SEYSMOLOGIK MALUMOTLAR BOYICHA ERNING ICHKI TUZILISHI Maruzachi: ass.Ganiyev Z.A.

REJA Yerning ichki tuzilishini organishda seysmologik usullar. Yerdagi asosiy seysmik tolqinlar. Xajmiy (boylama va kondalang tolqinlar) va yuzaki (Reley va Lyav tolqinlari) tolqinlar va ularning xususiyatlari. Yer ichida tolqinlarning tarqalishi.

Yerning ichki tuzilishini organish asosan ikki yonalishda olib boriladi Bevosita Bilvosita Eng chuqur burgi qudugi Kola yarimorolida qazilgan bolib, uning chuqurligi m ni tashkil etadi. Yerning ichki qobiqlari togrisida ksenolitlar - magma suyuqligi bilan Yer yuzasiga olib chiqilgan chuqurlik tog jinslari bazi tushunchalar byeradi. Masalan, Lesoto kimbyerlit trubkasida (Janubiy Afrika) 250 km chamasi chuqurlikda yotuvchi tog jinslarining vakili sifatida qaraluvchi qoshimchalar topilgan.

Yerning ichki tuzilishi haqidagi asosiy malumotlarni quyidagi geofizik usullar yordamida olinadi Zilzilalar yoki portlatish orqali hosil qilingan suniy qayishqoq tebranishlarni qayd etuvchi seysmik; Ogirlik kuchi maydonlarini organishga asoslangan gravimetrik; Yerning magnit maydonini organuvchi magnitometrik; Sayyoramizning issiqlik maydonini va uning yuzasida issiqlik oqimining zichligini organuvchi Geotyermik; Yer qarining elektr otkazuvchanligini organuvchi elektrometrik tadqiqotlar

Tolqinlar tarqalish xususiyatlariga qarab boylama va kondalang turlarga bolinadi Boylama tolqinlar tolqin tarqalish yonalishida qayishqoq hajmiy uygonishni (tebranishni) uzatishi bilan xaraktyerlanadi. Kondalang tolqinlar tolqin tarqalish yonalishiga pyerpendikulyar holda qayishqoq hajmiy uygonishni (tebranishni) uzatishi bilan oldingisidan farq qiladi. Boylama tolqinlar kondalang tolqinlarga qaraganda katta tezlikka ega. Bundan tashqari kondalang tolqinlar suyuq muhitda tarqalmaydi.

Seysmologik malumotlarga kora hozirgi kunda Yer bagrida yigirmatacha ajratuvchi chegara qayd etiladi va ular umumiy tarzda Yerning konsentrik zonal qatlamli tuzilishi togrisida dalolat beradi. Bu chegaralar orasida ikkitasi: kontinentlarda km chuqurliklarda va okeanlar ostida 5-10 km da yotuvchi Moxorovichich yuzasi (Moxo yoki oddiy M) hamda 2900 km chuqurlikdagi joylashgan Vixert - Gutenberg yuzasi asosiy sanaladi. Bu chegaralar sayyoramizni uchta asosiy qobiqlarga yoki geosfyeralarga ajratadi Yer posti - Moxorovichich yuzasi ustida joylashgan Yerning tashqi tosh qobigi; Yer mantiyasi - Moxorovichich (yuqoridan) va Vixert - Gutenberg (pastdan) yuzalari bilan chegaralangan oraliq silikatli qobiq; Yer yadrosi - Vixert - Guttenberg yuzasidan pastda joylashgan sayyoramizning markaziy tanasi.

YERNING ICHKI TUZULISHI

Yerning mantiyasi eng yirik geosfera sanaladi. U sayyora hajmining 83% va massasining 66% ga yaqinini tashkil etadi.

YERNING KESMASI

Seysmik tolqinlar tarqalishining oziga xos hususiyatlari Gyuygens nuqtai nazariga binoan tolqin frontining har bir nuqtasini mustaqil tebranish manbasi, yani ikkilamchi tolqin manbai deb hisoblash mumkin: bunga asosan byerilgan tolqin frontining ayrim holatlariga qarab, boshqa holatdagi tolqin frontini belgilash mumkin. Ferma nuqtai nazariga binoan ikkita nuqta orasida tolqin eng kichik qarshilik etuvchi yol boylab tarqaladi, yani eng qisqa vaqt sarf qiladigan yolni bosib otadi. Uning fikriga asosan (izotrop) muhitlarda seysmik nur togri chiziqdan iborat, chunki ularda tezlik doimo bir xil. Gradientli muhitlarda (tezlik asta – sekin uzluksiz ozgarib turganda) seysmik nur egri chiziq holiga keladi.

