқдош республикаларда ҳам тузилган. Жумладан, 1925 йил ноябрда Ўзбекистонда Худосизларнинг республика сеъезди чақирилиб, унда Ўзбекистон Худосизлар иттифоқи таъсис этилди йилнинг сентябр-октябрида Худосизлар конференциялари ўтказилди. Курашчан Худосизлар иттифоқининг иккинчи сеъездидан сўнг Ўзбекистонда диний идеологияга қарши кураш янада кучайтирилди йили Тошкентда динга қарши тарғибот музейи очилди, қишлоқ чойхоналарида атеистик бурчаклар ташкил этилди. Ўзбекистонда Курашчан Худосизлар иттифоқининг 1928 йилдан Худосизлар журнали, 1939 йилдан Худосиз газетаси чиқарилган. Немис-фашистларининг собиқ Совет иттифоқи ҳудудларига бостириб кириши динга бўлган муносабатни ҳам ўзгартириб юборди ва "Курашчан худосизлар иттифоқи" фаолияти тўхтатилди. "Худосиз" журналининг энг сони сони 1941 йил июл ойида нашрдан чиқди. "Курашчан худосизлар иттифоқи" эса, расман 1947 йили тарқатиб юборилди. Энди унинг вазифаси "Бутун иттифоқ сиёсий ва илмий билимларни тарқатиш жамияти"га ўтди ("Билим" жамияти). "Курашчан худосизлар иттифоқи"нинг барча моддий воситалари янги жамиятга берилди. Даҳрийликка тарғиб қилувчи мутахассилар янги жамиятнинг асосига айланди. Номи ўзгаргани билан моҳияти ўзгаргани йўқ.

Religion Followers (billions) Cultural tradition Founded Christianity2.4 Abrahamic religions Middle East Islam1.9 Abrahamic religions Arabia (Middle East), 7th century Hinduism1.2 Indian religions Indian subcontinent Buddhism0.5 Indian religions Indian subcontinent Folk religion0.4RegionalWorldwide Eng yirik diniy guruhlar

Nature журналида 1996 йил ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, тасодифан танлаб олинган олимларнинг 60,7 фоизи Худонинг мавжудлиги шубҳа ёки умуман ишонмаслигини билдирган йил ўтказилган, Америка миллий фанлар академияси билан боғлиқ тадқиқот натижалари янада кутилмаган бўлиб чиқди, унга кўра, олий даражадаги ютуқлар учун аъзо бўлиш мумкин бўлган Академия аъзоларининг атиги 7 фоизи Худога ишонган, 72,2 фоизи эса Худога ишонмаслигини эълон килишга тайёр бўлган. Турли даражадаги олимларнинг бошқа тадқиқтлари ҳам мавжудки, улар қуйидаги даражаларни кўрсатади: олимлар даражаси қанчалик юқори бўлса, уларнинг орасида диндорлар шунчалик кам бўлармиш. агар бутун АҚШ аҳолисини оладиган бўлсак, унинг тахминан 80 фоизи диндор ҳисобланади агар АҚШ олимларини оладиган бўлсак, уларнинг орасида 33 фоизи диндорлар, 41 фоизи атеистлар ҳисобланади, қолганлар эса ёки жавоб бермаган, ёки қандайдир бир мавҳум нарсага ишонади («универсал руҳ» ёки «олий кучлар»). Бироқ ҳатто уларни ҳа диндорларга қўшган тақдирда ҳам 60 фоиз диндорлар ва 40 фоиз атеистлар келиб чиқади. Шундай бўлсада, бу 80 фоиз ва ундан ортиқ диндорлар бўлган АҚШ аҳолисидан кескин фарқ қилади. «элита» тадқиқотчилик университетлари олимлари орасида 62 фоиздан сал кўпи атеистлар ёки агностиклар ва фақат 23 фоизигина Худога ишонади. миллий фанлар академияси аъзолари орасида 93 фоизи атеистлар ёки агностиклар ва фақат 7 фоизигина диндор ҳисобланади. Keys

