IJTIMOIY – MADANIY FAOLIYAT KAFEDRASI OQITUVCHISI DILMUROD ASHUROVNING JAHON VA OZBEK ADABIYOTI FANIDAN TAYYORLAGAN TAQDIMOTI

ADABIYOTGA ETIBOR - MANAVIYATGA, KELAJAKKA ETIBOR. I. A. KARIMOV

Mavzu: Mehnat qoshiqlari 1. Qoshiq haqida malumot. 2. Mehnat qoshiqlari va ularning turlari. 3. Dehqonchilik bilan bogliq qoshiqlar. 4. Chorvachilik bilan bogliq qoshiqlar. 5. Ozbek xalq qoshiqlarining tarbiyaviy ahamiyati

Qo'shiq san'atning insoniyat tomonidan eng oldin o'ylab topilgan turi deb taxmin qilinadi. Rivoyat qiladilarki, yer yuzidagi birinchi qo'shiq Hobil otli o'g'li o'lganda, Odamato tomonidan aytilgan marsiya bo'lgan ekan. Negaki, odamzod tug'iliboq alla eshitadi, o'lganda yig'i bilan kuzatiladi. Shu sababli ham qo'shiq xalq og'zaki ijodining eng qadimgi va keng tarqalgan janrlaridan biri sanaladi. Xalqning iste'dodli vakillari juda uzoq asrlar oldin ham o'zlarining nozik va murakkab tuyg'ularini, qora so'zga sig'maydigan kechinmalarini qo'shiqqa aylantirganlar. O'zbeklar g'oyat ko'p miqdordagi xalq qo'shiqlariga ega millatdir. Xalq qo'shiqlarini yaratish texnik taraqqiyot cho'qqiga ko'tarilgan bugungi kunda ham davom etayotganligi diqqatga molikdir. O'zbek xalq qo'shiqlari ko'pqirrali va sertarmoqdir. Jumladan, xalqimiz tomonidan mehnat, marosim, mavsum, lirik yo'nalishlarda minglab qo'shiqlar yaratilgan. Mehnat qo'shiqlarining o'zi chor-vachilik, dehqonchilik, ovchilik, kosibchilik singari yana bir qator turlarga bo'linib ketadi.

Orta Osiyoning qadimgi aholisining qoshiq va lirik she'rlaridan ayrim namunalar turli xil yozma manbalar va ilmiy asarlar orqali bizgacha yetib kelgan. Turkiy qabila va xalqlarning eng qadimgi ogzaki adabiyot yodgorliklarini organishda, ayniqsa, "Devonu lugotit turk"dagi adabiy materiallar katta ahamiyatga ega. "Devonu lugotit turk" XI asrning buyuk tilshunos olimi Mahmud Qoshgaroyning lingvistik asari bolib, muallif turkiy sozlarning lugaviy ma'nosini ozohlash uchun xalq ogzaki ijodi materiallaridan foydalangan. Qoshiq va lirik she'rlar

Devonu lugotit turkda qoshiqlar muhim ahamiyatga ega bolib, asosiy orinni egallaydi. "Devon" da turkiy xalqlarning turmush manzaralari bilan bogliq bolgan sheriy parchalar katta orin tutadi. Ularda xalqning urf-odati, yashash tarzi, mashguloti, ishonch-etiqodlarining ifodasi ochiq korinadi. "Devon" da koplab lirik qoshiqlar ham mavjud. Ularda insonning qalb kechinmalari, nozik his-tuyqulari ifodasi, tabiat va ona- yurt manzalari tasviri yetakchilik qiladi. Lirik qoshiqlarning bir qismi bevosita kishilarni qurshagan olam haqida. Lirik qoshiqlarning bir qismi ishq-muhabbat mavzusidadir. Ularda yorning gozalligi, latofati madh etiladi. Lirik qoshiqlarda tasvir nihoyatda jonli va ta'sirchan ifoda etilgan.

"Devonu lugotit turk" dagi mehnat qoshiqlari aks ettiradigan mavzular ovchilik, chorvachilik, bogdorchilik va dehqonchilik hayoti. m mehnat jarayoni, ibtidoiy jamoa an'analari, qabila a'zolarining birgalikdagi mehnati.

