1 MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI OZBEKISTON TARIXI HSM Ilk orta asrlarda ozbek davlatchiligi. Siyosiy, ijtimoiy va Iqtisodiy madaniy hayoti 04 MAVZU Shirinova Fotima Nosirovna Gumanitar fanlar kafedrasi katta oqituvchisi

OZBEKISTON TARIXI Reja 2 1. Eftaliylar davlati, undagi boshqaruv tizimi. Ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot. Yerga egalik munosabatlarining shakllana boshlashi. 2. Turk xoqonligi, davlat boshqaruv tizimi. Mamlakatdagi ijtimoiy- iqtisodiy ahvol. 3. Arablar istilosi va hukmronligi davrida Orta Osiyo.

OZBEKISTON TARIXI 3 XIONIYLAR DAVLATI IV asr ortalarida olkamizga shimoldan kochmanchi xioniylarning hujumi boshlanadi Ularga tadbirkor hukmdor Grumbat boshchilik qilgan Xioniylar 353 yili Sogdga yurish qiladilar va uni bosib oladilar Shu tariqa Orta Osiyoda Xioniylar davlati tashkil topadi Hududlari: Sirdaryo va Amudaryo oraligidagi yerlar Bu davlat 120 yildan ortiq hukm surgan

OZBEKISTON TARIXI 4 KIDARIYLAR DAVLATI V asrning 20 yillarida Sharqdan Sirdaryo va Orol boylari orqali Xorazm hamda Amudaryo havzasiga kochmanchi chorvador aholi Toxarlar kirib keladi Ularga Kidar ismli hukmdor yolboshchilik qilgan Shu bois bu davlat Kidariylar nomini olgan Kidariylar Amudaryo havzasi hamda Janubiy va Sogd yerlarini ishgol qilib Xioniylar davlati janubida oz hukmronligini ornatganlar Bu davlat 75 yil yashagan

OZBEKISTON TARIXI EFTALIYLAR DAVLATI Eftaliylar davlati V asr ortalaridan VI asr ortalarigacha hukm surgan Ikkita davlat mavjud bolib, ulardan biri Afgonistonning janubi-sharqiy qismi, Pokiston va Shimoliy Hindiston hududlarini qamrab olgan Milodiy V va VI asrning birinchi yarmida, Toroman va Mihrqul ismli podsholar davrida ushbu davlat gullab yashnagan Ikkinchi davlat Orta Osiyoning janubi va Shimoliy Afgoniston hududlarida tashkil topgan Bu yerdan eftaliylar Sharqiy Turkiston yerlarini zabt etganlar 5

OZBEKISTON TARIXI YERGA EGALIK QILISH MUNOSABATLARI Dehqonchilikdagi yutuqlar Ijtimoiy-iqtisodiy ozgarishlar Ilk dehqon munosabatlari 1. Shaharlar sonining kopayishi 2. Shaharning xunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniy xayotning markaziga aylanishi 3. Suv tegirmoni, chigir va Charxpalaklarning Kashf etilishi 4.Sugorma dehqonchilik maydonlarining kengayishi 5. Gallakorlik,polizchilik, pahtachilik va bogdorchilik maydonlarining kengayishi 1. Shaharlarda aholining gavjum- lashishi hunarmandchilikning Rivoj topishi, ichki va tashqi Savdoning kengayishi qishloqlar nufuzini oshirdi 2. Ortoq axoli bilan kochman- chi aholi ortasida aloqalarning rivojlanishi. 3. Kuchmanchi aholining otroq hayotga otishining kuchayishi Dehqon-qishloq hokimi Chokar-dehqon qoriqchisi Kashovarzerkin ziroatchi Kadivar-karam ziroatkor Obikor yerlar-asosan qishloq jamoalari tasarrufida bolgan yerlar 6

OZBEKISTON TARIXI Afrosiyob devoriy rasmidan parcha Varaxsha devoriy rasmidan parcha 7

