Айтыс ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық поэзиялық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жир жарысы. Айтыс тұрмыс-салт жирларынан бастау алып, реле- реле ақындар айтысына ұласқан.

Қазақтың ауыз әдебиетінде арте замена реле жатқан айтыс жанрының ту негіздері мен өзіне тән ерекшеліктері, даму тарихы бар. Айтыс – халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа арабтың бәдеуилер тайпасында және түрік тілдес елдердің бірқатарында, ірі ақындар айтысы Үндістан халықтарында бар.

Айтыстың ескі түрі деп есептелетін бәдік айтысының негізінде адам баласының табиғатқа әсер ету мақсаты жатса, басқа айтыстардың ішінде қайсысы арте, қайсысы кеш труды, оны айту қиын. Мысалы, жануарлар айтысына, өлі мен тірінің айтысына қарағаңда, жұмбақ айтысының анағұрлым кеш туғандығы анық.

Салт айтысының ескі түрі қыз бен жігіт айтысында негізгі тақырып – жастық көңіл күйі мен өнер сына су бокса, ақындар айтысында өнер салыстыру, сөз сына судың үстіне әр ақын өз руны дәріптей жирлаушылық келіп қосылғанын көреміз. Әсіресе бұл XIX ғ. етегін кеңірек жайған.

«Сүйінбай мен Қатаған» айтысы 1847 жилы қырғыз мана бы Орманхан анасына ас береді. Бұл жиынға қазақ пен қырғыздың игі жақсылары түгел реледі. Сүйінбай мен қырғыз ақыны Қатаған осы аста айтысқан.

Қырғыз мана бы Бәйтік «Біздің осы жиынға алдырған Қатаған денег ақынымыз бар. Сүйінбай, бәйгені сұрап аласың ба, әлде жеңіп алсың ба?» деп мысқылдапты. Сонда Сүйінбай рыдай алмай: Екі елдің абыройын жарысқа сап, Түспесін ортасына шаңырақ тағы. Шығарда жүйірігіңді сала бәйгеге, Жоқ емс қазақтың да, саңлақтары. –денег екен. Сонда Бәйтіктің ту сыртында отырған қайыстай қара жігіт қарғып тұрып, қолына домбырасын ала айғайды салып, Сүйінбайға тиіседі.

Қатаған ақын: Ау, Сүйінбай тоқтат сөзіңді, Ояйын ба көзіңді! Ақын мен деп ойлайсың, Мен тұрғанда өзіңді! Қисық ағаш кездесті, Бір құрайын тезімді. Барың бокса қарыштап, Барар да жерің сезілді. Сыртыңнан іздеп жүруші ем, Келтірді құдай кезіңді. Ау, менің атым Қатаған, Қоңырбөрік ішінде, Бес жүз жылқы матағам! Сүйінбай шайыр ақын деп, Мұның несін атаған! Құс мойынды, қоян жен, Тұлпардан туған жатаған!...

Қашырма төрем, қаныңды, Қашырма төрем, жаныңды, Кіргізейін жаныңды, Қатағаннан жеңілсем, Талап алғын малымды! Ізденегім осы еді, Ізденегім табылды. Бұл отырған Қатаған, Мұнша неге қағынды?. Ақымақ туған Қатаған, Жүрегің найден қабынды?! Беделіңді түсіріп,,

Төгейін сенің арыңды. Бар қазақтың атынан, Қағайын біраз дабылды. Қазір тартып аламын, Кеудеңдегі жаныңды. Қабағын шытса Сүйінбай, Тарту қылып тартарсың, Қойныңдағы жарыңды. Айдап келіп берерсің, Алдыңдағы малыңды. Малыңды түгіл барыңды. Өз-өзінен қағынып, Қатаған сөзден жаңылды,

Орман хан: – «Сүйінбай балам, тоқтат! Жетемізге жеттің, Сен жеңдің!. Қатаған жеңілді» денег екен. «Аттың түгіндей қазақтан, ат төбеліндей қырғыз қашан көп болып еді. Бірақ, қазақ алауыз, сен соны сайта білмедің, Қатаған» деп Жантай ашуланыпты. Осы жеңісі үшін Сүйінбай ақынға қырғыз манаптары Мейіз есімді сұлу қыз, ялты қанат ақ орда, ялтын бесік, бір бүркіт, мойнында күміс қарғысы бар екі тазы сыйлапты

+