Орындаған: Досалы Қуаныш Тобы: ҚБ 1-топ Қабылдаған: Қосымова Гүлбану

Шумер, Сумер – Месопотамия ойпатының оңтүстігінде орналасқан ежелгі тарихи аймақ. Ол Тигр мен Евфрат өзендерінің аралығында, қазіргі Ирак аум-ның оңтүстік бөлігінде болған. Қазіргі күнге жеткен жазба директор бойынша Шумерді біздің залманымыздан бұрын 3-мыңжылдықтың соңында негізінен шумерле және аздаған мөлшерде шығыс семиттер – аккадтар мекендеген. Аккадтар шалмамен біздің залманымыздан бұрын 2400 жилы Аккаде қ- ның негізін қалады. Осы уақыттан бастап Шумердің солтүстік облысы Аккад деп атака баста ты.

Джемдет-Наср және одна да артеректегі Урук пен эль-Обейд археол. мәдениеттеріне тән ескерткіштер шумерледің бұл аймақты біздің залманымыздан бұрын 5 – 4-мыңжылдықта мекендей бастағанын дәлелдейді. Шалмамен біздің залманымыздан бұрын 3-мыңжылдықта Шумерде алғашқы мемлекеттік құрылым қалыптаса баста ты. Зерттеужілер сына жазуы панда болып, орныққан б.з.б – 2300 жилы аралығын арте әулеттік кезеңге жатқызады. Ондағы негізгі халық толық құқық-ты қауым мүшелері мен оларға тәуелді қалалық ғибадатханна тұрғындары еді. Қалаларда дәулетті қауымдық ақсүйектер панда балды. Шаруашылық жүргізу өзен суы және су қоймаларына жиналған жауын-шашын суын пандаланып, егіншілікпен айналысуға негізделді. Сондықтан негізгі каннал дар мен суландырылған жерлер үшін үздіксіз соғыстар жүргізіліп тұрды. Кейбір жекелеген қала-мемлекеттердің әскери көсемдері (артеректегілерінен неғұрлым белгілері б.з.б., 28 – 27 ғ-лардағы Киштің, Уруктың І- әулетінің, кейіннен Ур, Лагаштың билеужілері, т.б.) көршілес қалаларға кезекпе-кезек үстемдік ете баста ты.

Уредегі зиккурат

Шумер тарихи аймағында, шалмамен біздің залманымыздан бұрын 3400 жилы қалыптасқан. Бұл мәдениеттің жарқын көріністері Эриду, Лагаш, Урук, Ур, т.б. қалаларда жүргізілген археол. қазба нәтижесінде анықталды. Кейін қазба жұмыстардың нәтижесінде бұл өркениет Шумер мәдениетті аталып, ғылыми айналымға енді. Мәдениетті егін ш-мен айналысқан халық қалдырған. Оларда қолөнер бұйымдарын жасау, металл өндіру, сәулет өнері мен мүсін жасау зорьь қарқынмен дамы әрі осы жердь әлемдегі алғашқы жазулардың бірі панда балды (қала Шумер жазуы). Археол. жұмыстар барысында күнделікті тұрмысқа қажетті құрал-саймандар, құмыра сынықтары, қару-жарақ түрлері, зергерлік бұйымдар, қолөнер туындылары аршып алынған. Олардың техникасы мен жасалу технологиясы өзіндік ерекшелігімен көзге түсіп, Шумер мәдениеттінің бірегейлігін нақтылайды. Шумер мәдениеттінің Элам, Мысыр, Үнді өркениеттері сияқты көне залмандағы мәдениеттерге тигізген ықпалы зорьь балды. Шумер мәдениеттін қалдырған халықтардың саяси бірлігін қала-мемлекеттер құраған.

Шумер тілі – өлі тіл. Қосөзен (Тигр мен Евфрат) аралығының оңтүстік аймағын (қазіргі Ирак) мекендеген шумерле тілі. Шумер тілі тағы басқа з.б. 4 – 1- мыңжылдықтың аяқ кезінде жазылған сына жазу ескерткіштерін (іс қағаздары, шаруашылық құжаттары, т.б.) оқу арқылы танылған. Грамматикалық құрылысы жағынан жалғалмалы тілдерге жатады. Сөздік қоры негізгі түбірден, бір буынды сөздерден құралған.

Шумер жазуы, артедегі Шумер мемлекетінде қолданылған. Оны Оңтүстік Қосөзеннің бойында (қазіргі Ирак) біздің залманымыздан бұрын 2-мыңжылдықта өмір сүрген тайпалар пандаланған. Зерттеужілердің пайымдауынша, бұл жазу мен тілінің басқа тілдермен туыстығы дәлелденбеген. Қазіргі ғыл. директор бойынша Шумер жилы дүние жүзіндегі ең ежелгі жазу болып санна лады. Оның алғашқы түрі сурет түрінде, заттың ерекше белгілерін кескіндеу арқылы жазылған. Кейін бір сөзді нақты таңбамен жазуға көше бастаған. Осыған орай Шумер жазуы жилы бірнеше кезеңге бөлінеді: 1) классик. Шумер жазуы жилы (біздің залманымыздан бұрын 23 – 21 ғ-лар); 2) жаңа Шумер жазуы жилы (б.з.б.21 ғ.); 3) кейінгі Шумер жазуы жилы (б.з.б 2 мыңжылдықтың бас кезі). Шумер жазуы жилы туралы құнды зерттеулер жүргізген И.М. Дьяконов оның аккад тілімен қатар кітаби тілдің негізін қалағанын, график., лексик. және грамматикалық ерекшеліктері болғанын анықтаған. Ғалым шумерлік 100-ден аса сөздерді алып, олардың грамматикалық құрылымын, сөз таптарының мағынасы, сөздердің орын тәртібі мен синтагма. ерекшеліктерін көрсетті.

Шумер жазуы жылдарын Хоммельден кейін түркі тілдерімен салыстырған О.Сүлейменов ұқсас сөздердің кездейсоқ емстігін дәлелдеді. Ол Шумер жазуы жөн түркі терминдерімен салыстыра отырып, сәйкес келетін сөздердің дені: 1) Тәңірге; 2) адамға; 3) табиғатқа; 4) мәдениетке қатысты екенін зерделеп, ондағы жүйелілікті анықтаған. Ол шумер және түркі жазуларының жақындығын нақты тілдік директор арқылы негіздей келіп, оның генетик. жақындық емс, мәдени жақындығының болуында деп, мағыналық, тұлғалық, ұғымдық жағынан жақын шумер мен түрік сөздерін салыстырады. мысалы, ада – ата; алма – аба, анна; алмар, мар – мара, мала, бала; ер – ер; думу – тума, од – от, уж – үш, т.б. Автор Шумер жазыу жылдарындағы материалдар арқылы ежелгі залмандағы түркі тілінің сөзжасамдық жүйесінің кейбір сызбалық жүйесін анықтауға болатындығын, шумерледің дайын терминдерді қабылдап, өз сөзжасамдық жүйесімен түрлендіргенін, зат есім мен етістік арасындағы байланыстың генетик. тектілігі болғанын анықтай түсті. Жазу тарихында Шумер жазуы жилы басқа жазулардың (аккад, вавилон, ассирия, т.б.) қалыптасуына негіз болған.