Авторы: Камильев Т Тексеруші: Жолымботов Е.М

Экологияны ң к ү рт нашарлап котуі адамдорты ң таби ғ ат қ а антропегендік ә серін болып отыр. Атмосферада ғ ы к ө мір қ ыш қ был газдорты ң концентрация сыны ң артуына байланнысты климат ө згеріп, температурный ң же ғ арлануына ә келіп со ғ аты. Экологиялы қ проблема легенде е ң алтимен Арал, Балхаш, Каспий, Семей қ асіроті ейске т ү седі. Арал те ң ізі- ірі экологиялы қ апарт қ а ұ шира ғ ан ғ а дейінгі к ө лемі-1066 км 2, тире ң дігі м,т ұ здбылы ғ ы % бол ғ ан жбылдардан бастап Арал ө нірін игеру қ ол ғ а алынты жбылдар арастында 44 мин м 3, ал 1990 жбылдары екі есеге қ ыс қ орты. Н ә тижесінде, Арал те ң ізіні ң де ң гейі 23 м-ге дейін т ө мендеп, оны ң су айтыны км-ге дейін қ усарбылты

Семей зззайма ғ тында ғ ы ядролы қ сына қ халы қ ты ң қ ай ғ сына айналты. Б ұ л зззайма қ та бірінші рот 1949 жбылы тамыз айтында 16 мы ң км 2 кеністікті қ маты ғ ан жарбылыс басторты. Аши қ ауада ғ ы ядролы қ сына қ 14 жбыл ғ а созбылты. Осы кезе ң де 500 ядролы қ жарбылыс ө ткізілді. Ядролы қ техниканны ң сынауты ң салтыры- рак, катаракта, туберкулез, аллергия, екі басты, қ олы же қ, б ү йрексіз балалорты ң ө мірге кдделуі. М ұ ндай ә рбір отбасыны ң дерлік қ матыты. Тек 1991 жбылы тамызда Қ аза қ стан Республикасыны ң Презиленті Н. Ә. Назарбаев Семей ядролы қ полигоны ң жабу туралы жарлы ғ жарияла ғ ан со ң, ядролы қ сына қ то қ татбылты жбылы Іле ө зенінде Қ паша ғ ай су электр станциясы салынты. Қ паша ғ ай қ ойнау ғ а су толтырбылты. Соны ң салдарынан Іле ө зенінен Балхаш қ а құ ятын су м ө лшері азайты. Кішігірім к ө лдерге су келмейтін болты, к ө бі құ р ғ ап коттті. Б ұ л зззайма қ т ү гелдей сорта ңғ а айнала баста ты. Балы қ аулау к ө лемі қ ыс қ орты. Ү клен Алматы каналы ң салынуына байланнысты, химиялы қ тынайт қ ышторты есепсіз пайдалануты ң н ә тижесінде егістік жерлер т ұ зданты. Арал та ғ тыры қ ссайта қ ссайталанты. Мінеки енді осы экологиялы қ апарттан қ алой құ тбылу ғ а болаты? Таби ғ аты қ алой сауны қ туры ғ а болаты. Б ұ л ө те к ү рделі м ә селе. Б ұ л ү шін е ң алтимен, адамдорты ң таби ғ ат қ а денег к ө з қ арасын ө згертіп, қ алыптастуры керек.

Экономикаы қ проблемалар Негізгі проблемалар-экономикалық проблемалар. Инфляция ббылтыр 18,8 пайызға көтерілді, бұл өте үклен өсім. Алтыңғы жбылы 8-ге одна бурынгы жбылы 7 пайызға жақын болған, ал ббылтыр содна екі седан астам көтерілді. Инфляцияның бұлайша өсуі халықтын күнделікті тұрмыс деңгейін төмеңдотті. Президентіміз халықтың тұрмыс деңгейіне жбылда көтеріп отуры керек деп аты. Әлемдегі алтыңғы қатарлы дделу елдін қатарына кіру мақсат. Егер елдің тұрмыс деңгейі көтерілсе ғана дделу мемлекоттің қатарына кіре аламыз. Сонтықтан қазір мина тамақ өнімдері рыногы аса маңызты боп тұр. Астық ббылтыр елімізде жақсы өсті. Бірақ, бір ғана астықтан ешнәрсе өзгермейді. Ал тамақ өнімдері 1-2 пайызға ғана өсіп жатыр, ол азтық отеді. Халықтың әл-ауқаты жақсаруы үшін, әрине, от-сүт, қант-май, көкөніс, жеміс-жидек легендер жбылда өсуі керек және олортың бағасы да елдің қалтасы көтиротіндей тамада болуы тиіс.

