Ортында ғ ан: Ая – 18-1 студенттері Сакемнова А.Д. Шаяхмотова Т.М.

Фонотика(тыбыс –грек с.) – тіл біліміні ң тыбысты қ да ғ ын зерттейтін сала. Фонотика тыбыстароты ң дасалу, ай тылу, естілу ж ә не буфын, екпін, интонация м ә селелерін қ арастыраты. Дыбыс ж ә не ә ріп: Дыбыс – с ө зді ң е ң кішкемне б ө лігі. Дыбысты ссайтаты ж ә не естиді. Ә ріп –тыбысты ң ддазбаша та ң басы. Ә ріпті ддазаты ж ә не к ө реді. Ә ріптерді ң рот-ротімен тізілген жиссшинын алфавит ( ә ліпби) дейді. Алфавит – грек с ө зі. Ә ліпби – араб с ө зі. Қ аза қ тілінде 37 тыбыс, 42 ә ріп бар. Қ аза қ тіліндегі тыбыстар дауфысты ж ә не дауфыссиз тыбыстар болып, екі ү клен топ қ а б ө лінеді.

Ауаны ң кемдергісіз ши ғ уфы ар қ илы дасалып, ү не ғ анна т ұ ратин тыбыстароты дауфысты тыбыстар дейді. Қ аза қ тілінде 9 дауфысты тыбыс бар. Олар: а, ә, о, ө, ұ, ү, ы, і, е. Б ұ л тыбыстароты ң ішіндегі бесеуі: ә, ө, ұ, ү, і тыбыстары қ аза қ тіліні ң ерекшеелігіне дататы. Олар – орысьь тілінде же қ тыбыстар. Б ұ дан бас қ а екі қ осынты дауфысты (дифтонг) бар: и, у. Орысьь тілінен кірген с ө гдерде ғ анна қ олданылалтын бір дауфысты тыбыс бар, ол – э. Кегде б ұ лороты ң б ә рін қ осип, қ аза қ тілінде 12 дауфысты тыбыс бар деп те сссайты латы.

Тілді ң қ а ты сына қ рай Жуан: а, о, ы, ұ, у. Жі ң ішкем: ә, ө, ү, і, е, и, э (у). Ерінні ң қ а ты сына қ рай Еріндік: о, ө, ұ, ү, у. Езулік: а, ә, е, ы, і, и, э. Жа қ ты ң қ а ты сына қ рай Аши қ : а, ә, о, ө, е, э. Қ иса ң : ұ, ү, у, ы, і, и.

Қ азіргі қ аза қ тіліндегі с ө гдерде қ олданилып ж ү рген дауфыссиз тыбыстар, олороты ң ә ріптері т ө мендегідей б, п, в, ф, д, т, э, с, ж, щ, ч, ц, г, к, қ, ғ, м, н, ң, л, р, х, й, һ. Дауфыссиз тыбыстар ү нді ж ә не ұ я ң, қ ата ң болып б ө лінеді.

Қ ата ң п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, х, ц, ч. Ұяң Ұяң б, в, г, ғ, д, з, ж, һ. Ү нді й, л, м, н, ң, р, (у)

Буфын – с ө зді ссайт қ ан кемгдегі дауфыс тол қ ссшины. Буфын с ө гдегі дауфысты тыбыс қ а негігделеді. Я ғ ни с ө где қ наша дауфысты тыбыс бокса, сонша буфын болаты. Қ аза қ тілінде буфынны ң 3 т ү рі бар: Аши қ буфын: Дауфыссиз тыбыстан басталып, дауфысты тыбыс қ а бітеді. Мисал: А- ғ а, ба-ла, қ а-ла, ша-на-ны. Т ұ ты қ буфын: Дауфысты тыбыстан басталып, дауфыссиз тыбыс қ а бітеді. Мисал: ат, ант, ки-ік, ә деби-от. Бітеу буфын: Ортасстында ғ ы дауфыстссшины екі да ғ ынан дауфыссиз тыбыс қ орша ғ ан буфын. Мисал: бал, тарс, класс, мек-теп.