"Avesto"ning asosiy qismlari 3, 4, 5 misralik xalq qoshiqlari yolida bitilgan. Ular quyidagilardan iborat: "Avesto"ning asosiy qismlari 3, 4, 5 misralik xalq qoshiqlari yolida bitilgan. Ular quyidagilardan iborat: Hotlar yoki Gotlar:ibodat paytida ijro etiladigan matnlar. 72 bobdan iborat bolgan bu qismning asosini ibodat Paytida ijro etiladigan qoshiqlar tashkil qiladi. Kitobning 17 bobi Zardusht madhiyalari, paygambarlarning Tangri bilan muloqoti bayonidan iborat. Yashtlar: mazdoparastlarning Yazdonni madh tavsif etadigan, maxsus oxanglar asosida ijro etiladigan qoshiqlari. Yetti Tangri va farishtalar haqidagi madhiyalar 52 bobdan iborat. Visparad: 24 bobdan iborat bolgan bu kitobda ibodat matnlari, yol-yoriqlari bayon etilgan. Vendidod: devlar, zulmat kuchlariga qarshi qonunlar majmuasi. Turli mavzudagi parchalar, ilmiy, tarixiy, falsafiy, tibbiy tafsilotlar majmui. 20 bobli bu kitobda zardushtiylarning diniy va dunyoviy aqidalari xiyla mukammal bayon etilgan. "Xorda Avesto": bu "Avesto"dan olingan saylanma. Ammo unda mustaqil fargard - bolimlar ham mavjud. U 21 bobdan tashkil topgan. Ma'lumki, "Avesto"dagi soz, ibora va tushunchalar botiniy hamda zohiriy ma'nolarga ega bolib, oddiy ibodatchi uchun tushunarsiz bolgan. Shu sababli musiqa jorligida ijro va qiroat oldidan madhiya va matnlarni maxsus ulamolar izohlab, tushuntirib borishgan.

Hozirgi kunda ozbek xalq qoshiqlari quyidagicha tasnif qilinmoqda: Lirik qoshiqlar Marosim qoshiqlari Mavsum qoshiqlari Mehnat qoshiqlari Tarixiy qoshiqlar

Hozirgi kunda ham xalq qoshiqlari kuylanib kelinmoqda

Mehnat qoshiqlari quyidagi turlarga bolinadi: Dehqonchilik bilan bogliq qoshiqlar Hunarmandchilik bilan bogliq qoshiqlar Chorvahilik bilan bogliq qoshiqlar

Mehnat qoshiqlari Dehqonchilik bilan bogliq qoshiqlar: qosh qoshiqlari, orim qoshiqlari, yanchiq qoshiqlari, yorgichoq qoshiqlari Chorvachilik bilan bogliq qoshiqlar: sogim qoshiqlari: xosh-xosh, turay-turay, churiyalar Hunarmandchilik bilan bogliq qoshiqlar: charq qoshiqlari, bozchi qoshiqlar, ormak qoshiqlar, kashta qoshiqlar

Lirik qo'shiqlar Lirik qo'shiqlar xalq qo'shiqlari orasida juda qadimiyligi, sonining ko'pligi va badiiy saviyasining yuksakligi bilan ajralib turadi. Bu xil qo'shiqlar yillarda yaratilgan Devonu lug'otit turk" asarida ham ko'plab uchraydi. Bobo tilimizdagi so'zlarni izohlagan buyuk olim Mahmud Koshg'ariy biror so'zning qanday ma'noda qo'llanilganligini ko'rsatish uchun xalq qo'shiqlaridan unumli foydalangan. Kitobda ovchilik, chorvachilik mavzularidagi qo'shiqlar bilan birga ishq-muhabbat haqida bitil- ganlari ham uchraydi. Chunonchi: Lirik qo'shiqlar xalq qo'shiqlari orasida juda qadimiyligi, sonining ko'pligi va badiiy saviyasining yuksakligi bilan ajralib turadi. Bu xil qo'shiqlar yillarda yaratilgan Devonu lug'otit turk" asarida ham ko'plab uchraydi. Bobo tilimizdagi so'zlarni izohlagan buyuk olim Mahmud Koshg'ariy biror so'zning qanday ma'noda qo'llanilganligini ko'rsatish uchun xalq qo'shiqlaridan unumli foydalangan. Kitobda ovchilik, chorvachilik mavzularidagi qo'shiqlar bilan birga ishq-muhabbat haqida bitil- ganlari ham uchraydi. Chunonchi: Uzik meni qumitti, Saqinch manga yumitti, Ko'nglum angar emitti, Yuzum maning sarg'arur. (Suygulim meni hayajonga soldi, Sog'inch meni qiynadi. Ko'nglim u tomon ketdi, Yuzim mening sarg'ayur.)