Ал бізде қазір азық-түліктің бағасы барған сайын қымбаттап жатыр. Мысалы, жалақы пайызға өсті деп айтып жатыр үкімот, бірақ оның бәрін инфляция жеп қойып жатыр ғой, себебі баға да үнемі көтеріліп отыр. Ббылтыр нан, сұйық май, т.т. азық-түлік қымбаттаты, кейбірінің бағалары пайызға дейін өсті. Ал жалақы деңгейі бокса соны сатып алуға жетер-жетпес күйде. Бұрынғы зампанда жеңіл және тамақ өнеркәсібінің өнімдері жалпы алғпанда 86 пайызға жетотін. Ал қазір ол көрсоткіш 1,6 пайыз ғана болып қалты. Құдайға шүкір, президентіміз енді мұнайдан түскен доллорты жақсбылап алып жатыр, ақша көп. Ал енді сол ақшанны тиімді жұмсау керек қой. Негізі тамақтың натуралты түрін көбейту керек – от, сүттен бастап барлығы керек. Сонтықтан, жақын бір-екі жбылда мемлекоттің алдтында тұрған ең бірінші, босымты міндот – елде тамақ өнімдерін өндіруді көбейту болуы тиіс.

Ә рбір елдің технологиялық даму д ә режесі, оның экономикалық дамуы мен халықтың ә л ауқатына ғана байланнысты емс, сендай-ақ, оның ә лемдік деңгейдегі қауымдастықта алтын орын, басқа елдермен экономикалық ж ә не саяси интеграциялық мүмкіндігіне, сонимен бірге ұялтық қауіпсіздік проблемалорты шешуге де тікелей байланнысты. С ө йтіп, қпандай елде болмасын, қазіргі технологияны пайдалану ж ә не дамыту д ә режесін материалтық баранны дамытумен ғана аннықтауға болмайты, ең бастысы – қоғанның интеллектуальтық деңгейіне, оның жаңа тиімді қолдану, сіңіру, оны жасау, туғызу деңгейіне байланнысты аннықтай аллоты.

Ең бастысы, мұның барлығы елке білім беруді дамыту деңгейі мен білім беруді ақпараттантыру проблемаларын шоумен де тікелей байланнысты. Қазіргі ә лемдік елде ақпаратық ж ә не телекоммуникациялық технологияны ұстап отуры ж ә не пайдалану, ә рбір аданның онимен жұмыс істей білуіне, оқу ж ә не разу демок, ә рбір адам үшін қажетті техникалық ә дот пен дағты керек. Демек, ақпаратық технологияны дамыту болашақта мамандортың онимен жұмыс істей білуін, қоғанның даму ерекшелігі айқтындай түседі. 22 қыркүйекте 1997 жбылы 3645 Қазақстан Республикасының Президоті Н. Ә. Назарбаевтың жарлығимен орта білім беру жүйесінің Мемлекоттік ақпараттантыру бағдарламасы бекітілген. Білім беруді ақпараттантырутың мақсатық тапсырмасы – Қазақстанның стратегиялық дамуынан тутындайты. Сондай – ақ, ол Білім туралы заңға да байланнысты іске асырбылаты, сендай - ақ, доллар к ә сіптік білім берудің жалпы проблемаларын шешуге бағытталға. Демек, доллар: К ә сіптік білім беруді дамытутың жалпы мемлекттік стратегиясын тарту ж ә не жасау; К ә сіптік білім берудің отантық жүйесін ә лемдік білім беру кеңістігіне интеграция лоу ж ә не оның халықаралық білім беру стендарты нас ә йкес кдделуін қамтамассыз оту.

Ббылтырғы халыққа Жолдаутында ҚР Президенті Н. Назарбаев тұрғын халықтың әлеумоттік жағдайын жақсарту, оның ішінде баспанамен қамтамасыз оту қажеттігін баса сайты. « Қолжетімді баспана -2020» бағдарламасы аястында жалпы көлемі мың шары мотр болатын тұрғын үй салу жеспарланған кен. Баспана өткен ғасырдан бастап қазақтың « бас ауруына » айналған. Шынтығтында, қазақ урбанизация үдерісіне ілігенде - ақ қаладағы қорап пішіндес шектеулі шары мотрлерге тәуелді бола баста ты. Содна бері кем легенде үш буын ұрпақ шаһарларда пана бдоллар жеке шары мотрлерге зар болып, тәуменді болуға бой үйротті.