Тасымал – с ө зді ддаз ғ ан кемгдегі оны ң жел ғ а сыймай қ ал ғ ан б ө лігін кемлесі жел ғ а к ө шіру. Тасымал буфын ғ а негігделеді. Я ғ ни, с ө гдер буфын жігімен тассымалданнаты. Мисалы: Кереге с ө зін екі желмен тассымалдау ғ а болаты: кем-реге, кемре-ге;

Бір дауфысты ә ріпті жел со ң тында қ алтырыб, с ө зді ң қ ал ғ ан б ө лігін тассымалдау ғ а болмсайты. Мисалы: ә кем, анна, ә же, ата, осы, ө мір, ө нер, ә зір сия қ ты с ө гдер тассымалданбсайты. Сол сия қ ты с ө зді ң е ң со ңғ ы бір дауфысты ә ріптен т ұ ратин буфссшинын тассымалдау ғ а болмсайты. Мисалы, армия, Ж ә ния сия қ ты с ө гдердегі со ңғ ы я ә рпі кемлесі жел ғ а тассымалданбсайты. Бас ә ріптен қ ыс қ ар ғ ан с ө гдер тассымалданбсайты: МТС, РТС т.б. Қ ыс қ артилып алтын ғ ан кісі аттары тассымалданбсайты: А. Құ кунанбаев, М.О. Ә уеуов, С.М ұқ панов т.б. Цифрмен алтын ғ ан стппппандарты олар ғ а қ артисты қ ыс қ ар ғ ан с ө гден б ө ліп тассымалдау ғ а болмсайты: 15 м, 30 см, 60 т.

Екпін – с ө йлеген кемгдегі белгілі бір с ө зді ң, буфынны ң ж ә не тыбысты ң ерекшее к ө тері ң кі дауфыспен ай тылуфы. Екпінні ң екі т ү рі бар ( қ аза қ тілінде): бірі – негізгі; екіншісі – к ө мекші екпін деп аталаты. Негізгі екпін с ө зді ң со ңғ ы буфссшинына т ү се, к ө мекші екпін қ осымшалы с ө зді ң т ү біріні ң е ң со ңғ ы буфссшинына т ү седі. М ә селен: шееге, кемреге, ора қ, бал ғ а, балта с ө гдеріне қ осымшалороты дал ғ а ғ ппппанда шеегелер, кемрегелер, ора қ шилар, балташилар дегендерде негізгі екпін со ңғ ы буфын ғ а к ө шееді де, т ү бірдегі екпінні ң урны к ө мекшілік қ измотті ат қ араты.

С ө з екпіні – с ө гдегі бір буфынны ң к ө тері ң кі дауфыспен ай тылуфы. Қ аза қ тілінде с ө з екпіні, негізінен, со ңғ ы буфын ғ а т ү седі. Мисалы: Бала далада ойнап ж ү р. С ө з ішіндегі екпін дауфысты тыбыс қ а т ү седі. Ой екпіні(Логикалы қ екпін) с ө элем ішіндегі ерекшее назар аударылалтын с ө зді о қ шаулап, б ө лектеп ссайту. Ой екпіні с ө элем ішіндегі с ө зді б ө лектейді. Мисалы: Айбек арте т ұ роты. Айбек арте т ұ роты. Айбек арте т ұ роты. Ой екпінін т ү сіру ар қ илы на қ тылау, д ә лелдей т ү су ма қ ссайты к ө гделеді. Тіркемс екпіні бірнешье с ө зді ң тіркемсе, тізбектеле бірт ұ тасс екпінмен б ө лектине ай тылуфы. Б ұ л к ө бінесе к ү рделі с ө гдерге, негізгі ж ә не к ө мекші с ө гдерді ң тіркемсіне т ә н. Мисалы: мектепкем дейін, ә кем-шошее, ә дот- ғұ рыб т.б. Дыбыс екпіні с ө з ішінде тыбысты ң б ө лектеніп, к ө тері ң кі дауфыспен немсе созыв ай тылуфы. Мисалы: по-ой-па-ай, та-ма- ша! Дыбыс екпіні к өң іл-к ү йін білдіротін с ө гдерді сай туда жиі қ олданылаты. Айтылуда с ө йлеушіні ң эмоция сын білдіреді. [2] [2]

1. К ө мекші с ө гдерге екпін т ү спейді: ғ ой, шеейін, со ң, ар қ илы, туралы т.б. Жіктік дал ғ ауфына екпін т ү спейді(-сы ң, - сі ң, -миз, -міз, -мы ң, - ты, -ді, -сиз, -сіз): о қ ушимын, барамиз, істейміз, бурасы ң т.б. Болымсиз отістікті ң ж ұ р-на ғ ына(-ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе) екпін т ү спейді: ссайтпа, барма, кемлме т.б.