Bu qo'shiqda ifodalangan fikrlarni u qadar sodda deb bo'lmaydi. Oshiq yigit uzik", ya'ni suluv qiz uning aqlini o'g'irlagani, sog'inch azob berayotgani, yuragi o'z ixtiyoridan tashqari qiz tomon enib borayotgani haqida iztirob bilan kuylaydi. U shun-chaki xabar bermaydi, balki ko'nglidan kechgan murakkab tuyg'ularni ramziy ifoda etadi. Bu qo'shiqda ifodalangan fikrlarni u qadar sodda deb bo'lmaydi. Oshiq yigit uzik", ya'ni suluv qiz uning aqlini o'g'irlagani, sog'inch azob berayotgani, yuragi o'z ixtiyoridan tashqari qiz tomon enib borayotgani haqida iztirob bilan kuylaydi. U shun-chaki xabar bermaydi, balki ko'nglidan kechgan murakkab tuyg'ularni ramziy ifoda etadi.

Ikladi maning azaq, Ko'rmazib o'g'ri tuzaq. Igladim andin uzaq, Emlagil emdi tuzaq. (Hindi mening oyog'im, Yashirin ekan tuzoq. Boldi azobi uzoq, Endi o'zing em qilgin.)

Qo'shiqning lirik qahramoni sevib qoldim" degan jo'n ifoda o'rniga oyog'im tuzoqqa ilindi" degan tashbeh ishlatadi. Bu hol-ning to'satdan, kutilmaganda, bir ko'rishdan bolganligini esa, Ko'rmazib o'g'ri tuzaq" tarzida ifodalaydi. Oshiq oyog'i" emas, aslida, qalbi tuzoq"dan, ya'ni muhabbatdan azoblangani, yara-dor bo'lganini va bunga faqat ma'shuqaning o'zigina em - davo qilishi mumkinligi juda ham ta'sirchan va go'zal yo'sinda ifodalanadi. Boshqacha aytganda, qo'shiqda she'riy timsollar bilan ish ko'riladi. Bu, albatta, Devonu lug'otit turk" kitobidagi qo'shiq-larning badiiyati yuksakligini ko'rsatadi. Ayni shu hol bu qo'shiqlarning o'rgamchik emasligi, aksincha, katta estetik tajriba sama- rasi ekanligidan dalolatdir. Qo'shiqning lirik qahramoni sevib qoldim" degan jo'n ifoda o'rniga oyog'im tuzoqqa ilindi" degan tashbeh ishlatadi. Bu hol-ning to'satdan, kutilmaganda, bir ko'rishdan bolganligini esa, Ko'rmazib o'g'ri tuzaq" tarzida ifodalaydi. Oshiq oyog'i" emas, aslida, qalbi tuzoq"dan, ya'ni muhabbatdan azoblangani, yara-dor bo'lganini va bunga faqat ma'shuqaning o'zigina em - davo qilishi mumkinligi juda ham ta'sirchan va go'zal yo'sinda ifodalanadi. Boshqacha aytganda, qo'shiqda she'riy timsollar bilan ish ko'riladi. Bu, albatta, Devonu lug'otit turk" kitobidagi qo'shiq-larning badiiyati yuksakligini ko'rsatadi. Ayni shu hol bu qo'shiqlarning o'rgamchik emasligi, aksincha, katta estetik tajriba sama- rasi ekanligidan dalolatdir.