Ilmiy-texnik jihatdan rivojlangan mamlakatlarda muayyan falsafaga (mas, neopozitivizm, ekzistensializm va h. k.) asoslangan ateistik qarashlar hozir ham sezilarli o ʻ rin egallaydi. Ayniqsa XX asrning 2- yarmida Bertran Rassel va Jan-Pol Sartrlarning asarlari bu borada katta rol o ʻ ynadi. AQSH va G ʻ arbiy Yevropa mamlakatlari aholisining 810% ateist hisoblanadi. Yer yuzida turli dinlar va mayda diniy firqalar misli ko ʻ rilmagan darajada ko ʻ payib ketgan bugungi real voqelikda Ateizmning o ʻ ziga ham e ʼ tiqod sifatida qarash urf bo ʻ layapti. Ko ʻ pgina xalqaro hujjatlarda, xususan, Inson huquqlari deklaratsiyasida: «Har bir inson fikr, vijdon, din va e ʼ tiqod erkinligi huquqiga egadir», deb yozilgan. Zamonaviy demokratik jamiyatlarda, shu jumladan, O ʻ zbekistonda fuqarolar uchun haqiqiy vijdon erkinligi huquqi, ya ʼ ni har qanday dinni erkin tanlab olish yoki hech qanday dinga e ʼ tiqod qilmaslik Konstitutsiya bilan kafolatlangan.

Ўзбекистон мустақиллик йилларида дин ва диний эътиқодларга янгича муносабат Биринчидан, динга аждодларимизнинг улкан ҳаётий ва маънавий тажрибаларини уйғунлаштирган тарихий-маданий мерос сифатида қараладиган бўлди. Иккинчидан, динни илм-фанга, инсон ақлу идрокига қарши турувчи ҳодиса деб эмас, балки ён-атрофни, оламни, дунёни идрок этишнинг ўзига хос усули деб тушуниш юзага келди. Учинчидан, динни маънавий, маданий ҳаётнинг, ижтимоий онгнинг бир кўриниши сифатида нафақат ижобий шу билан бирга баҳс талаб мавзуларни ҳам ўз ичига оладиган ҳодиса деб қараш шаклланмоқда. Тўртинчидан, динда кишилар маънавиятини, руҳий дунёсини бойитадиган, асрлар давомида шаклланган ижтимоий-тарбиявий тажрибалар тўпланган, ушбу меросдан фойдаланиш комил инсон тарбияси учун муҳимдир деган фикр қарор топмоқда. Бешинчидан, Ўзбекистон фикрлар ва илмий ёндашишлар плюрализмини (хилма-хиллигини) қўллаб-қуватловчи, инсон ҳуқуқларини қадрловчи демократик жамият қуришга интилаётган экан, диний эътиқод ва фикрлар ҳам ижтимоий тараққиётимизнинг бир томони, уларсиз фуқаролараро тотувликни, консенсусни тасаввур қилиш қийин деган қараш қарор топмоқда.

1956 yilda Livanning taniqli siyosat va jamoat arboblaridan biri, parlament deputati, mamlakatdagi yetakchi "Jaridat Tarabul" – "Tarabulis" gazetasi sohibi Shayx Nadim al-Jisr Imom Buxoriyni ziyorat qilgan. Shoir Xurshid Davronning yozishicha, "Toshkentgacha Shayx Nadim hech kim bilan gaplashmadi. Poytaxtga yetib kelgach, Ozbekiston rahbari bilan uchrashtirishni iltimos qildi. Xabarlarga kora, shayx uchrashuvda shunday degan ekan: "Imom Buxoriy xoki turobini olib ketishga ruxsat beringlar, evaziga osha tuproqning ogirligi qancha bolsa, oshanga teng hajmda tilla olib kelishga va'da beraman!" yildan keyin 1986 yilda Sudan Bosh vaziri Sodiq Mahdiy, Jahon Islom tashkiloti Bosh kotibi orinbosari Muhammad Nosir al – Abbudiy, 1987 yilda Malayziya Bosh vaziri Maxatxir Muhammad, Afgoniston Diniy ishlar va vaqf vaziri Abduljamil Zarifiy, 1988 yilda Marokash Islom ishlari va vaqf vaziri Abdulkabir al-Alviya al-Magribiy, Quvayt Islom yodgorliklari markazi direktori Shayx Xessa as-Saboh xonim, 1989 yilda Indoneziya Prezidenti Suxartolar Imom Buxoriyni ziyorat qilgan.