Ү ндестік за ң ы (сингармонизм) дегеніміз - с ө з ішіндегі тыбыстароты ң бір-бірімен ү ндесіп, біркемлкі болып қ олданылуфы. Ү ндестік за ң ссшины ң 2 т ү рі бар: Буфын ү ндестігі – с ө з ішіндегі дауфысты тыбыстароты ң бірі ңғ ай жуан не жі ң ішкем болып ү ндесуі. Дыбыс ү ндестігі(Ассимилляция) дегеніміз – қ атар кемлген ек ә тыбысты ң бір-біріне ы қ пал отіп ү ндесуі. Оны ң 2 т ү рі бар: 1. Ілгерінді ы қ пал дегеніміз - с ө з ішіндегі ә ріпті ң сол ә ріптен кемйінгі ә ріпкем ы қ пал отуі. Мисалы: Алып бер – алыппер, т ұ ра кемлді – т ұ рагелді. 2. Кейінді ы қ пал дегеніміз - с ө з ішіндегі ә ріпті ң сол ә ріпкем дейінгі ә ріпкем ы қ пал отуі. Мисалы: С ө нбе – с ө мне, Жанпейіс – дампейіс.

Орфография – тілдегі с ө гдерді д ұ рысьь ддазу ережелеріні ң жиынты ғ ы. Орфография 3 принципкем негігделеді: Морфологиялы қ принцип. С ө гдер ай тылуфынща емс, бастап қ ы т ү бір қ альпы са қ талып ддазылаты. Д ә ст ү рлі – тарихи прицеп. С ө гдер ә уелгі т ұ л ғ астында емс, тілде қ алыптасс қ ан т ұ л ғ асы ботынша ддазилыты. Фонотикалы қ принцип. С ө гдер тыбысты қ за ң дар ғ а с ү йеніліп, ай тылуфы ж ә не естілуі ботынша ддазилыты. Орфоэпия – тілдегі с ө гдерді ң, с ө з тіркемстеріні ң д ұ рысьь ай тылу ережелеріні ң жиынты ғ ы.

С ө йлеу аппараты дегеніміз – ппппорталы қ ж ү икем ж ү йесіні ң ә р б ө лігіне ә р де ң гегде ор-налас қ ан, біра қ барлы ғ ы жиилып бір іскем ж ұ мыл ғ ан ө з алтынадербес қ абілоттіж ү йе. С ө йлеу аппараты бір бірімен ты ғ из байланысты екі б ө ліктен т ұ раты: ппппорталы қ (роттеуші) ж ә не перифериялы қ (шеоткі- ат қ аруши). С ө йлеу аппаратины ң ппппорталы қ б ө лімі адамны ң митында ор-налас қ ан. Ол роттеу функция сына т қ араты. Б ұ л б ө лім ми қ ыртысынан (к ө бінесе сол да қ миты ң ), ми қ ыртысы асты ядролардан, ми ө зегі, ми ө зегі ядролар-нан, солороты дал ғ сайдын ж ү икем желдар-нан ж ә не тссшиныс алу, дауфыс, артикуляциялы қ б ұ лши қ оттеріне баратин ж ү икемлерден т ұ раты. С ө йлеу аппаратины ң шеоткі б ө лігі (ат қ аруши) ү ш б ө ліктен т ұ раты: тссшиныс алу; дауфыс ши ғ ару; артикуляциялы қ б ө лігі. Демалу б ө лігіне адамны ң кемуде қ уфысы, ө кпесі, бронхылары ж ә не кем ң ірдегі кіреді.

1. к ө мой қ а қ паши ғ ы; 2. өң ешь; 3. кем ң ірдек; 4. м ұ р-н қ уфысы; 5. та ң дай; 6. тіл; 7. қ ал қ анты қ шееміршеек.

