OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAHSUS TA`LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Ijtimoiy-gumanitar fanlarni oqitish metodikasi (Manaviyat asoslarioqitish mutaxassisligi

REJA: 1. Ellinizm haqida tushuncha. 2.Ellinistik davlatlarning vujudga kelishi. 3.Orta Osiyodagi ellinistik davlatlar.

Ellinizm Ellinizm Makedoniya, Yunoniston, Orta dengizning sharqiy sohillari, Garbiy Osiyo, Qora dengiz atrofidagi mamlakatlar tarixining Aleksandr (Iskandar) istilosi (miloddan avvalgi yillar)dan miloddan avvalgi 30 yilda Misr Rim qoshinlari tomonidan ishgol etilgan paytgacha otgan davr. "Ellinizm" atamasi ilmda dastlab nemis olimi I.G. Droyzenning yillarda chop etilgan 2 jildli "Ellinizm tarixi" asarida qollangan va ushbu atama orqali ellinlarning Sharq mamlakatlaridagi hukmronligi va ular madaniyatining Sharq xalqlari madaniyati bilan uygunlashib hosil qilgan yangi madaniyat tushunilgan. Keyinchalik ayrim tadqiqotchilar ellinistik olam hududi va davr doirasini kengaytirib, madaniyati yunonlar tasirida shakllangan barcha mamlakat va xalqlarni kozda tutadilar. "Ellinizm,." deganda, yunon madaniyati rivojinigina nazarda tutib, yunon madaniyatidan Rim madaniyatiga otish davrining ozi, deb hisoblaydiganlar ham bor.

Ellinizm davri sharqiy mamlakatlar uchun taraqqiyotning yangi bosqichi boldi. Yunonmakedoniyaliklar Sharqqa ishlab chiqarish malakalarini, oz davlat va huquq meyorlarini, urf-odat, din va madaniyatlarini olib keldilar, oz navbatida, Sharqdan organdilar ham. Davlat boshqaruvida qadimiy sharqiy monarxiya usullaridan foydalanildi. Pul va savdosotiq munosabatlari rivojlangan olkalar (Mesopotamiya, Suriya, Kichik Osiyo)da polislar ravnaq topdi. Polislar ozgardi, yani ular mustaqil respublika bolmay, malum siyosiy va iqtisodiy imtiyozlarga ega shahar jamoalariga aylandilar. Yunonlarning qadimiy nomi "ellinlar" atamasi oz etnik mazmunini asta-sekin yoqota borib, makedoniyalik, yunon va mahalliy yuqori tabaqaga mansub kishilarni ifodalaydigan sozga aylanib qoldi.

Miloddan avvalgi 21-asrlarda isyonlar va ozodlik harakatlari jonlandi. Attika, Pergam, Delos orollarida qullar isyoni, Misr va Salavkiyada dehqonlar qozgoloni yuz berdi. Ayni paytda Rimning mavqei osha bordi. U miloddan avvalgi 197 yilda Kichik Osiyoni, Egey dengizidagi orollarni va Yunonistonni bosib oldi. Rim Ellin davlatlarini birin ketin ishgol etib, miloddan avvalgi 30- yilda Misrni ham qolga kiritdi va Ellinizm davriga barham berdi. Ellinizm davrida turli xalqlarning madaniyat darajalari har xil bolgan bolsada, oziga xos rivojlanish yuz bergan edi. Ellinistik mamlakatlarda tabiiy fanlar (jumladan, matematika), kemasozlik, harbiy sanat va shaharsozlik rivoj topdi. Dengiz sohillariga kopgina mayoqlar qurildi, savdo yollari barpo etildi, savdo kemalari koproq yuk kotaradigan va tezroq suzadigan darajaga yetdilar.

Ellinizm davrida ilm-fan, marifat, madaniyat, sanat va adabiyot tamomila ellin hukmdorlari tasarrufida bolgan. Iskandariya muzeyining xodimlari davlatdan maosh olganlar, maxsus binolarda yashaganlar, kutubxona rahbarlari esa podshohlarning valiahdlariga tarbiyachi bolganlar. Ellinizm davrida keng yoyilgan falsafiy talimotlar Misr hukmdorlarining manfaatlariga zid bolganligi bois Iskandariya muzeylarida falsafa bilan shugullanish taqiqlangan. Binobarin, Afina shahri yunon olamining falsafa markazi bolib qolgan va yangidanyangi talimotlar shu yerda yuzaga kelib, keyin boshqa tomonlarga tarqalgan

Ellinizm falsafasi bu davr uchun muhim omildir. Yunon olamida boshlangan ijtimoiy ozgarishlar natijasida tugilgan siyosiy loqaydlik, beparvolik va umidsizlik kayfiyatlari birmuncha falsafiy talimotlarning kelib chiqishiga sabab boldi. Mazkur oqimlarning eng muhimlari epikurchilar, stoiklar va kiniklar falsafasidir. E llinizm davridagi komediyanavis shoirlarning bizga qadar yetib kelgan asarlarida (ularning kopchiligi tomoshabinga manzur bolishi uchun) asosiy etibor komediyaning tashqi tasirchanligini oshirishga qaratilgan. Ayrimlarida hayotda bolmaydigan suniy hodisalar, yasama voqealar, uyatli gaplar, beoxshov masxarabozliklar bilan kuldirishga harakat qilingan lavhalarni kuzatish mumkin.

