Презентация Тақырып:Жасушаның цитоскелеті және жасушаның қозғалғыш органоидатры. Орындаған: Раман А.Т. Тобы: В-ЖМҚА Қабылдаған: Өтебай Д.М ж Оңтүстік Қазақстан Медицина Академиясы

I Кіріспе II Негізгі бөлім 1. Жасуша органоид тарының құрылысы мен қызметі 2. Жасушаның цитоскелеті 3. Жасушаның козғалғыш органоид тары III Қорытынды VI Пайдаланылған әдебиет

Жасуша - тірі организмдердің (вирустардан басқа) құрылымының ең қарапайым бөлігі, құрылысы мен тіршілігінің негізі; жеке тіршілік сеть алтын қарапайым тірі жүйе. Жасуша өз алтына жеке организм ретінде (бактерия да, қарапайымдарда, кейбір балдырлар мен саңырауқұлақтарда) немесе көп жасушалы жануарлар, өсімдіктер және саңырауқұлақтардың тіндері мен ұлпаларының құрамында кездеседі. Тек вирустардың тіршілігі жасушасыз формата өтеді. «Жасуша» терминін ғылымға 1665 жилы ағылшын жаратылыстанушысы Р.Гук (1635 – 1703) енгізген. Тіршілікті Жасуша тұрғысынан зерттеу – қазіргі заманғы биологиялық зерттеулердің негізі.

Жасуша органоид тары - жасушалардың тұрақты арнаулы бөлігі. Жасушаның қызметі тек органоидтардың көмегімен ғана орындаллоды.

1.Эндоплазмалық тор (ЭПТ) - (гр. эндо - ішкі, гр. плазма - жапсырылған) - жасушаның ішін түгелдей бірімен-бірі тығыз байланысқан түтікшелермен торлап жататын 2 жарғақшалы түзіліс. Сыртқы жарғақшаларына рибосомалар бекінсе - түйіршікті ЭПТ, бекінбесе, тегіс жарғақшалы ЭПТ дейді. Тегіс жарғақшалы ЭПТ майлар мен полисахаридтердің алмасуына қатысады. Түйіршікті жарғақшалы ЭПТ рибосомаларында нәруыздар синтезделеді. ЭПТ торланған түтікшелері жасуша ішіндегі басқа органоидтардың қатынас жасауына көмектеседі.

Рибосома (рибонуклеин қышқылы, лат.soma - дене) - цитоплазма да бос күйінде, жарғақшаға (ЭПТ) бекінген күйінде болатын нәруызды дөнек тәрізді өте ұсақ органоид. Ол нәруыз синтезіне қатысады.

Митохондрия (гр. mitos - жіпше, гр. chondrion - дәнек) - барлық тірі жасушаларда болады. Пішіні таяқша, жіпше, дәнек тәрізді түзіліс. Жасушада ондаған, мыңдаған митохондриялар кездеседі. Сыртын 2 қабатты жарғақша қаптайды. Сыртқы жарғақшасы тегіс, ішкі жарғақшасы қатпарлы. Митохондриялар - май қышқылдарьш синтездеп, жасушаларды энергия мен қамтамасыз сетьтін энергия жинақтаушы құрылым. ішкі жарғақшадағы ферментер глюкоза мен аминқышқылдарды ыдыратып, май қышқылдарын тотықтырады.

Лизосома (гр. mitos - еріту, гр. soma - төн) - домалақ немесе сопақша пішінді, бір қабатты жарғақшалы түзіліс. Құрамындағы ферментердің әсерінен нәруыз молекула ларымен полисахаридтерді ыдыратады. Жасушаға түскен бөгде заттарды ерітеді. 10 ) Лизосома

Гольджи жиынтығы - ядроға жақын, жасуша орталығын (центриоль) айнала қоршап жататын көпіршік, түтікше тәрізді түзіліс. Жасушада заттардың тасымалдануына, қажетсіз соңғы өнімдердің жасушадан шығарылуына қатысады. 6) Гольджи жиынтығы

Жасуша ортылығы - центриоль (лат. centrum - орталық нүкте, орталық) Гольджи жиынтығына жақын орналасқан цилиндр пішінді 2 денешьік. Жасуша бөлінуінің алғашқы кезеңінде 2 центриоль бірінен-бірі екі полюске карай ажырайды. Ортасында ұршықша жіпшелер пайда болады. Жасушалардың бөлінуіне қатысады.