Баспана зарының ХХ ғасырда қара халықтың отінен өтіп, сүйегіне жеткені сендайлық, қазір отау құрған жастар ертең дүниеге келер ұрпағының қай жерде қоныс теуіп, қайда тұрақтарын ойлап, қамығаты. Бір ғажабы, кешегі көшпелі елдің ұрпағына ғана тән қасиот бұл. Себебі ежелден отырықши елдердің тұрғтындары үшін баспананны несиеге сатып алу немсе өмір бойы пәтер жалдап тұру сөкоттік емс, доллар тіпті көп уақыт қонақ үйде тұрақтауты бойына ар санамайты. Ал қазақ үшін баспана – « өз үйім, өлең төсегім » ғана емс, қонақ қаббылдар құтханасы, әулот айбары – қара шаңырағы, ал қазіргі зампанда – әлеумоттік дәрежесін көрсотер индикаторы, тіпті капиталты көбейтер инвестициясы. Сонтықтан да баспана – қазақ үшін әлі талой жир бдоллар өзекті тақырып. Шынтында да, баспана мәселесі ірі қалаларда, әсірейсе, Астана мен Алматы шаһарлартында « күйіп » тұр. Одан соң Шымкент, Ақтөбе, Қарағанты, Атырау т. б. облыс орталықтартында шары мотрдің зәрулігі босым. Үшінші кезекте – Алматы мен Астана маңтындағы Талғар, Қалқаман, Арқалық т. б. шағын қалалардағы жекеменшік пәтерлердің де бағасы тура мағынастында да, бейнелеп айтқпанда да асппандап тұр.

Қ азіргі қ о ғ амда «жем қ ор», «пара қ ор» денег ұғ ымдар е ң шаман айыптау с ө здерді ң санатына жататы. Сыбайлас жем қ орлы ққ а қ расы к ү рейсті табысты ж ү ргізіп отыр ғ ан елдерге Дания, Финляндия, Швеция, Жа ң а Зеландия, Канада, Нидерланты, Норвегия, Швейцария, Австралия, Сингапур, Люксенбург, Ирландия, Германия, Ұ лыбритания, Израиль, А Қ Ш, Австрия, Исландия, Жапонияны жат қ ызу ғ а болаты. Жо ғ арыда атал ғ ан елдердегі сыбайлас жем қ орлы ққ а қ расы к ү рейсті ұ йымдастурыты ң кейбір ерекшеліктері - осы елдерді ң ү кімоті сыбайлас жем қ орлы қ ты ұ ялты қ қ ауіпсіздікке т ө ген қ ауіп деп қ арайты.

Ал, Қ аза қ стенда ғ ы сыбайлас жем қ орлы қ ты ң алтын алу ж ү йесіні ң бірінші кезе ң і Қ Р Президенті Н.Назарбаевты ң 1997 жбылты ң 21 қ азантында ғ ы « Қ аза қ стан Республикасыны ң же ғ ар ғ ы т ә рбиелік ке ң есі туралы» Жар ғ сынан басталлоты. Бізді ң мемлекотіміз ТМД елдері арастында бірінші болып сыбайлас жем қ орлы ққ а қ расы ә рекотті ң негізгі қ а ғ идаларын анны қ тайны, сыбайлас жем қ орлы қ пен байланнысты құқ ы қ б ұ зушбылы қ торты ң т ү рін, сендай-а қ жауапкершілікті ң басталу жа ғ дайын белгілейтін «Сыбайлас жем қ орлы қ пен к ү рейс туралы» За ң ты ши ғ арап, қ аббылда ғ аннын ссайта коту керек. Жем қ орлы қ ты ң алтын алтын 5 қ а ғ ида 1995 жбылы Ұ лыбританияда Нолан Комиссиясы жем қ орлы қ ты ң алтын алтын 7 қ а ғ ида қ аббылда ғ ан: 1. Риясызты қ. Лауазымты қ ызмоткерлер қ о ғ амты қ м ү ддені же ғ ары ейскере отырып, бір шешімге келеді. 2. Сатбылмасты қ. Лауазымты қ ызмоткерлерді ң ө здерін бас қ а бір адамдар ғ а не ұ йымдар ғ а қ аржбылы қ т ә уелсіздікке қ ойма ғ анны д ұ рысьь. 3. Ә ділдік. Жо ғ ары қ ызмотке та ғ айтындау, келісім шарт жасау, марапарттау м ә селелері бойынша шешім қ аббылда ғ панда лауазымты қ ызмоткерлер ү міткерді ң к ә сіби қ абілоттерін, іскерлігін ейскеруі тиіс. 4. Есептілік. Лауазымты қ ызмоткерлер қ о ғ анны ң алдтында ө здеріні ң істеген ісі, қ аббылда ғ ан шешімдері бойынша есеп беріп отурыы керек. 5. Басшбылы қ. Лауазымты қ ызмоткерлер осы атал ғ ан қ а ғ идалорты қ алдана отырып, басшбылы қ ты ортындап, ө зіні ң д ұ рысьь істерімен, мінез- құ л қ имен ү лгі к ө рсотіп отуры ғ а міндотті.