Turklik tomonidan Shayx Nadimning bobosi asli Turkiyaning Adana shahridan bolmish Abdulgani afandi Ramazonogli edi. Abdulgani afandi ancha badavlat oilaning rahbari bolib, uzoq vaqt Bayrut xojalik sudining raisi bolib ishlagan. Uning toqqiz ogli va olti qizi bor edi. Abdulgani afandi qizlaridan birini Shayx Husayn al-Jisr uzatgan yili Tripolida tugilgan Nadim dastlabki talimni otasidan oldi. Otasi olmidan keyin Xums va Bayrutda oqidi yili harbiy xizmatga chaqirilgan Nadim Suets kanali inglizlar tomonidan ishgol etilganda asirlikka tushadi. Etiborli odamlar oraga tushib Qohiradagi qamoqxonadan chiqqach, Tripoliga qaytib, adabiy ijod bilan shugullanadi. U umri davomida bir necha sheriy toplam ham elon qildi yildan boshlab sud tizimida ishlab, sud`ya,hatto prokuror maqomiga kotariladi.Hatto Akkar shahrining hokimi bolib ham ishladi, advokatlik ham qildi. Marokash qiroli 1955 yili uni oz mamlakatiga taklif qildi. Shayx Nadim Tripoli shahridan mamlakat parlamenti deputatligiga saylanadi yili esa u Tripoli va Shimoliy Livan muftisi etib saylanadi. Shayx Nadim birinchi sunniy muftiy sifatida tarixga kirgan.

Имом Бухорий мақбарасининг XX аср ўрталаридаги қаровсиз ҳолати.

Мустақиллик даврида барпо этилган Имом Бухорий мажмуасининг очилиши. (1998 йил)

Дунё динлари тарихи предмети тарихий тараққиётнинг муайян босқичида пайдо бўлган барча динлар шаклларининг маънавий, ижтимоий, гносеологик ва психологик илдизларини, уларнинг таълимоти ва маросимчилиги унинг халқлар хаётидаги ўрни, вазифаларини илмий жиҳатдан ўрганувчи фандир.

Дунё динлари тарихининг мақсади 1-чидан, талабаларни дин ва таълимотлардан ташқари илмий тушунча, таълимот, назариялар, фалсафий хулосалар беришга ўргатиш. Диннинг келиб чиқиши, эволюцияси, ҳозирги холати, диннинг инсоннинг сиёсий, маънавий, ижтимоий ҳаётида тутган ўрни ҳақида назарий билимлар бериш; 2-чидан, исломнинг Ўрта Осиёда 8 асрдан бошлаб хукмрон динга айланганлигини ва унинг шахс, оила, жамият ҳаётида тутган ўрни, маданият ва маънавият, санъат ва адабиётга қўшган хиссаси ҳақида ёритиш; 3-чидан, ибтидоий динларнинг жаҳон динларигача бўлган шакллари, таълимотлари, йўналишлари ва оқимлари, мазҳаб ва секталари хақида илмий хулосалаш, мустақил фикрлашга ўргатишдир Диннинг вазифалари унинг алоҳида шахсга ва жамиятга таъсири ва табиатидан келиб чиқади. Д Д Тнинг вазифаси ёшларга шахс, оила, жамият ҳаётига кириб бориши, маданият ва маънавиятни бойитишга қўшган ҳиссасини кўрсатиб беришдир.

Фан мақсади Талабаларни дин, унинг турлари пайдо бўлиши ва тарихи Ривожланиши ва таълимоти асосий манбалари Ўтмиш ва ҳозирги кунда халқлар ҳаётидаги ўрнини ўргатиш Жамиятни маънавий камол топтиришда диний қадриятлар аҳамиятини ёритиш Мустақиллик йилларида динга муносабатнинг ўзгариши, давлат ва дин муносабатлари ва Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисидаги Қонуннинг мазмуни ҳақида тушунчалар бериш орқали Ўз халқи ва Ватани тарихини яхши биладиган Буюк алломалар ва юксак маънавиятли халқ фарзанди эканлиги намоён этадиган Халқимиз келажаги буюклигига ишонтира оладиган толерант ёшларни тарбиялаш.

Бошқа фанлар билан алоқадорлиги тарихфалсафа социология Маънавият асослари адабиёт этномаданият психология ҳуқуқ

Дин(арабча-ишонч,лот. religion) Инсонни қуршаб олган атроф-мухитдан ташқарида бўлган, уни ва коинотдаги барча нарсаларни яратган, айни замонда инсонларга тўғри, ҳақиқий, одил ҳаёт йўлини кўрсатадиган ва ўргатадиган, илоҳий борлиққа ишонч ва ишонишни ифода этадиган маслак, қараш, таълимот.

Дин Инсон маънавий ҳаёти таркибий қисми Олам, ҳаёт яратилишини тасаввур қилишнинг алоҳида шакли Инсоният тарихини илоҳий тасаввури Ишонч туйғуси Комил инсонни тарбиялаш воситаси

Дин Дин (араб.-ишонч, ишонмоқ)-борлиқни яратувчи ва бошқарувчи, адолатнинг юксак намунаси, моддий оламга хос бўлмаган ва айни вақтда баркамоликнинг олий кўриниши сифатида тушунилувчи олий мавжудотга, яъни худога муносабат, тасаввур, урф одат ва маросимлар мажмуидир Фалсафа қомусий луғат. Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти 2004, 112-б. 1

Дин ҳақида фикрлар Абу Наср Форобий Фозил одамлар шаҳри асарида дин ҳам фалсафа каби воқеликни ўрганишга қаратилганини таъкидлаган. Абу Райҳон Берунийнинг ҳам динга муносабати унинг Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар ва Ҳиндистон асарларида баён этилган. Берунийнинг фикрича, дин ҳам илм бўлиб, бундай илм воқеликдаги нарса ва ҳодисаларни далиллаш, исботлаш орқали ўрганиш мумкин бўлмаган жойда қўлланилади.

Dinning tarkibiy qismlari Dindor Muqaddas manba Urf-odat va marosimlar IbodatxonaEtiqod

Diniy etiqod sohalari Dunyoning yaralishiInsonning kelib chiqishiGayb olamiIlohiy mukofot va jazoAzaliylik va abadiylikInson taqdiri

Diniy marosimlar Inson tugilishiPoklanishIbodatNikohOlimIltijoShukronalik

Ижтимоий,руҳий ва маънавий вазифалари компенсаторликинтеграторликлегитимловчиликкоммуникативрегуляторлик