OZBEKISTON TARIXI Oliy mansablari: xoqon (oliy bosh ҳukmdor), yabgu, shod, tegin, eltabar, tudun; Maҳalliy boshqaruvda 23 ta kichik amaldorlik mansablari mavjud bolgan. Barcha mansablar meros qoldirilgan; Qoshin tuzilishi: onlik, yigirmalik, qirqlik va boshqalar; Qoshin on va chap qanotga bolingan; Yurish paytlarida kamida 100 ming kishilik qoshin toplangan; Turk xoqonligida jinoyatga jazo berish uch turda bolgan: 1) qatl etish jazosi, davlatga qarshi jinoyatlar (isyon kotarish, sotqinlik), odam oldirganlik uchun berilgan. 2) talion turi: jinoyat qaysi azo yordamida sodir etilsa, osha azo kesib tashlangan. 3) kompozitsiya turi: shaxsga qarshi jinoyatlar, yetkazilgan zararni on barobar qilib tolash, jaroxat yetkazgani va mayib qilgani uchun mol-mulk tarzida tovon tolash, qizi-xotinini qullikka berish, suyagini sindirganligi uchun ot berish yoli bilan jazolangan; Turk xoqonligida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va manaviy hayot 8

OZBEKISTON TARIXI Hoqon (oliy hukmdor) Tegin (taxt vorisi) Tudun (hoqonlikning vakillari) Mahalliy viloyat hokimlari: Ixshid (Samarqand) Xudot (Buxoro) Ixrid (Kesh) Afshin (Ustrushona) Ixshid (Fargona) Chokarlardan iborat harbiy qoshinlar Yabgu (mahalliy hukmdor) Tuman hokimlari (dehqon) Qabila-urug boshliqlari beklar Qabila-urug vakillari, xalq ommasi – qora budun », «qora budun» Qishloq va shahar jamoalari Турк ҳоқонлиги давлат бошқаруви 9

OZBEKISTON TARIXI O`zbekiston – sivilizatsiya beshigi 10

OZBEKISTON TARIXI Qadimgi din va sanat uyg`unligi

OZBEKISTON TARIXI Qadimgi devoriy suratlar va tangalarda tarix sadosi 12

OZBEKISTON TARIXI Arab xalifaligining tashkil topishi Islom dinining asoschisi Muhammad ibn Abdulloh s.a.v yillarda yashab otgan. U islom dinining asoschisidir. Muhammad s.a.v. 40 yoshga tolganda Paygambarlik maqomiga erishadi va unga Quroni Karim oyatlari nozil bola boshlaydi; Qurayshiylarning tazyiqi ostida u 622 yilning 16 iyulida Makkadan Madinaga hijrat qilishga (kochib otishga) majbur boladi. Shu davrdan musulmon hijriy yil hisobi boshlanadi; Paygambar vafotidan song avval Abu Bakr Siddiq ( ), songra Umar ( ), Usmon ( ) va Ali ( ) lar xalifalik qiladilar; Ular davrida Arabistonda islom dini tola galaba qilib, markazlashgan Arab xalifaligi tashkil topadi. Misr, Suriya, Falastin, Iroq, Vizantiya va Eron boysundirilib, islom jahon dinlaridan biriga aylanadi. 13

OZBEKISTON TARIXI 14 QURON ISLOM DININING MUQADDAS KITOBI QURON-arabcha Quron - qiroat, oqish demakdir U - islom dinining muqaddas kitobi Unda islom aqidalari, etiqod talablari, huquqiy va axloqiy meyorlari, cheklash va taqiqlari oz ifodasini topgan Quron Alloh tomonidan Muhammad s.a.v. ga 22 yil davomida nozil qilingan Xalifa Abu Bakr davrida, Quron matnlarini toplangan 632 yilda birinchi marta Quron matni yuzaga kelgan. U Usmon Quroni deb ataladi Undan 3 nusxasi (ayrim malumotlarga qaraganda, 6-7 nusxa) kochirtirilib, boshqa shaharlar (Kufa, Basra, Damashq)ga yuborilgan Undan keyingi davrlarda (milodiy VII asrning 90-yillarigacha) Quronni oqishdagi tafovutlarga barham berish uchun qolyozmalarga arab yozuviga xos belgilar qoyib chiqilgan Ulardan biri Toshkentda Movarunnahr musulmonlari diniy boshqarmasida saqlanadi Quron 114 suradan iborat 14