O'zbeklar orasida juda keng yoyilgan, hozirga qadar ham turli shakllarga solib kuylanayotgan xalq qo'shiqlaridan biriQargalar uchsa qaraylik" satri bilan boshlanadigan qo'shiqdir. Unda suyganiga intilib, yetolmagan oshiq holati g'oyat dardchil tasvir etilgan. Qarg'a - qish elchisi. Turkiy xalqlar uchun qish ko'ngilsizlikni bildiradi. U ayriliq, xazon, yo'qotish singari ezgin tushunchalar-ni ifodalaydi. Shu bois oshiq yigit qarg'aning uchishini ko'riboq, Marg'ilon yo'llarini eslaydi. Ayni vaqtda, Marg'ilon unga handalak bo'yli" yorini yodga tushiradi. Visoliga erishmoq mushkul bo'lgan yor shu qadar yoqimliki, undan handalakdan keladigan mast qilguvchi shirin bo'y taraladi. Ma'shuqa yodga tushishi bilan oshiq o'zining onasidan ajralgan to'tiqush singari ayanch ahvoli-ni qayta tuyadi: handalak bo'ylikkinam, Siz unda zor, biz bunda zor. Ikkalamiz to'tiqushning Bolasiday intizor". Lirik qahramon suyuklisi bilan o'zining holatini o'ylagani sari qo'shiqda ezgin ru-hiy holat ifodasi kuchayib boraveradi: O'zbeklar orasida juda keng yoyilgan, hozirga qadar ham turli shakllarga solib kuylanayotgan xalq qo'shiqlaridan biriQargalar uchsa qaraylik" satri bilan boshlanadigan qo'shiqdir. Unda suyganiga intilib, yetolmagan oshiq holati g'oyat dardchil tasvir etilgan. Qarg'a - qish elchisi. Turkiy xalqlar uchun qish ko'ngilsizlikni bildiradi. U ayriliq, xazon, yo'qotish singari ezgin tushunchalar-ni ifodalaydi. Shu bois oshiq yigit qarg'aning uchishini ko'riboq, Marg'ilon yo'llarini eslaydi. Ayni vaqtda, Marg'ilon unga handalak bo'yli" yorini yodga tushiradi. Visoliga erishmoq mushkul bo'lgan yor shu qadar yoqimliki, undan handalakdan keladigan mast qilguvchi shirin bo'y taraladi. Ma'shuqa yodga tushishi bilan oshiq o'zining onasidan ajralgan to'tiqush singari ayanch ahvoli-ni qayta tuyadi: handalak bo'ylikkinam, Siz unda zor, biz bunda zor. Ikkalamiz to'tiqushning Bolasiday intizor". Lirik qahramon suyuklisi bilan o'zining holatini o'ylagani sari qo'shiqda ezgin ru-hiy holat ifodasi kuchayib boraveradi:

Intizorlik torta-torta Tanda toqat qolmadi. Yolchivindek sarg'ayib Ucharga holat qolmadi. Qarg'aning ucha boshlashi tabiat uchun qishdan darak bo'lganidek, uning paydo bo'lishi oshiq uchun visol bog'lariga qirov qo'nganidan, ishonch yaproqlarini sovuq urganidan dalolat bo'ladi. Qish kirib kelgach, yo'lchivinlar sarg'ayib, halokatga mahkum bo'lganlari singari vasldan umidini uzgan oshiqning ham hayotdan ilinji qolmagan. G'arib va chorasiz oshiq ma'shuqasi yo'lida shu qadar ko'p ko'z yosh to'kadiki, ulardan baliqlar suzib yurishi mumkin bo'lgan daryo hosil bo'ladi. Oshiq yigitholini ana shu baliqlardan so'rash mumkin. Ma'lumki, baliqlar ovoz chiqarmaydi, gapirmaydi. Demak, sevgan yigitning ruhiy holati g'oyat ezgin va nochor. Qarg'aning ucha boshlashi tabiat uchun qishdan darak bo'lganidek, uning paydo bo'lishi oshiq uchun visol bog'lariga qirov qo'nganidan, ishonch yaproqlarini sovuq urganidan dalolat bo'ladi. Qish kirib kelgach, yo'lchivinlar sarg'ayib, halokatga mahkum bo'lganlari singari vasldan umidini uzgan oshiqning ham hayotdan ilinji qolmagan. G'arib va chorasiz oshiq ma'shuqasi yo'lida shu qadar ko'p ko'z yosh to'kadiki, ulardan baliqlar suzib yurishi mumkin bo'lgan daryo hosil bo'ladi. Oshiq yigitholini ana shu baliqlardan so'rash mumkin. Ma'lumki, baliqlar ovoz chiqarmaydi, gapirmaydi. Demak, sevgan yigitning ruhiy holati g'oyat ezgin va nochor.

Mehnat qoshiqlari har yilgi umumxalq bayramlarida aytiladi

Xulosa Ozbek xalq qoshiqlari juda katta tarbiyaviy va juda muhim tarixiy hamda adabiy ahamiyatga ega. Avvalo, xalq qoshiqlari xalqimizning uzoq davrli tarixining bir qismi sifatida yashab kelayotganini takidlash joiz. Ozbek xalq qoshiqlari juda katta tarbiyaviy va juda muhim tarixiy hamda adabiy ahamiyatga ega. Avvalo, xalq qoshiqlari xalqimizning uzoq davrli tarixining bir qismi sifatida yashab kelayotganini takidlash joiz.

I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yoq. Sharq nashriyot- matbaa konserni bosh tahririyati, Toshkent Mallaev N. Ozbek adabiyoti tarixi. T., 1976 y Vohidov R., Eshonqulov. Ozbek mumtoz adabiyoti tarixi.- Toshkent, Sulaymonov M. Ozbek xalq ogzaki ijodi. Namangan, Sulaymonov M. Ozbek xalq ogzaki ijodi. Namangan, Foydalanilgan adabiyotlar: