EMOTSIYA PSIXOLOGIYALIQ HALAT HAM PROTSESLER, SEZIM TEORIYALARI

EMOCYANIN' KO'RINIWI SEZIMLER KU'SHLI, IQTIYARSIZ HA'M UMITILMAS BOLADı. EKINLENBIY AYTIWIMIZ MU'MKIN, SEZIMLER O'MIRIMIZDI KU'TILMEGEN WAQIYALAR MENEN TOLTIRIWI, STRESS WAQITLARI ADAMDI O'LTIRIWI HA'M KERISINSHE SAQLAP QALIWI MU'MKIN. DUNYADAG'I HA'MME JANZATLAR ISHINDE, ADAM EMOCIYALARG'A BERILIWSHEN' ESAPLANADI HA'M TAP OLAR BASQA JANLIKLERGE QARAG'ANDA O'Z QORQIWIN G'A'ZEBIN, QUWANISHIN, HA'M MUHABBATIN KO'RSETE ALADI. A'DEBIY SHIG'ARMALAR QAHARMANLARI(PERSONAJLARI) BIZGE O'MIRDI EMOCIYALARSIZ KO'Z ALDIMIZG'A KELTIRIWGE JA'RDEM BEREDI. MA'SELEN, "STAR TREK" TELESERIALINDAG'I MISTER SROK PERSONAJI O'ZINDE SUWIQ, AQILLI, BIRAQ EMOCIYALARDAN AJIRILG'AN KISI QA'SIYETLERIN O'ZINDE JA'MLEP ALG'AN.

EMOCIYALAR QAY JERDEN PAYDA BOLADı? OLAR QANDAY PAYDA BOLADı? OYLAP KO'RIN', SIZ UYQINIZDA UZAQTAG'I QUMLIQ KO'SHEDEN BIR O'ZINIZ QARANG'IDA KETIP BARATIRSIZ HA'M SIZ MOTORDIN' GU'RILDI DAWISIN ESITTIN'IZ HA'M SIZGE KIMDUR TASLANBAQSHI DEGEN PIKIR OYINIZG'A KELEDI. SIZIN' JU'REGIN'IZ TEZ URA BASLAYDI, QA'DEMLERINIZ TEZLESEDI, SIZ QA'WIPLENIP, MOTOSIKLSHININ' MAQSETIN OYLAP, QORQIW SEZIMIN TUYESIZ. KO'RIP TURIPSIZ, EMOCIYA-BUL, FIZIOLOGIYALIQ QOZG'ALIS (JU'REK URISI TEZLESIP O'ZIN EKSPRESSIV TUTIW,) SANALI TU'RDEGI TA'RIYBE (INSANNIN' MAQSETIN TU'SINIW HA'M QORQIW). BUNIN' QURAMALILIG'I SONDA, BUL 3 DETALDI SALISTIRIWDA KO'RINEDI:

EMOTSIYA – SHAXSTIN' WAQIYALIQQA O'Z MU'NA'SEBETIN SEZIWDEN KELIP SHIGATUG'IN ONIN' MA'JBURIYATI HA'M QIZIG'IWLARI MENEN BAYLANISLI BOLG'AN JAG'IMLI YA'KI JAG'IMSIZ KESHIRMELER.KELTIRILGEN TARIYIPLERDEN KO'RINEDI, SEZIM-EMOCIYADAN KEN' TU'SINIK BOLIP,SHAXSTIN' KU'NDELIK O'MIRI, TURMIS TA'RIZINDEGI BARSHE TARAWLARDI O'Z ISHINE ALADI. JU'REK URIWININ' TEZLESIWIN, JU'RIW TEZLIGINIZ ASIWIN HA'M KEYIN QORQIWDI SEZESIZBE? YA'KI ALDIN QORQIWDI SEZIP HA'M JU'REGIN'IZ URIWIN YA'KI JU'RIWIN'IZGE TA'SIR ETEDIME? USI SORAWLARG'A JUWAP TABIW USHIN INSANNıN' FIZIOLOGIYALIQ EMOCIYALARIN KO'RIP SHIG'IWIMIZ KEREK. ADAM SIRTQI ORTALIQTAG'I TURLI NA'RSE HA'M HA'DIYSELERDI QABIL ETER EKEN, HESH WAQIT BUL NA'RSELERGE BIYPARIQ BOLMAYDI

ADAMDA SA'WLELENDIRIW PROCESSI HA'MME WAQIT AKTIV XARAKTERGE IYE. SA'WLELENDIRIW PROCESSI TO'MENDEGILERDI O'Z ISHINE ALADI:A) SHAXSTIN' MU'TAJLILIGIN QANDIRIW IMKANIYATINA IYELIGI; B) MU'TAJLILIKTI QANDIRIWG'A JA'RDEM BERETUG'IN YA'KI QARSILIQ KO'RSETETUG'IN OBYEKTLERGE SUBYEKT SIPATINDA QATNASIWI; D) ONI HA'REKET ETTIRIWSHI, BILIMGE INTILDIRIWSHI MU'NA'SEBETLERDI H.T.B SEBEBI ADAM A'TIRAPTAG'I HA'R TU'RLI NA'RSELERDI QABIL ETED, SA'WLELENDIRER EKEN BUL NA'RSELERGE JETERLISHE MUNA'SEBETTE BOLADı. NA'RSELERDI BIZGE AYRIM NA'RSELER JEDELLESIWI, YAG'NIY KEYPIYATIMIZDI KO'TERIP JIBERSE, BASQA BIR NA'RSELER JAQPAYDI, HA'M KEYPIYATIMIZDI BUZIP, KO'N'LIMIZDI BUZADI.BAZI BIR AWQATTI ADAM JU'DA' JAQSI KO'REDI, BASQA BIR AWQATTI BOLSA ULIWMA KO'RGISI KELMEYDI YA'KI AYRIM ADAMLAR BIZGE JAG'ADI YA'KI BASQA BIR ADAMLAR ESE JAQPAYDI. ULIWMA ADAM A'TIRAPTINDAG'I HA'MME NA'RSELERGE JAQSI MU'NA'SEBETTE BOLADı HA'M ONIN' MU'NA'SEBETLERI ISKERLIGINDE KO'RINEDI.

INSANLAR QABIL ETETUG'IN, KO'RETUG'IN, ESITETUG'IN, OYLAYTUG'IN ARZIW QILATUG'IN NA'RSELERINE BIYPARIQ BOLMAYDI. BIR QIYLI PREDMETLER, SHAXSLAR, XARAKTERLER, WAQIYALAR, BIZDI QUWANTIRADI, BASQALARI QAPA ETEDI, JA'NE BASQALARI G'A'ZEBIMIZDI OYATADI. BIZ QA'WIP ASTINDA QALG'ANIMIZDA QORQIWDI SEZEMIZ, DUSHPAN U'STINEN JEN'IW YA'KI QIYINSHILIQTI JEN'IW BOLSA BIZGE ZAWIQ BAG'ISHLAYDI. SEZIMLER OZININ' JU'ZEGE KELIWINEN ADAMNIN' MU'TAJLIKLERI, QIZIG'IWLARI, HA'M INTILIWLERI MENEN BAYLANISLI BOLADı. MA'SELEN ADAMNIN' ORGANIK MU'TAJLIKLERIN QANDIRIW MENEN BAYLANISLI BOLG'AN SEZIMLER ADAMDA RA'HA'TLENIW, QANAATLANIW SEZIMIN JU'ZEGE KELTIREDI

ORGANIK MU'TAJLIKTI QANDIRA ALMASLIQ ADAMNIN' RUWXIN TU'SIRIP, KEYPIYATIN BUZIP, AZAPLANIW, TAQATSIZLANIWG'A ALIP KELEDI. ADAMNIN' SEZIMLERI ONIN' MAZMUNı HA'M DE FORMALARI SOCIAL TARIYXıY SHARAYATLAR MENEN BAYLANISLI BOLADı. SOCIAL TARIYXıY RAWAJLANıW DAWIRINDE ADAMNIN' MU'TAJLIKLERI O'ZGERIP BARADI. NATIYJEDE ADAMDA BARG'AN SAYIN JAN'A - JAN'A SEZIMLER, SONDAY - AQ MANAWIY, INTELLEKTUAL HA'M ESTETIK SEZIMLER PAYDA BOLADı. SEZIM ADAMDA BOLIP O'TETUG'IN HADIYSE HA'M NARSELERDIN' SHAXS SIPATINDAG'I ADAM USHIN AHMIYETLI BOLG'ANLARI HAQQıNDA DEREK BERIWSHI SIGNALLAR SISTEMASI ESAPLANADI. USI JAG'DAYDA SEZIW AG'ZALARINA TA'SIR ETIWSHI SHEKSIZ KO'LEMDEGI QOZG'AWSHILARDAN ANıQ AJRATILADI,BIREWLERI BIR-BIRI MENEN QOSILIP KETEDI HA'M PAYDA BOLGAN SEZIM MENEN BIRLESIP KETEDI. NA'TIYJEDE MIYDE OYLAY QA'BILETIN OYATIP, BIR SEZIMLIK AT PENEN KO'RINGEN YAD OBRAZLARI FORMASINDA SAQLANIP QALADI. BUNI FIZIOLOGIYALIQ TA'REPTEN SONDAY TU'SINDIRIW MU'MKIN :MA'LIM BIR QOZG'ATIWSHILAR TIRI JA'NLIKLER USHIN TINISHLIQ HAQQıNDA DEREK BERIWSHIGE AYLANADI.

SEZIMLIK KESHIRMELER BOLSA INSANNIN' SHAXSIY TA'JRIYBESINDE PAYDA BOLATUG'IN REFLEKSLER SISTEMASIN BEKKEMLEW SIPATINDA KO'RINEDI.SEZIMNIN' MINE USI DEREK BERIWSHILIK WAZIYPASI PSIXOLOGIYADA SEZIMNIN' IMPERESSIV TA'REPI DEP ATALADI. IMPERESSIV SOZI LATINSHA TA'SIR (ALG'AN TA'SIRLERI) DEGEN MA'NISTI AN'LATADI. I.PAVLOV TIRI JA'NLIKLERDIN' A'TIRAPIMIZDAG'I ORTALIQQA BEYIMLESIWINDE PAYDA BOLATUG'I, BUZILATUG'IN DINAMIK STREOTIPLER ARQALI BIR SEZIM HA'M EMOCIONAL KESHIRMELERDIN' UNAMLI HA'M UNAMSIZ SIPATLARIN TU'SINDIRIP BEREDI.

DINAMIK STEREOTIP DEGEN DE QAYTARILIW NA'TIYJESINDE PAYDA BOLATUG'IN SHARTLI REFLEKSLER, NERV BAYLANISLARININ' PU'TIN SISTEMASI TU'SINILEDI. HAR QIYLI QIYINSHILIQLAR HA'M QARSILIQLAR G'A DUS KELIWI NA'TIYJESINDE DINAMIK STREOTIPLARDIN' O'ZGERIWI UNAMSIZ EMOCIONAL JAG'DAYDI JU'ZEGE KELTIREDI. SEZIM BUL ONIN' KESHIRMELERININ' TU'RLI FORMALARI TEK DEREK WAZIYPASIN EMES, BA'LKIM BASQARIWSHANLIQ FUNKSIYASINDA BEJEREDI. EMOCIYA HA'REKETLERI JU'DA' KOP DENE O'ZGERISLERINDE SA'WLELENEDI. ADAM ORGANIZMINDEGI O'ZGERISLER BOLIP ATIRG'AN SEZIMNIN' OBYEKTIV KO'RSETKESHI ESAPLANADI. BEYIMLESIW XARAKTERINE SAY BOLGAN, YAG'NIY DAWISTIN' O'ZGERIWI, MIMIKA, ORGANIZMDE BOLIP O'TETUG'IN PROCESSTIN' QAYTA O'ZGERIWINEN IBARAT IQTIYARSIZ HA'M SANALI HA'REKETLER PSIXOLOGIYADA EMOCIONAL HA'REKETLERDIN' EKSPRESSIV TA'REPI DEP ATALADI. SEZIMLER A'DETTE JUP BOLADı. MA'SELEN, JAG'IMLI, JAG'IMSIZ,QUWANISHLI- G'AMLI, G'A'ZEP- MUHABBAT KIBI A'NE SONDAY SEZIMLER SUBYEKTIV XARAKTERGE IYE BOLADı, BIRAQ OLARDIN' SIRTQI KO'RINISIDE BOLADı. MA'SELEN, QUWANISHLI ADAM MENEN G'AMLI ADAMNIN' JU'Z KO'RINISIN KO'Z ALDIMIZG'A KELTIRIP KO'RIW MU'MKIN. TAP USI PROCESS PSIXOLOGIYADA AMBIVALENTLIK YA'KI TA'REPLILIK DEP ATALADI.

AMBIVALENTLIK - LATINSHA HA'R TA'REPLEME KU'SHGE IYE MA'NISIN AN'LATIP, ADAMNIN' BIR OBYEKTE O'ZINE SALISTIRMA BIR WAQITTIN' O'ZINDE PAYDA BOLATUG'IN BIR-BIRINE QARAMA - QARSI EMOCIONAL QABIL ETIW KU'SHI. SEZIMDE AMBIVALENTLIK BUL RA'HA'TLENIW HA'M AZAPLANIW BIRGE QOSILIP HA'M BIRI EKINSHISINE O'TIP KETPEYTUG'IN, BA'LKIM BUNDA BIRGE BOLIW SEZIMNIN' ZA'RU'R XARAKTERLI SIPATLARINAN BIRIN PAYDA ETEDI. MA'SELEN, QIZG'ANISH SEZIMINDE MUHABBAT HA'M G'A'ZEP. EMOTSIYA TEORIYALARI (DJEYMS-LANG, KENNON-BARD, S.SHAXTYOR, D.ZINGER) QARAMA-QARSI EMOTSIYALAR TEORIYASI (R.SALOMON BOYINSHA) UZAQ WAQIT DAWAMINDA PSIXOLOGLAR SEZIMLER TABIYATI HAQQINDAGI MASELENI SHESHIWGE URINGAN. XVIII-XIX ASIRLERDE USI MASHQALA BOYINSHA HESHQANDAY KOZ QARASTAN BAR EMES EDI. KEN TARQALGAN QARASLARDAN SEZIMLERDIN ORGANIK TU`SINDIRILIWI – BUL PSIXIK HADIYSELERDIN AQIBETI HAQQINDA DALIYL TIYKARINDA PAYDA BOLGAN INTELLEKTUALLASTIRIW KOZ QARASI.

TASEWIR FUNDAMENTAL PSIXOLOGIK DALIYL BOLIP ESAPLANADI, BIZLERDIN SEZIMLERIMIZ BOLSA TURLI TASAWIRLER ORTASINDA ORNATILGAN BAYLANISLARGA TUWRI KELEDI HAM TASAWIRLER ORTASINDAGI (QARAMA-QARSILIQQA) QARAGANDA TASIRLENIW SIPATINDA KORIP SHIGILADI, DEP ESAPLAGAN I.F.GERBART, BUL TEORIYANIN ANIQ IFODASIN KELTIRDI. V.VUNDT TA BUL TEORIYANIN TAREPDARI EDI. SONDAY QILIP SEZIMLERDI IZERTLEWDE OLAR HAQQINDAGI SUBIEKTIV, YAGNIY SEZIMLERDIN PSIXIK TABIYATI HAQQINDAGI PIKIRLER OZ TASTIYIGIN TAPTI, OGAN MUWAPIQ PSIXIK PSIXIK PROTSESSLER MALIM ORGANIC OZGERISLERDI KELTIRIP SHIGARADI JILDA CH. DARVIN > SHIGARMASIN BASPADAN SHIGARDI. ONIN PIKIRINE KORE, HAYWAN HAM ADAM MINEZ-QULQI ORTASINDAGI ULIWMALIQ BAR. OZ PIKIRIN OL HAYWANLAR HAM ADAMLAR TURLI EMOTSIONAL JAGDAYLARDIN SIRTQI TUSINDIRILIWIN GUZETIWDEN KELIP SHIQQAN HALDA, TIYKARLAP BERDI. USI GUZETIWLERDEN ALINGAN MAGLIWMATLAR EVOLYUTSION TALIYMAT ALGAN SEZIMLER TEORIYASI TIYKARINA QOYILDI, BUL TALIYMATQA TIYKARINAN, SEZIMLER TIRI JANZATLAR EVOLYUTSIYASI PROTSESSINDE OMIRLIK AMIYETLI BOLGAN ORGANIZMNIN JASAW SHARAYATLARI HAM JAGDAYLARINA SAYKESLESIWDI TAMIYINLEWSHI SAYLESLESIW MEXANIZMLER SIPATINDA JUZEGE KELEDI.