Пластидтер (грек тілінен plastides - жасайтын, тузейтін) - эукариоты өсімдік жасушасының органоид тары. Әрбір пластидада кос мембран налық құрылысы бар. Олар пішіні, мөлшері, құрылысы мен қызметтері бойынша әртүрлі. Түсі бойынша жасыл пластид тер, (хлоропласта), сары-ашық қызыл және қызыл. (хромопласта) және түссіз, (лейкопластырь) ажыратылады. Пластидтер ме ристемалық жасушалардың пропластидалардан онтогенез де біртұтас шығу тегі бар. Пластидалардың өзара айналулар мүмкін.

Цитоқаңқа Цитоскелет – жасушаның белгілі бір құрылымдық деңгейінің ұйымдастырылуын бірқалыпты ұстап тұратын ерімейтін ақуыздар кешьені болып табылады

Микротүтікшелер клетканың бүкіл цитоплазма сын тесіп өтеді. Әрбір микротүтікше диаметрі нм іші қуыс цилиндр тәрізді. Олардың қабырғалары 6-8 нм. Микротүтікшелер қабырғасы спираль түрінде бірінің үстінде бірі бұралаңдаған 13 жіпше – протофиламенттерден құралған. Осындай әрбір жіпше тубулин ақуыздарының димерлерінен құраллоды. Әрбір димер a және b – тубулиннен түзілген. Тубулиндер синтезі түйіршікті эндоплазмалық тордың мембранналарында жүреді, ал спираль клетка орталығында жасаллоды. Көптеген микротүтікшелер центриольдерге қатысты радиальді бағытта болады. Осыдан бары полар цитоплазмаға тарайды. Олардың бір бөлігі плазмалемманың астында орналасады да, сол жердь микрофиламентедің шоқтарымен бірге терминальды тор құруға қатысады. Микротүтікшелер өте мықты, олар цитоқаңқаның сүйеуші құрылымын құрайды. Микротүтікшелердің бір бөлігі жасушаға әсер етуші қысым және тарту күштеріне байланысты орналасады. Мысалы, бұл қасиетті сыртқы ортамен байланыстыратын эпителий ұлпаларынан байқауға болады. Микротүтікшелер

Микротүтікшелер клеткаішілік зат тасымалдауға қатысады. Микротүтікшелердің қабырғасына ө здерінің бір ұшымен қысқа тізбек түзетін ақуыз молекула лары жалғасады, олар белгілі бір жағдайларда ө здерінің кеңістіктегі конфигурация лары н ө згерте аллоды. Бейтарап жағдайда тізбек қабырға бетіне параллель орналасады. Бұл жағдайларда тізбектің бос ұшы гликокаликстегі б ө лшектермен қосылыс түзулері мүмкін. Осындай б ө лшектерді қосқаннан кейін ақуыз ө з конфигурация сын ө згертіп, қабырғадан алшақтайды да ө зімен бірге б ө лшектерді ала ксетьді, алшақтаған тізбек б ө лшекті ө зінің үстінде жатқан тізбекке, ол ө зінен кейінге т.с.с. тасымалдайды. Микротүтікшелерде конфигурацияланатын сыртқы тізбектер бар болғандықтан, олар клеткаішілік белсенді тасымалдаудың негізгі ағыстарын түзеді. Микротүтікшелердің қабырғаларының құрылымдары ә р түрлі ә сер етулерден ө згерулері мүмкін. Бұл жағдайларда клеткаішілік тасымалдау бүлінеді.

Микрофиламенттер Микрофиламенттер дегеніміз – 4 нм-дей ақуыз жіпшелері. Олардың көпшілігі актин молекула ларынан құраллоды. Актин молекула ларының 10-шақты түрі анықталған. Сондай-ақ, актинді филаменттер цитоқаңқаның сүйемелдеу құрылымын түзетін шоқтарға топтастырылады. Микрофиламенттерді жиырылғыш протеин дер: актин, миозин, тропомиозин құрайды. Сондықтан микрофиламенте жасушадағы жиырылу аппараты қызметін атқарады. Миозин АктинТропомиозин

Қозғалыс органоид тері немесе миофибрилдер жануарлар дүниесінде көп таралған. Бұл органоид тер организмді үнемі қозғалысқа келтіріп отрады.Мұндай организмдерге сұйық отрада қозғалуға бейім әртүрлі өсінділер, кірпікшелілер, талшықтар және бұлшық етті қозғалысқа келтіретін миожіпшелер (миофибрилдер), т.б. жатады. Қарапайымдар, этап айтқанда, кірпікшелі кебісше, жасыл эвглена, негізінен, бір орыннан екінші орынға кірпікшелерінің және талшықтарының жәрдемімен қозғалысқа келетінін білесіңдер. Жануарлар тіршілігінде кірпікшелер әртүрлі қызмет атқарады. Мысалы, омыртқалы жануарлар мен адамның мұрын қуысында бір бағытта орналасқан мыңдаған кірпікшелер болады. Олардың негізгі қызметтері ауаның құрамындағы шаң-тозаңдарды сүзіп қалу екенін білесіңдер. Кірпікшелі кебісшенің денесінде 15 мыңға жуық кірпікшелер бар. Кірпікшелер неғұрлым көп бокса, организмнің қозғалысы соғұрлым белсенді болады. Сол сияқты амебалар және лейкоцит жасушалары жалған аяқтарының жәрдемімен қозғалтындығы белгілі.

Кірпікшелер (cilia; лат. cilium кірпікше) ұзындығы 5-10 мкм- дей, ені 0,2 мкм-дей жасушаның қимыл-қозғалысын іс жүзеге асыратын арнайы органелласы. Кірпікшелердің орталығында жасуша плазмолеммасымен байланысқан біліктік жіпше - филамент - болады. Ол екі бөліктен: жасушадан тыс жатқан және жасуша ішіндегі бөліктерден тұрады. Кірпікшелер біліктік филаментін орталығында орналасқан екі микротүтікшелер, шеткі жағындағы тоғыз қосарлы микротүтікшелер (дипломикротубулдар) және негіздік (базальты) денешьік құрайды. Негіздік денешьік негіздік түбірден және оған бекіген негіздік аяқшалардан (жолақты құрылым) тұрады. Негіздік түбірде қосарлы микротүтікшелердің орнында үштік микротүтікшелер (трипломикротубулдар) болады, ал орталықтағы екі микротүтікшелер болмайды.

Талшықтылар Талшықтылар классы на 6000-нан аса қарапайымдылардың түрлері жатады. Олар тұщы суларда, теңіздерде, ылғалды топырақтарда және адамның, жануарлардың денесінде паразиттік тіршілік етіп, қауіпті ауруларды туғызады. Талшықтылардың негізгі белгісі - бір, екі немесе бірнешье талшықтың болуында, бұлар дененің алдыңғы жағында орналасқан, қозғалу қызметін атқарады. Барлық өкілдерінің талшықтарының құрылысы бірдей болып келеді. Талшық жасуша бетінен сыртқа қарай шығып тұратын ұзынша келген бос бөлігінен және эктоплазманың қоюлығына батыр тұратын базальты денешьік немесе кинетосомадан құралған. Электрондық микроскоп арқылы қарағанда талшықтың күрделі құрылысын да байқауға болады. Оның сыртын үш қабатты мембранна қаптап тұрады, ол жасушаның мембраннасының жалғасы, ал мембраннаның астында (ішінде) ұзына бойы созылып жатқан 11 жіпшелердің (фибрилдердің) бар екендігі байқаллоды, екеуі қалың (әрқайсысы 25 нм) орталық фибрилла, ал қалған тоғыз фибрилдері екі орталық фибрилді қоршап жатады. Әрқайсысы екі түтікшеден тұрады. Фибрилдердің толқынды тербелісі арқылы қарапайымдылар қозғалысқа келеді. Талшықтың қозғалу жылдамдығы бір секундта 10-нан 40-қа дейін айналымды жасайды. Талшықтылардың кейбір түрлері (Rhizomastigina отрядының өкілдері) талшықтарымен қатар жалған аяқтарын (псевдоподияларын) да шығарып амеба тәрізді қозғала аллоды, бірақ ешь уақытта талшықтарын жоймайды. Осы белгі талшықтылар класының саркодиналар классы мен жақын екендігін көрссетьді және бұл кластарды бір топке Sarcomastigophora-ға жатқызады.