Seysmik tolqinlar tarqalishining oziga xos hususiyatlari Supyerpozitsiya nuqtai nazari. Muhitda bir necha tolqin bir vaqtning ozida tarqalganda ularning har biri huddi boshqalari yoqdek harakat qiladi. Lekin tolqinlar muhitning biror nuqtasiga bir vaqtda etib kelganda, zarralarning tebranishlari tolqinlarning bir-biriga ustma- ust tushish natijasidek namoyon boladi (intyerfyerensiya kuzatiladi). Ozaro bogliqlik nuqtai nazari. Agar seysmik tebranishni qozgatuvchi va qabul qiluvchi manbalarning joylarini ozaro almashtirilsa, unda shu nuqtalarda kuzatish vaqti, tolqinning shakli va zarralarning tebranish sifati ozgarmaydi.

Har xil tog jinslari uchun Vp va Vs tezliklarning zichlikka va Puasson koeffitsientiga (σ) bogliqligi (Puzrev, 1997)

Har xil litologik tarkibga ega tog jinslarining yutilish koeffitsientining tolqin chastotasiga bogliqligi (Puzrev, 1997)

Bu tolqinlarni bir-biridan ajratish uchun quyidagi belgilashlar qabul qilingan: P – boylama tolqin, S – kondalang tolqin, c – tashqi yadrodan qaytgan tolqin, K – tashqi yadrodan otgan tolqin, i – ichki yadrodan qaytgan tolqin, I – ichki yadrodan otgan boylama tolqin, J- ichki yadrodan otgan kondalang tolqin.

F manbadan tarqalgan seysmik tolqinlarning Yer ichida tarqalishi

1906 yilda seysmologlar birinchi marta Yerning yadrosini aniqlashgan, 1914 yilda esa Gutenberg Yer yadrosi chuqurligini (2885 km) seysmik malumotlar boyicha hisoblab chiqgan. Tashqi yadro chegarasida boylama tolqinning tezligi 13,6 km/s dan keskinlik bilan 8,1 km/s gacha pasayadi. Kondalang tolqin esa tashqi yadroda umuman tarqalmaydi. Bunday holat esa tashqi yadroning suyuq holda ekanligidan dalolat beradi yilda Daniyalik olima Leman qattiq ichki yadroni ajratadi. Leman hisobi boyicha ichki yadroning chuqurligi 5000 km atrofida yilda yugoslav olimi Moxorovichich seysmik tolqinlarning tezligi tahminan 35 km chuqurlikda keskin oshishini aniqladi. Bu chegara Yer qobigi chegarasi yoki Moxo chegarasi deb atala boshlandi. Okeanlar ostida bu chegara km chuqurlikda yotadi, togli rayonlarda esa uning chuqurligi 50–80km ni tashkil etadi

Boylama va kondalang tolqinlarning Yer sharidan otib seysmik stansiyalarga kelish vaqtlari haqidagi malumotlarni yigish yillarda Seprins va E.Vixyertlar tomonidan birinchi godograflarning (tolqinni kuzatish vaqtining qozgatish manbai va kuzatish nuqtalari oraligidagi masofa bilan bogliqligi) tuzilishiga olib keldi. Bu godografdan yillargacha zilzilalar epitsentri va epitsentral masofalarni aniqlashda foydalanilgan. B.B.Golitsin (1960) seysmik nurlarni Yer yuziga chiqish burchagini olchash orqali ularning etib kelish vaqtini aniqlash metodini ishlab chiqdi. Boylama tolqinlar godografi bunda nurning Yer yuziga chiqishi tuyuluvchi burchagi va kondalang tolqinlar tarqalish tezligiga bogliq. Kondalang tolqinlar tezligini B.B.Golitsin kuzatuvlardan olgan. Hisoblashlar natijasida olingan ekspyerimental godograf 1940 yillarda olingan godograflar bilan yaqin.

Djeffris – Bullen godografi

Boylama va kondalang tolqinlarning Yerda tarqalishi

Yer sharida seysmik faollikning tarqalganligi (seysmik faol mintaqalar qizil nuqtalar bilan korsatilgan)