SEZIMLERDIN HAZIRGI ZAMAN TARIYXI 1884-JILDA OL DJEYMSTIN MAQALASININ BASPADAN SHIGIWINAN BASLANADI. U.DJEYMS HAM ONNAN GAREZSIZ RAWISHTE G. LANGE SEZIMLER TEORIYASIN ISLEP SHIQTI, OGAN TIYKARLANIP, SEZIMLERDIN PAYDA BOLIWI PAYDA BOLATUGIN SIRTQI TASIRLER, IQTIYARIY HAREKET HAM SISTEMALAR TARAWINDAGI OZGERISLER MENEN BAYLANISLI. BUL OZGERISLER MENEN BAYLANISLI OLGAN SEZIMLER, EMOTSIONAL KESHIRMELERDIN OZI. DJEYMS BOYINSHA >. BUL SEZIM XABAR MIYGE TASIR KORSETIP, MALIM MINEZ- QULIQTI OT ALDIRADI, KERISINSHE SOMATOSENSOR HAM VISSEROSENSOR AFFERENTATSIYA BOLSA SEZIMDI JUZEGE KELTIRIWDI BILDIREDI

DJEYMS-LANGE TEORIYASI: Emociogen stimullardin` qabil etiliwi Organizmdegi nerv-bulshiq et reakcialar Organlardan tusipatirgan imemasi qayta islenedi Subektiv keshirme stimulinin` emocia koriniwinde payda boliwi

LEKIN DJEYMS-LANGE KONSEPSIOYASI BIR QATAR KRITIKALARGA SEBEP BOLDI. ORGANIK HAM EMOTSIONAL PROTSESSLERININ QARAGANDA KENNONGA QARAMA- QARSI PIKER BILDIRDI. ONIN ANIQLAWINA KORE, INSANDA JASALMA SUNIY TARIZDE PAYDA QILINATUGIN ORGANIK OZGERISLER HARDAYIMDA SEZIMLI KESHIRMELER BIRGELIKTE GUZETILMEYDI. KEYINSHELIK P BARDTIN KORSETIWINSHE, HAQIYQATINDA DENE OZGERISLERI HAM OLAR MENEN BAYLANISLI BOLGAN SEZIMLER BIR WAQTA PAYDA BOLADI, BAS MIY DUZILISINDEGI BARLQI BOLIMLERDEN BOLSA SEZIMLER MENEN TALAMUSTIN OZI EMES, BAIKIM, GIPOTALAMUS HAM LIMBIK SISTEMASININ ORAYLIQ BOLIMLERI BAYLANISADI.

LINDSEY-XEBBTIN AKTIVLESTIRIW TEORIYASI DJEYMS-LANGE HAM KENNON-BARDLARDIN PSIXOORGANIK TEORIYALARINAN SON PAYDA BOLDI. BUL TEORIYAGA KORE, EMOTSIONAL JAGDAYLAR BAS MIYDIN QUYI BOLIMI NAYININ RETKULYAR FORMATSIYA TASIRI MENEN BELGILENDI, SEBEBI BUL DUZILME ORGANIZMNIN ISKERLIGI DAREJESINE JUWAP BEREDI. SEZIMLI TUSINDIRIWLER BOLSA NERV SIZTEMASININ QANDAY DA BIR SESKENIWSHILIGINE JUWAP RETINDE AKTIVLIK DAREJESININ OZGERISI. TEORIYALARDIN AYIRIQSHA TOPARIN SEZIMLER TABIYATTI KOGNITIV FAKTORLAR YAGNIY, OYLAW HAM SANA ARQALI ASHIP BERILETUGIN DUNYAQARASLARDI PAYDA ETEDI

. OLARDIN ARASINDA BIRINSHI NAWBETTE I.FESTINGERDIN KOGNITIV DISSONANS TEORIYASIIN AYTIP OTIW LAZIM.ONIN TIYKARGI TUSINIGI DISSONANS DIR. BUL SUBIEKTTIN OBIEKT HAQQINDA PSIXOLOGIYALIQ QARAMA-QARSILIQ MAGLIWMATQA IYE BOLGAN JAGDAYDA JUZEGE KELETUGIN UNAMSIZ EMOTSINAL JAGDAY. BUL TEORIYAGA MUWAPIQ UNAMLI EMEOTSIONAL KESHIRMELER ADAMDA OZI KUTKEN NATIYJELER TASTIYQLANGANLIGINDA PAYDA BOLADI. BUNDA UNAMLI EMOTSIONAL JAGDAY KONSONANS SIPATIDA XARAKTERLENEDI, UNAMSIZ SEZIMLER ISKERLIKTEN KUTILGEN NATIYJELER HAM WAQIYALIQ NATIYJELER ORTASINDAGI PARIQLAR YAMASA DISSONANAS BOLGANINDA JUZEGE KELEDI.

S. SHEXTERDIN KOGNITIV-PSIXOLOGIK KONSEPTSIYASINA TIYKARLANIP, PAYDA BOLATUGIN EMOTSIONAL JAGDAY QABIL QILINATUGIN XOSHAMET JUZEGE KELETUGIN OZGERISLER MENEN BIRGE INSANNIN OTMISH TAJRIYBESI HAM ONIN JAGDAYDI SUBIEKTIV BAHALAWI DA OZ TASIRIN KORSETEDI. BUNDA BAHALAW ONIN AKTUAL QIZIGIWLARI HAM MUTAJLIKLERIN TIYKARINDA QALIPLESEDI. KOGNITIVISTLIK TEORIYALAR QATARINA P.V. SIMONOVTIN SEZIMLER XABAR BERIWSHI KONSEPTSIYASI NDA KIRGIZIW MUMKIN. BUL TEORIYAGA TIYKARLANIP EMOTSIONAL JAGDAY INDIVID AKTUAL MUTAJI SIPATI HAM JEDELLIGI, HAMDE ONI QANDIRIW ITIMALLIGI BAHALANIWI MENEN BELGILENEDI. BUL ITIMALILIQTI BAHALAWDI INSAN TUWMA HAM ALDIN ARTTIRILGAN INDIVIDUAL TAJRIYBE TIYKARINDA, IQTIYARSIZ RAWISHTE MUTAJLIKTI QANDIRIW USHIN SHAMALANGAN ZARUR NARSELER, WAQIT, ZAXIRALAR HAQQINDAGI MAGLIWMATTI AYNE WAQITTA ALGAN MAGLIWMAT BENEN SALISTIRGANDA AMELGE ASIRADI.

P.V. SIMONNIN JANDASIWI TOMENDEGI FORMULADA SAWLELENGEN: H = E (M – A), BUNDA H- SEZIM, ONIN KUSHI HAM SIPATI; E – AKTUAL MUTAJLIK ULKENLIGI HAM OZINE TAN QASIYETI; M – AKTUAL MUTAJLIKTI QANDIRIW USHIN ZARUR MAGLIWMAT; A – AYNE PAYTTA INSANDA PAYDA BOLGAN TIYISLI XABAR. USI FORMULADAN KELIP SHIGATUGIN AQIBETLER TOMENDEGISHEL EGER INSANDA MUTAJLIK BOLMASA (E = 0), ONDAY JAGDAYDA SEZIMLERDI DE SEZBEYDI (H = 0), MUTALIK SEZETUGIN INSAN ONI AMELGE ASIRIW USHIN TOLI IMKANIYATQA IYE BOLGAN JAGDAYDA DA, SEZIMLER JUZEGE KELMEYDI. EGER MUTAJLIKTI QANDIRIW ITIMALLIGIN SUBIEKTIV BAHALANIWI JOQARI BOLSA, UNAMLI SEZIMLER JUZEGE KELEDI. UNAMSIZ SEZIMLER (HISLAR) BOLSA SUBIEKT MUTAJLIGIN QANDIRIW IMKANIYATIN UNAMSIZ BAHALAGANDA JUZEGE KELEDI.