Диннинг жамиятда бажарадиган ижтимоий, маънавий ва маърифий вазифалари қуйидагилардан иборат. Биринчидан, ҳар бир дин ўз эътиқод қилувчилари учун тасалли берувчилик, тўлдирувчилик – компенсаторлик вазифасини бажаради. Инсон ўз ҳаёти турмуш тарзи, табиат ва жамият билан бўлган муносабатлари жараёнида ҳаётий мақсадларига эришиши иложсиз бўлиб кўринганида, унда қандайдир маънавий-руҳий эҳтиёжга зарурият сезади. Дин бу ўринда маънавий-руҳий эҳтиёжни қондирувчи, тасалли берувчилик вазифасини бажаради. Иккинчидан, дин ўз таълимот тизимини вужудга келтиргач ўзига эътиқод қилувчилар жамоасини, шу таълимот доирасида сақлашга ҳаракат қилади. Бу диннинг бирлаштирувчилик – интеграторлик вазифаси деб аталади. Дин доимо ижтимоий, этник, маънавий ҳаётни ўз таъсири доирасида бўлишини кўзда тутади. Масалан, яҳудийликда мазкур дин вакиллари бир мафкура атрофида бир миллат ва ягона маслак эгалари бўлиб, ягона худо Яҳвенинг севимли бандалари эканликлари уқтирилади. Христианликда диний меъморий, тасвирий, мусиқа санъатидан фойдаланиб икона чизувчилар мактаблари фаолият олиб боради. Учинчидан, ҳар бир дин ўз қавмлари турмушини тартибга солиб назорат қилувчилик – регуляторлик вазифасини бажаради. Динлар ўз урф-одатлари, маросим ва байрамларини қавмлари томонидан ўз вақтида, қатъий тартибда амал қилинишини шарт қилиб қўяди. Тўртинчидан, дин диндорларнинг бирлигини, жамият билан шахснинг ўзаро алоқасини таъминловчи хусусият – алоқа боғлашлик вазифасига эга. Бунда конкрет бир динга эътиқод қилувчи киши шу диндаги бошқа кишилар билан боғлиқ бўлиши, урф-одат ва ибодатларни жамоа бўлиб адо этиш кўзда тутилади. Бешинчидан, диннинг интеграторлик функцияси билан қонунлаштирувчилик – легитимловчилик вазифаси чамбарчас боғлиқ. Диннинг бу функциясининг назарий асосини америкалик социолог Г.Парсонс ишлаб чиққан. Унинг фикрича «ҳар қандай ижтимоий тизим муайян чекловларсиз мавжуд бўла олмайди. Бунинг учун у қонун даражасига кўтарилган ахлоқ меъёрларини ишлаб чиқиши керак. Дин бундай меъёрларни қонунлаштирибгина қолмай уларга бўлган муносабатларни белгилайди». Олтинчидан, дин вазифаларининг фалсафий, назарий жиҳатлари мавжуд. У инсонга яшашдан мақсад, ҳаёт мазмуни, дорулфано ва дорулбақо дунё масалаларига ўз муносабатларини билдириб туришдан иборатдир.

таснифлари Тарихий- географик этник Эъти қ од қ илувчилар сони мавжудлиги

Тарихий географик тасниф Ўрта ер хавзаси Хиндистон динлари Шар қ ий ва жанубий шар қ ий Осиё дини Қ адимги Я қ ин ва Ўрта Шар қ Я қ ин ва Ўрта Шар қ пай ғ амбарли динлари Америка хиндулари дини

Этник таснифига кўра дин Уру ғ қ абила тотемизм миллий яхудийлик жахон ислом

ЭТНИК ТАСНИФ Уру ғ қ абила миллатжа ҳ он

Таълимотига кўра яккахудолик Ислом ва иудавийлик монотеистик кўпхудолик Хиндуизм, конфуцийлик политеистик

Динни тад қ и қ этиш йўналишлари дин ило ҳ иётфалсафийилмий

Динни тад қ и қ этиш йўналишлари ило ҳ иёт Ахло қ манбаи- Тангри фалсафий деизм пантеизм илмий тарихий Социологик ру ҳ ий

Дин илдизлари динни Ижтимоий-и қ тисодий Кундалик хаётий шарт-шароитлар яратувчи гносологик Инсонни дунёни билиш қ обилияти омиллар психологик Кўнгил ва ру ҳ ият э ҳ тиёжи

Дин ижтимоий ҳ аётни бир қ исми Минта қ алар турмуш тарзи фар қ и Географик му ҳ итни таъ сири Ер юзида турмуш тарзи бир ва қ тда шаклланмаган лиги Динни пайдо бўлишида ягона қ араш йў қ лиги Диний таълимотлардаги урф-одатлар фар қ и Муайян му ҳ итда маълум тартиблар жорий этиш ма қ сади

