Abu Rayhon Beruniy

Beruniy bilim olishni ahloqiy tarbiya bilan boglaydi. Zero insonda komillikning muhim mezoni yuksak ahloqlikdir

Abu Rayhon Beruniyning hayoti va ijodi

Abu Rayhon Beruniy ( ) Abu Rayhon Beruniy (973–1048). Abu Rayhon Beruniy bobomiz ham jahon ilm-fani taraqqiyotiga ulkan hissa qoshgan buyuk allomadir. Ul zot Xorazmning Kat shahrida tugildi. Zehni nihoyatda otkir bolgan Beruniy Xorazm Mamun akademiyasida ijod qilgan. Beruniy, ayniqsa, astronomiya, matematika, fizika, madanshunoslik, geografiya, til, tarix kabi fanlarni puxta egalladi. Ayni paytda ozi ham bu fanlar taraqqiyotiga ulkan hissa qoshdi.

Beruniy zamonasining mashhur olimi Abu Nasr Mansur ibn Iroq qolida talim oladi, osha paytlar Buxoroda yashayotgan bolajak olim Abu Ali ibn Sino bilan yozishmalar orqali ilmiy muloqotda boladi. U ona tilidan tashqari arab, sugdiy, fors, suryoniy, yunon tillarini, keyinchalik Hindistonda sanskrit tilini organdi., yunon tilini esa yunon millatiga mansub qoshnisidan organgan. Bu esa oz navbatida Beruniyga mazkur tillardagi asarlar bilan chuqur tanishishga imkoniyat yaratdi. Beruniy tibbiyotga bagishlangan "Saydana" asarida mingdan ortiq dorivor moddalar nomini 30 tilda yozib chiqqan. Xorazmdagi siyosiy vaziyatni ozgarishi natijasida Beruniy 998 yili Jorjon shahriga ketishga majbur boladi. U bu davrga qadar Kot va Ray shaharlarida ozining dstlabki ilmiy izlanishlarini boshlab yuborgan edi. Jorjonda kechgan yillar ( yillar) Beruniy uchun yirik izlanishlar va ijodiy kamolot davri boldi. Ozining birinchi astronomik tajribalarni 16 yoshda Kot shahrida boshlagan alloma, Jorjonda nafaqat astronomiya va boshqa tabiiy fanlar bilan shugullandi, balki tarix va din tarixi bilan ham qiziqdi. Olimning muhim asarlaridan biri «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» uning Jorjon saroyida xizmat qilgan davrida yaratiladi.

1000 yili tugallagan bu asar muallifning kop qirrali olim ekanini namoyish etdi va unga katta shuhrat keltirdi. Umuman, Beruniy Jorjonda 10 dan ortiq asrlarini bitishga muyassar boldi. Beruniy 1005 yilda Xorazmga qaytadi. Xorazmning yangi xukmdori Abu Abbos Mamun ibn Mamun Beruniyni oz saroyida katta izzat-hurmat bilan qabul qiladi. Mamun rahnamoligida vujudga kelgan ilmiy markazda faoliyat korsatish bilan birga siyosiy jarayonlarda ham Xorazmshohning yaqin maslahatchisiga aylanadi. Xorazmning Mahmud Gaznaviy tomonidan bosib olinishi Beruniy hayotini xavf ostiga qoydi. U Xorazmshoh saroyidagi aksariyat olimlar, jumladan, ustozi Abu Nasr ibn Iroq, Abul-Xayr Hammar va boshqalar bilan birga Gazna shahriga olib ketiladi.

Beruniyning yillarda Gaznada kechirgan hayoti moddiy va siyosiy jihatdan mashaqqatli bolishiga qaramasdan, uning ilmiy faoliyati uchun mahsuldor davr boldi. U Mahmud Gaznaviy saroyida kechgan dastlabki yillarda astronomiya va geodeziya masalalariga katta etibor berdi. Muallifning ilmiy adabiyotlarda qisqacha «Geodeziya» deb yuritiladigan «Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarni aniqlash» nomli astronomiya va geografiyaga bagishlangan asari 1025 yilda yozib tugatildi. Beruniyning «Munajjimlik sanatidan boshlangich tushunchalar» asari ham 1029 yilda Gaznada yoziladi. Oradan bir yil otgandan song u ozining «Hindiston» nomi bilan tanilgan «Hindlarning aqlga sigadigan va sigmaydigan talimotlarini aniqlash» kitobini yakunlaydi.

Bunda Beruniy hozirgi Amerika qitasini mavjudligini Kolumbdan bir necha asr avval ilmiy asoslab bergan. Bu shoh asarning vujudga kelishiga Mahmud Gaznavining Hindistonga yurishlari sabab boldi. Saroyning eng nufuzli astrologlaridan sanalgan Beruniy Mahmud Gaznaviy bilan Hindistonda bir muddat istiqomad qiladi va u yerda sanskrit tilini mukammal egallashga muvoffaq boladi. U bu til yordamida hindlarning tarixi, urf-odati madaniyati va fani bilan yaqindan tanishadi va natijada yuqoridagi asarni talif etadi yili Mahmud Gaznaviy vafot etib tahtga uning ogli Masudning otirishi Beruniyning ahvolini ancha yaxshilaydi. Olim ozining astronomiyaga oid eng yirik asarini mazkur hukumdorga bagishlab «Masud qonuni» deb ataydi. orta asrning mashhur olimlaridan Yoqut Al-Xamaviyning yozishiga kora, Sulton Masud bu asar uchun Beruniyga bir filga ortilgan katta miqdordagi kumush tangalar hadiya etadi. Yoqut Al-Xamaviyning fikricha «Masud qonuni» kitobi matematika va astronomiya boyicha ungacha yozilgan barcha kitoblarning izini ochirib yuborgan. Olim Sulton Masudning ogli Mavdudning hukumronlik yillarida ( ) ozining «Mineralogiya» va «Farmakognoziya» deb atalgan ikki asarini yozadi. Ularning har biri mazkur sohalardagi betakror asarlardan bolib, jahon madaniyatiing noyob durdonalaridan hisoblanadi. Abu Rayxon Beruniy 1048 yili Gaznada vafot etadi. Olim yozib qoldirgan 160 dan ortiq asarlari bilan astronomiya, astrologiya, matematika, geodeziya, geologiya, mineralogiya, geografiya, arifmetika, tabobat, farmokognoziya, tarix, filologiya va boshqa fanlarning rivojiga noyob xissa qosha oldi. Beruniyning betakror ijodi uning vatani Ozbekistonda alohida etibor qozongan.

Abu Rayhon Beruniyning ilmiy-pedagogik qarashlari Beruniy insonni tabiatning eng oliy kamoloti deb qaraydi. U insonning manaviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni yaxshilik va yomonlik kabi ikki turga boladi. Beruniy talimotiga kora inson kamolotida uch narsa muxim rol oynaydi: 1. Irsiyat. 2. Muhit. 3. Tarbiya. Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yollari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. U oquvchiga bilim berishda: -oquvchini zeriktirmaslik; - bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni orgatavermaslik; - uzviylik, izchillik; -yangi mavzularni qiziqarli, asosan, korgazmali bayon etish va hokazoga etibor berish kerakligini uqtiradi.

Abu Rayhon Beruniyning buyuk xizmatlari uchun etirof etilishi

Biz oz oldimizga mamlakatimizda Uchinchi Renessans poydevorini barpo etishdek ulug maqsadni qoygan ekanmiz, buning uchun yangi Xorazmiylar, Beruniylar, Ibn Sinolar, Mirzo Ulugbeklar, Navoiy va Boburlarni tarbiyalab beradigan muhit va sharoitlarni yaratishimiz kerak.

Beruniy (Abu Rayhon Beruniy) nomidagi Ozbekiston Respublikasi Davlat mukofoti – fan va texnika sohasidagi mukofot yil 6 sentyabrda ta'sis etilgan yil 5 martdan Ozbekiston Respublikasi Davlat mukofoti. Mukofot Ozbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni bilan har 3 yilda Mustaqillik bayrami arafasida beriladi. Mukofotlanganlarga Abu Rayhon Beruniy tasviri tushirilgan faxriy nishon va tegishli guvohnoma topshiriladi.

Abu Rayhon Beruniy tavalludining 1000 yilligi munosabati bilan yilda pochta markasi muomalaga qoyildi Abu Rayhon Beruniyga bag ʻ ishlangan SSSR Pochta markasi SSSRPochta markasiSSSRPochta markasi

Qoraqalpog ʻ istonQoraqalpog ʻ iston Respublikasidagi tuman yil 3 iyulda tashkil etilgan tuman1927

1991-yil 30-aprelda Toshkentda Beruniy bekati ishga tushirildi

BeruniyBeruniy metro bekati O ʻ zbekiston yo ʻ lining oxirgi bekatidir. Buyuk mutafakkir Abu Rayhon Beruniy sharafiga nomlangan. Poli va devorlari marmar, granit, sop ol va shishadan ishlangan yilning 30- aprelida ochilgan. 2 vestibyul va 1 orolchali platformadan iborat. Ushbu bekatdan O ʻ zko ʻ rgazmasavdo yarmarkasi va O ʻ zbekiston milliy universitetiga chiqiladi.O ʻ zbekiston yo ʻ liningAbu Rayhon Beruniymarmargranitsop olshishadan1 991-yilning30- aprelidaO ʻ zbekiston milliy universitetiga

2018-yil Qoraqalpogiston Respublikasi Beruniy tumanida tavalludining 1045 yilligi munosabati bilan buyuk alloma Abu Rayhon Beruniyga haykal ornatildi.

Abu Rayhon Beruniy haykali. Tehron yil

«Al-Beruniy» nomidagi ozbek-italyan Xalqaro maktabi Al-Beruniy International School

XIX asrdan boshlab Yevropa va Osiyo mamlakatlarida Beruniy merosi bilan qiziqish yanada keng tus olgan. Uning asarlari lotin, fransuz, italyan, nemis, ingliz, fors, turk tillariga tarjima etila boshlandi. Beruniy asarlariga bag ʻ ishlangan yevropalik olimlar J. Reno, E. Zaxau, G. Zuter, E. Videman, K. Nallino, J. Sarton, R. Rayt, M. Meyerxof, osiyo olimlari S. X. Nasr, M. Kozim, S. Baraniy, M. Nizamuddin, Sh. Yaltkay kabilarning kitoblari, tarjimalari nashr etildi.

Amerikalik olim Sarton XI asrni Beruniy asri deb nomlagan. U Beruniyning merosiga eng oliy baho berish bilan birga, uning oʻz davrining jahondagi birinchi donishmandi deb baholaydi