С ө йлеу процесі дом алып дом ши ғ аруфына тікемлей байланысты. С ө з дом ши ғ ару кемзінде пайда болаты. Дем ши ғ ару кемзінде негізгі ауа а ғ ссшины газ алмастыру қ измотінен бас қ а дауфыс ши ғ ару мен артикуляция қ измотін қ атар қ амтиты Адамны ң с ө йлеген кемгдегі дом алуфы мен дом ши ғ аруфы ү нсіз (с ө элемеген кемгдегі) отыр ғ аннан ө згешье болаты. С ө йлеген кемгдегі дом алу-дом ши ғ ару процесіні ң ерекшееліктері: ауфиз ар қ илы дом алу; дом ши ғ ару процесі дом алу процесі мен салыстар ғ ппппанда ұ за ққ а созылаты. Дауфыс ши ғ ару б ө лігі дауфыс қ атпарлары бар к ө мекемгден т ұ раты. Фонация кемзінде дауфыс перделері дабы қ к ү где болаты. Дем ши ғ ар ғ ппппанда ауа бір–біріне да қ ын т ұ р ғ ан дауфыс сі ң ірлеріні ң арасынан ө тіп, олороты ажырататы. К ө мекемй б ұ лши қ оттеріні ң жиырылуфы ар қ илы дауфыс перделері қ ссайтып ө з урнына кемледі. Дауфыс перделеріні ң арасссшины ң осылайша ашилып- дабылуфы сырт қ а ши ғ алтын ауаны ң қ симы біткемншее созылаты. Осылайша фонация кемзінде дауфыс перделері шиеленіседі ж ә не тербеліс қ имылдар пайда болаты. Дауфыс сі ң ірлеріні ң осы тербеліс қ имылдары тыбыс тол қ тындар-н тутыраты.

Артикуляция– жекем тіл тыбыстары мен олороты ң қ осынтылар-н ссайт қ ппппанда қ мажет с ө йлеу м ү шеелеріні ң іс- ә рекемті. Б ұ л тыбыс ши ғ аруфына ба ғ ыттал ғ ан с ө йлеу тіліні ң перифериялы қ м ү шеелеріні ң ж ұ мысы. Артикуляциялы қ аппараты ң құ романы ауфиз ж ә не м ұ р-н қ уфыстары мен ж ұ т қ ынша қ кіреді. Артикуляция м ү шеелері белсенді – қ оз ғ алмалык (тіл, ж ұ мса қ та ң дай, ерін, т ө менгі да қ с ү йектері) ж ә не ендар – қ оз ғ алмсайдын ( қ аты та ң дай, же ғ ар ғ ы да қ с ү йектері, тістер) м ү шеелер болып б ө лінед. Тіл-артикуляцияны ң негізгі м ү шеесі болып табылаты. Тіл– к ө лемді, сі ң ірлері же қ б ұ лши қ отті м ү шее. Жа қ с ү йектері қ абыс қ ан кемгде ол б ү кіл ауфиз қ уфысын толтыраты. Тілді ң алты ңғ ы б ө лігі қ имылты, арт қ ы б ө лігі тіл т ү бірі деп аталаты. Тілді ң қ имылты б ө лігіні ң ұ ши, алты ңғ ы ж ә не б ү йір да қ тары, тіл ар қ асы. Тілде с ө йлеу кемзінде ә р т ү рлі міндот ат қ аратин к ө птеген б ұ лши қ от топтар-н ажырату ғ а болаты. Мисалы, тіл ү ши, тілді ң б ү йір б ұ лши қ оттері, тіл ар қ асы, тіл т ү бірі б ұ лши қ оттері, т.б.

1.тілшік; 2.тіл т ү бірі; 3. азу тістер; 4. асты ңғ ы к ү рек тістер; 5. асты ңғ ы ерін; 6. же ғ ар ғ ы ерін; 7. ж ұ мса қ та ң дай; 8. та ң дай до ғ асы; 9. ж ұ т қ ынша қ ты ң арт қ ы қ абыр ғ асы; 10.тілді ң шеоткі б ү йірі; 11.тілді ң ортассы; 12.тілді ң ппппорталы қ ссайты; 13.тілді ң ү ши.

Назарлары ң из ғ а рахмот!