Венгер хал қ ыны ң ғ алымы, саяхатшы Армин Вамбери тірі кезіні ң ө зінде ү здік зерттеушілерді ң қ атарында болды. Оны ң Орта Азияда ғ ы саяхаты к ө птеген ғ ылыми туындыларды ң тууына негіз болды.
1832 жылы Герман Вамбер кедей венгерлік еврей отбасында д ү ниеге келді. Ө з еліні ң патриоты болып, Герман атын Армин деп венгерлік ат қ а ө згертті. Т ү ркияда алты жыл ө мір с ү рген ж ә не европеецтер ішінде жал ғ ыз м ұ сылман медресесінде о қ у ғ а р ұқ сат ал ғ ан жылы е ң ал ғ аш лингвистикалы қ ж ұ мыстары шы ққ ан, олар неміс - т ү рік, ша ғ атай с ө здіктері.
Салыстырмалы е ң ал ғ аш қ ы этимологиялы қ с ө здік 1878 жылы Лейпциг қ аласында неміс тілінде шы ққ ан. С ө здігі ө те ерте кезе ң де пайда бол ғ ан,т ү ркологияны ң е ң ал ғ аш қ ы кезе ң іне жатады, тіпті Махм ұ д Қ аш қ ари с ө здігіні ң қ ол ғ а алынба ғ ан кезе ң і жа ң а баспа ғ а т ү седі.
Мысалы, Вамбери с ө здігінде ұ й ғ ырша с ө здерді Құ тад ғ у білікті қ олданып, чуваш тілі ү шін 1875 чуваш-орыс с ө здігін, алтй тілі ү шін Отто Болитлинкті ң Якутша е ң бектерін қ олданды. Вамбери с ө здігіне ұ й ғ ыр, ша ғ атай, осман, казан татар тілдері, азери, т ү ркмен, алтай, чуваш, якут тілдері кірген.
С ө здік 233 топ қ а б ө лінген. Топтар бас қ а т ү бірге байланысты, фонетикалы қ ерекшеліктеріне қ арай құ рыл ғ ан. Мысалы, бірінші б ө лімде aç, aj, at, ay, ag, aı дыбыстарына байланысты топ. Б ұ л топ қ а ашыл ғ ан, ашы қ, ашы ғ у, бос с ө здері кірген. Я ғ ни, б ұ нда ғ ы бос ашы қ, таза с ө здерімен байланысты деп т ү сіндіреді.
Örneğin ilk maddede aç, aj, at, ay, ag, aı 0:8:;::" ses grubuyla oluşan "açılmış, açık, net, boş, aç, acıkmak" anlamındaki sözcükler yer almaktadır. Bunlar Uyg. açmak "açmak", açak "kapı; açma", açuk "boş, açık, temiz", açun, ajun "dünya"; aç "aç, tok değil", Çağ, açmak "açmak, açık etmek", aç "yoksul, aç", açik "açık" (...), esnemek "esnemek, ağzınn açmak", Osm aj, aç "aç, tok değil", açık "açık", Yak. as, asabın "açmak", as "aç, tok değil", Koyb. as "aç", Çuv. os' "aç- !,L mak" oze "açık..'.< Vambery aynı grupta / 1- ır ' çağ. aya: "ayaz, açık hava", aguz; agit, avuz "ağız" sözcüklerini de ele alır (okuyuşlar Vambery'e göredir).
С ө здікті ң бір ерекшелігі т ү бірі жа ғ ынан алша қ с ө здер бір топ қ а кірген. Мысалы, аш- пен ашы ғ у с ө здерінде т ү бірлері шы ғ у жа ғ ынан т ү рлі екен. Uyg. aç-, çağ. aç-, Osm. aç-, Yak. as-, Koyb. os'.
Кульмагамбетова Айн ұ р Садыкова Айдана Мамытова Ажар