Талшықтылардың жасушасы сыртынан мембраннамен қапталған. Цитоплазмасы сыртқы жұқа мөлдір эктоплазма және ішкі түйіршікті эндоплазмаға бөлінеді. Эктоплазма қабаты тығыздалып пелликула деп аталтын қабықша түзейді, осыған байланысты талшықтылардың денесі өзгермей тұрақты болып келеді. Олар ұршық тәрізді не ұзынша сопақтау, цилиндр, шар, эллипс пішіңдес болып келеді. Кейбіреулерінің құрамында темір тұздары бар сауыттары болады. Талшықтылардың көбісінде жасуша бір ядролы, тек полинина отрядының өкілдерінде ядро лары көп. Жиырылғыш вакуолі жақсы дамыған, бұған қосымша вакуольдері жалғасады. Бұлар зәр шығару, осмос қысымын реттеу және тыныс алу қызметін атқарады. Кейбір талшықтылардың жасушаларының ішінде хлорофилл пигменттері сіңген хроматофора органоид тары болады, олар фотосинтез қызметін атқарады. Бұл белгілер өсімдіктерге тән қасиет, сол себептен жасыл түсті талшықтыларды өсімдіктер мен жануарлар арасындағы аралық формасы деп есептейді. Талшықтылардың арасында колония құрып тіршілік сетьтін түрлері де кең тараған. Талшықтылардың басым көпшілігі жыныссыз жолмен көбейеді. Ядро митоз әдісімен бөлінеді, содан кейін цитоплазма жасушаның алдыңғы жа-ғынан бастап артқы жағына қарай ұзынынан бойлай екіге бөліне бастайды.

Барлық тірі организмдердің құрылысымен тіршілік әеркетінің негізі клетка. Органимдерге тән өсу мен көбею, зат алмасу, тыныс алу, тітіркену т.б. тіршілік әрекетінің жүзеге асуы және ұрпақтан ұрпаққа берілуі клеткамен байланысты. Органеллалар жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы органеллалар мен өсімдіктер клеткаларында болатын және тұрақты қызметтер атқаратын құрылымар. Арнайы органеллалар – тек кейбір арнайы клеткаларға тән (биожіпше, тоножіпше, нейрожіпше, кірпікшелер). Клетканың қозғалыс органоид тары атына сәйкес ағзаны үнемі қозғалысқа келтіріп отрады. Қозғалыс органоид тары жануарлар дүниесінде кеңінен таралған. Оларға кірпікшелілер, талшықтылар, сұйық отрада қозғауға бейім әр түрлі өсінділер және бұлшықет талшықтарының жиырылуын қамтамасыз сетьтін миофибрилдер жатады. Қорытынды

1. Әбилаев С.А. Молекулалық биология және генетика / С.А. Әбилаев. – 2- бас. Түзет., және толықт. – Шымкент : ЖШС Кітап, бет с. 2. Нұрғазы, Қ.Ш. Молекулалық биология : оқулық / Қ.Ш. Нұрғазы, У.К. Бисенов. – Алматы: Эверо, бет.c. 3. Әбилаев С.А. Молекулалық биология және генетика / С.А. Әбилаев. – 2- бас. Түзет., және толықт. – Шымкент : ЖШС Кітап, Биология: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген / М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. Алматы: «Атамұра» баспасы, 2009 жыл. 5. Биология. Жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған оқулық. Алматы : " Атамұра " 6. Қуандықов Е.О. Негізгі молекулалық – генетикалық терминдердің орысша – қазақша сөздігі – Алматы : Эверо, 2012 – 112 бет 5 7. www. Google.com