OZBEKISTON TARIXI ISLOM DININING BESH ASOSIY FARZI Kalimai shahodat – Allohdan ozga iloh yoqligiga va Muhammad, uning bandasi va paygambari (rasuli) ekanligiga shohidlik beraman demoqlikdir. Namoz – kuniga 5 mahal oqiladi. Namozlar bomdod, peshin, asr, shom va xufton vaqtlariga bolinib oqiladi. Uning farz, sunnat va vojib amallari mavjud. Roza – kun chiqishdan to kun botishiga qadar yemak va ichmakdan tiyilmoq va shunga niyat qilmoqlik. Bu amal asosan Ramazon oyida bir oy davomida bajariladi. Zakot – badavlat musulmonlarning boyliklari ichidagi faqiru miskinlarga berilishi shart bolgan Allohning haqqi. U qirqdan bir qism qilib belgilangan. Haj – moliyaviy va jismoniy tomondan qurbi yetgan kishining Kabatullohni ziyorat qilishi. 15

OZBEKISTON TARIXI Orta Osiyoda arab istilosining ikki bosqichi Birinchi bosqich Bu davrda arablar vaqti-vaqti bilan Movarounnahr hududlariga hujumlar uyushtirgan; Asosan ularning maqsadi boylik va oljalarni qolga kiritish bolgan; Arablar 651 yili Marv, 654 yili Maymurg, 667 yili Chagoniyon, 673 yilning kuzida Poykend va Pomitonga xujum qiladilar, ammo bu yerni uzil-kesil zabt eta olmaydilar; Bu Orta Osiyoda arab istilosining birinchi davri edi. Ikkinchi bosqich Arab istilosining ikkinchi davrida Movarounnahrni butunlay zabt etish maqsadi qoyilgan va keng miqyosli islomlashtirish siyosati olib borilgan 704 yilda Qutayba ibn Muslimning Xuroson noibi etib tayinlanishi Arab Xalifaligining Orta Osiyoda keng miqyosli istilochilik yurishlariga zamin yaratdi 707 yilda Qutayba katta qoshin bilan Amudaryodan otib, Buxoro vohasiga bostirib kiradi Dastlab Poykend, 708 yilda Buxoro atroflari va Pomitan, 709 yilda Buxoro, 710 yilda Shuman, Nasaf va Kesh egallanadi Dastlab Poykend, 708 yilda Buxoro atroflari va Pomitan, 709 yilda Buxoro, 710 yilda Shuman, Nasaf va Kesh egallanadi 712 yili Samarqand boysundiriladi 16

OZBEKISTON TARIXI Orta Osiyoda arablar bosqini, uning oqibat va natijalari Orta Osiyoga arablarning kirib kelishi mahalliy xalqlarning etnik xususiyatlariga sezilarli tasir korsatmasa ham, ularning manaviy madaniyati va diniy annalarida tubdan katta ozgarishlar sodir bolishiga sabab boldi Islomgacha Orta Osiyoda mavjud bolgan turli diniy ananalar, mahalliy yozuvlar yoq qilindi Orta Osiyo xalqlarining keiyngi on ikki asrlik manaviy hayoti, alifbosi islom dini bilan bogliq holda rivojlandi Bu esa mahalliy haykaltaroshlik va rassomlik sanatining ota pasayib ketishiga sabab boldi, chunki islom dinida kozi bor insonni tasvirlash man etilgan edi. Islom dinida kozi bor jonivor yoki inson tasvirlansa narigi dunyoda jon talab qiladi degan tushuncha mavjud bolgan Mahalliy xalqqa islom dini majburiy yol bilan singdirildi, dinni qabul qilgan kishilarga katta imtiyoz va imkoniyatlar yaratildi Arab tili fan va madaniyatlararo koprik vazifasini bajardi 17

OZBEKISTON TARIXI Arab istilosiga qarshi xalq qozgolonlari 18 Sogdiyona da yillarda Gurak va Divashtich boshchiligida gi qozgolon Samar- qand, Buxoro va Xutta- londa yillarda Oq kiyimlilar qozgoloni ( ) rahbari Xoshim ibn Xakim. Toxaris- ton va Sogdda yillarda Huroson va Movaroun nahrda Abu Muslim boshchili- gida yillarda Rofe ibn Lays qozgoloni yillarda kotarilgan Buxorjudotlar tangasi

19 MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI Shirinova Fotima Nosirovna Gumanitar fanlar kafedrasi katta oqituvchisi ETIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!