Диннинг келиб чиқиши ҳақидаги қарашлар 1. ғайритабиий кучларга ишониш ва табиат кучлари олдидаги ожизлик, нодонлик 2. маълум бир ижтимоий-иқтисодий муносабатлар натижасида 3. «харизматик йўлбошчилар»нинг ғоялари таъсирида 4. ахлоқий бурчларнинг таъсири (И.Кант) ва мавҳумлик олдидаги қўрқув (Б.Рассел)дан 5. А.Мень эса дин «инсондан ташқарида, инсоннинг у (яъни, ўша инсондан ташқаридаги) билан алоқаси» натижаси 6. Исо Жаббаров- кишиларнинг табиат кучлари олдидаги ожизлиги 7. Ф.Набиев,У.Шокиров- «диний онг, диний тасаввурлар жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий тузумининг характерига мувофиқ равишда келиб чиққан ва ривожланган» 8. У.Жўраев, Й.Саиджонов- « табиат кучлари ва ҳодисаларнинг одамлар устидан ҳукмронлиги, уларнинг бу кучлар табиатини ва ҳодисалар сабабларини билмасликлари, бунинг оқибатида уларнинг бу кучлар, ҳодисалардан қўрқувга, даҳшатга тушиб қолганликларида»

Эъти қ од Эъти қ од-бу инсон шахсининг ахло қ ий қ иёфаси билан бо ғ ли қ ғ оя ва интилишларидир. Эъти қ од-бу бизнинг фикр муло ҳ азаларимизда муста ҳ кам ўрнашиб олган, бутун хатти харакатимиз бўйсунган ғ оядир.

диний туй ғ у Диний онгнинг дастлабки элементи-диний туй ғ удир. Кишиларнинг диний тасаввурлари диний ғ оялар билан қ ўшилиб, маълум диний йўналиш, диний маъно ва ахамият касб этган ру ҳ ий кечинма диний туй ғ у дейилади

диний а қ ида Диний онгнинг яна бир элементи-диний а қ идадир. Диний а қ ида ўз мазмуни билан дунё ва ундаги во қ еа- ҳ одисаларни ило ҳ ий тушунишдан хосил бўлган тасаввурлар ва тушунчалардан иборат бўлади. Диний эъти қ од эса диний онгнинг асосий элементи сифатида диний а қ идаларга, йўл-йўри қ ва кўрсатмаларга шак шуб ҳ асиз ишониш хамда уларга амал қ илишдир. Диний эъти қ од ило ҳ ий кучларга ишонувчи кучлар онгида бўлган диний тасаввурлар, образлар мажмуасидир. Ҳ ар қ андай диний онгнинг негизида диний эъти қ од ётади.

диний норма Диний онгнинг му ҳ им элементи-диний нормадир. Диний нормалар кишилар онгига таъсир этиб, уларнинг ҳ ул қ атворини белгилайди. Диний онг диний нормаларни ўз ичига олиб, улар ёрдамида ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Диний нормалар хул қ атвор ҳ а қ идаги, уларнинг нотабиий, ило ҳ ий равишда вужудга келганлигини асословчи қ оидалардан иборат бўлиб, одатда, му қ аддас китобларда баён этилгандир. Ўтмиш жамиятларида диний онг ўзига хос мафкурадан иборат бўлиб, изчил диний таълимот сифатида: ижтимоий, сиёсий, и қ тисодий, ахло қ ий, эстетик, ху қ у қ ий ғ оялар ва назарияларни ўз ичига олган.

диний мафкура Диний онгнинг ю қ ори даражаси-диний мафкурадир. Диний мафкура-кишиларнинг борли қ, олам, табиат, жамият ва инсон ха қ идаги тартибга солинган диний ғ оя ва диний қ арашлар мажмуасидир.

таркибий элементлари Дин ижтимоий ходисалардан бири сифатида ўз таркибий элементларига эга. Ривожланган динларда қ уйидаги элементларни ажратиб кўрсатиш мумкин: 1) диний онг 2) диний фаолият 3) диний муносабат 4) диний урф одатлар ва маросимлар 5) диний ташкилот.

Эътиборингиз учун ра ҳ мат!