Shaxmat o`yini

Shaxmat Shaxmat, shohmot (fors. shohmot shoh o`ddi) sport turi. O`yindan maqsad raqib shohini mot qilish. Ikki xil (oq va qora) rangdagi 64 ta teng katakli taxta (sath)da ikki xil rangdagi 16 tadan dona (bittadan shoh va farzin, 2 tadan rux, fil va ot, 8 tadan piyoda)da o`ynaladi. shahrida musobaqa paytida ma ʼ lum sondagi yurishlar qilinishi uchun vaqt (dastlabki 40 ta yurish uchun 2,5, 2 va 1,5 soat va h.k.) va o`yin tugamasa qo`shimcha vaqt belgilanadi. Tezkor shahrida o`yinni tugatish uchun aniq vaqt (30, 25, 15 va 5 min.dan) beriladi. Sirtqi shahrida har bir yurishni amalga oshirish uchun masofa va aloqa vositasi turiga qarab, kun yoki haftalar belgilanishi mumkin.

SHAXMAT QOIDALARI

Fil yengil dona, diagonal bo'yicha harakatlanadi. Jangga birinchilar qatorida kiradi. Fillaming biri oq xonalar, ikkinchisi esa qora xonalar bo'ylab yurishadi. Fil piyoda bilan bog'lanib olsa birgalikda yaxshi jang qilishadi.

Rux - ancha kuchli, undan faqat farzin kuchliroq. Rux og'ir harakatlanadi, o'ngga, chapga, oldinga, orqaga yuradi. Jangga suvori va jangovar fillardan keyin kiradi. Jangni uzoqdan ham, yaqindan ham olib rux boraveradi.

Farzin juda kuchli, tezkor va harakatchan. Rux hamda filga o'xshab - to'gri, ^ ko'ndalang va qiyasiga yuradi. Raqib donalarini uzoqdan ham, yaqindan ham urib oladi. Farzinni ba'zida «malika» yoki «vazir» deb ham aytishadi.

Piyoda - kichkina bolgani bilan jasur jangchi. U doim oldinga qarab harakatlanadi, orqaga yoki yonga yurmaydi. Raqib donasini qiyasiga urib oladi. Piyodaning yagona maqsadi bor - tezroq oxirgi qatorga yetib borib eng kuchli shohmot farzinga aylanish.

Shoh shohmot donalarining ichida eng asosiysi, kam harakatlanadi va doim W himoyaga muhtoj bo'ladi. Agarda «dushman» tomonidan asirga olinsa o'yin yutqaziladi.

Ot - bu donaga oxshab birorta shohmot donasi yura olmaydi. Ot, yurmasdan kutilmagan joyga sakrab o'tadi. U, ozining va raqibning donalari ustidan, ikki xonadan keyin yon tomondagi uchinchi xonaga yuradi. Oq xonada turgan bo'lsa qora xonaga yuradi, qoradan oqqa.

O`zbekiston zaminida Sh. chuqur ildiz otganini tasdiqlovchi manbalar mavjud yilda Dalvarzintepa (Surxondaryo)da olib borilgan arxeologik qazilmalar vaqtida Kushon davri (1 2-asrlar)ga oid Sh. donalari, 1977 yilda Afrosiyob (Samarqand)da o`tkazilgan tadqiqotlar chog`ida 78-asrlarga taalluqli 7 ta Sh. donasi topilgan. 9-asrda yashagan arab olimi va shatranjchisi alAdliyning yozishicha, shatranjdagi inson tafakkurini cheklagan shashxoldagi xollarning tushishiga qarab yurish (shashxol)ning bekor qilinishi va bu o`yinning rivojlanishida O`rta Osiyo xalqlari muhim rol o`ynagan.

20-asrning 90-yillaridan O`zbekiston Sh.ida yuksalish boshlandi. Erkaklar terma jamoasi jahon Sh. olimpiadasida 2-o`rinni egalladi (1992), Osiyo chempionatida g`alaba qozondi (1999). Ibrohim Hamroqulov o`smirlar o`rtasida jahon birinchiligida g`olib chiqdi (1998). Rustam Qosimjonov Osiyoning birinchi (1998), jahonning 17-chempioni (2004) bo`ldi.

FIDE tasnifi bo`yicha jahon chempionlariV. Steynits E. Lasker X.R. Kapablanka A. Alyoxin , M. Eyve M. Botvinnik , , V. Smislov M. Tal T. Petrosyan B. Spasskiy R. Fisher A. Karpov , G. Kasparov A. Xalifman V. Anand R. Ponomaryov R.FIDE tasnifi bo`yicha jahon chempionlariV. Steynits E. Lasker X.R. Kapablanka A. Alyoxin , M. Eyve M. Botvinnik , , V. Smislov M. Tal T. Petrosyan B. Spasskiy R. Fisher A. Karpov , G. Kasparov A. Xalifman V. Anand R. Ponomaryov R.

Garri Kasparov Garri Kasparov katta shohmot olamiga birinchi qadamni Sokolskiy xotirasi (Minsk, 1978 yil)ga bagishlangan xalqaro turnirda tashladi hamda «uloqboshi»lardan natijalar songida 3,5 ochko ozib ketdi. Bu bilan Garri ungacha hech bir kishi erisholmagan choqqiga kotarildi. U hech kimni siylab otirmas, qaqshatqich intellektual zarbalarini yogdiraverardi. Unda, avvalo, goliblik ruhi ustun edi. Endilikda u xashaki sportchi emas, professional shohmotchi edi yildayoq Kasparov grossmeysterlik talablarini bajarib, jahon rekordini ornatdi. U birinchi on oyinda 8 marotaba galaba qozondi. Mutaxassislarning takidlashlaricha, bu korsatkich amaldagi chempiondan ham aloroq natija edi yil G.Kasparov yodiga zarhal harflar bilan bitilgan bolsa, ajab emas. Osha yili u sobiq ittifoq termasida Yevropa chempionati oyinlarida (Skara shahri) 5 marotaba qozongan muvaffaqiyati evaziga oltin medalni qolga kiritdi. Ikkinchi oltin medal Butundunyo maktab bitiruvchilari turnirida egallandi. Uchinchi oltin medalga 20 yoshlilar ortasida bolib otgan jahon chempionatida erishildi. Tortinchi oltin medal esa sobiq SSSR tarkibida butun dunyo olimpiadasida nasib etdi.