Miloddan avvalgi 4-asrdan Markaziy Osiyo xalqlari tarixida yangi davr boshlangan. Hindistondan Yevropagacha, Yevropadan Misrgacha bolgan hududni oz ichiga olgan ellinistik davlatlarning iqgisodiy, siyosiy, ijtimoiy hayotida Markaziy Osiyo xalklari ham ishtirok etadilar. Shu tariqa, E. davri Sharq va yunon xalqlari madaniyati, adabiyotlarining ozaro boyishi jarayonining oliy choqqisi boldi. E. Aleksandr bosib olgan yurtlardagi xalqlar hayotining turli sohalari iqtisodiyot, siyosat, ijtimoiymadaniy hayotidagi katta ozgarishlarga olib kelib, ellinistik madaniyatning ravnaq topishi va keng tarqalishiga zamin hozirlagan. Osiyo va Yevropaning hamma mintaqalarida Ellinizm bir tekisda rivoj topmagan. Ammo ellinistik davlatlar inqirozga uchragandan song bir necha asrlar otgandan keyin ham ellinistik madaniyat sanat va adabiyotda davom etib kelgan.

Kanal, qal'a, ko'pqavatli saroylar, qurish nafaqat amaliy malakani, balki murakkab xisob-kitob va o'lchovlarni xam talab qilar edi. (moviy yo'l ko'rsatkichlaridan foydalanishni bilmay dasht-saxrolardan o'tib bo'lmasdan. Xorazmliklar er. I asridan VIII asrigacha o'zlari foydalangan maxsus taqvim tizimini yaratdilar. Bu taqvim Al-Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida mufassal tavsiflangan. Uning ma'lumotlarini arxeolog tomonidan topilgan, III asrga oid asl nusxa xujjatlar xam tasdiqlaydi. Beruniyning ma'lumotiga ko'ra, xorazmliklar mustaqil astronomik kuzatishlar olib borganlar, osmonning yulduzlar xaritasini yaxshi bilganlar. Binobarin, ko'pkirilgan qal'ada observatoriyaning qadimiyligi (Er. av. III-II asrlar shubxasizdir. Doira shaklidagi, dastlabki diametri 42 metrli bu bino keyinchalik 8 ta mustaxkam minoraga ega bo'lgan devorlar bilan o'ralib, diametri 80 metrni tashkil etgan.

Markaziy Osiyo buddaviylikni butun Osiyo-Xitoy, Yaponiya, Koreyaga tarqalish manzilgoxini tashkil etdi. Kushonlar davrida yozuvning turli tizimlari amal qildi. Aramey yozuvi asosida kushon- baqtriya alfaviti, sug'd va xorazm yozuvi rivojlandi: Surxq Qotalda (Afg'oniston) yunon alfas vitidagi kushon yozuvi topilgan. Termizdagi Qoratepa, Fayoztepadan xindlarning Braxma, Kxoratshxa yozuvlaridagi bitiklar topildi. Kampirtepa esa (Surxandaryo) Markaziy Osiyodagi eng qadimiy, noyob qo'lyozma (Eram. avv. II asrning 1 yarmi) papirusdagi bitik topildi. Asrimizning boshida Buyuk Xitoy devori minoralaridan birida topilgan «ko'xna so'g'd yozuvi» aloxida qiziqish uyg'otadi. Yozuv eramizni yillarida bitilgan bo'lib, unda Xitoydagi so'g'd savdogarlarining faoliyati xaqida ma'lumotlar berilgan.

Adabiyotlar royxati. Tara V., Ellinisticheskaya sivilizatsiya, M., 1949; Ranovich A.B., Ellinizm i yego istoricheskaya rol, M., 1950; Tronskiy I.M., Istoriyaantichnoy literaturg, M., 1983; Alimuxammedov A., Antikadabiyottarixi, T, 1975; Sulaymonova F., Sharq va G ʻ arb, T, 1998; Rtveladze E., Velikiy shelkovsh put, T, Mo ʻ minjon Sulaymonov, Otabek Jo ʻ raboyev, Ne ʼ mat Abdullayev.