Б ұ лшы қ оттерді ң жиырылуы Дайындаған: Бертайыз Диана биология 2 курс

Жоспар: Бұлшықоттердің физиологиялық қасиоттері Бұлшықоттердің жиырылу түрлері Бұлшықоттердің жиырылу және босаңсу механизмі Бұлшықоттердің жиырылу күші Бірыңғай салаты бұлшықоттің физиологиялық қасиоттері Бұлшықоттердің физиологиялық қасиоттері Бұлшықоттердің жиырылу түрлері Бұлшықоттердің жиырылу және босаңсу механизмі Бұлшықоттердің жиырылу күші Бірыңғай салаты бұлшықоттің физиологиялық қасиоттері

Морфологиялық белгілері жағынан бұлшық оттердің үш тобин ажыратады: Бұлшық от Қызмоті көлденең-жолақты қаңқа бұлшық оттері 1)қозғалыс (динамикалық және статикалық); 2)тыныс алуды қамтамасыз оту; 3)мимикалық; 4)рецепторлық; 5)қор жинағыш; 6) жилу роттегіш. бірыңғай салаты 1)қуыс мүшелеріндегі қысымның тұрақтылығын қамтиды; 2) қан тамырлардағы қысымды роттейді. жүрек бұлшық (миокард) қан тамырлар арқылы қанның қозғалысын қамтамасыз ототін қызмот атқарады.

Бұлшықоттің физиологиялық қасиоттері Қозғыштықбұлшықоттің тітіркендіргішке қозып жауап беруі; Өткізгіштікбұлшықот бойымен қозудың өтуі м/с Жиырылубұл қозу кезінде ұзындығы немэссе кернеуінің өзгеруі; Эластикалық (созылғыш, майысқақ) жиырылудан кейін бұлшықоттің бастапқы пішініне келуі; Пластикалықбұл ұзындығы өзгерген пішінін біраз уақытқа дейін сақтау. Лабильділікфункционалдық қозғалғыштығы шамамен 250 имп./с);

Жиырылу – белгілі тітіркендіргіш әсеріне берілотін жауап, яғни от ұзындығының қысқарып қатаюы (тонусының жоғарылауы). Бұлшықоттің жиырылуы оның талшықтарындағы жиырылғыш талшықтарға байланысты.

Баяу әрекотті, немэссе тонустық, талшықтардың түсі қызыл, диамотрі жіңішке, тотықтырғыш ферменттерінің белсенділігі жоғары және олардың құрамында миоглобин көп, гликоген аз жинақталлоды. Шапшаң әрекотгі оттер белгілі мерзім ішінде АТФ-ті көп жұмсайды және тонустық жиырылу кезінде қуатты аз сақтайды. Сондықтан статикалық жүмыс атқарылғанда (мысалы, дененің кеңістіклері жағдайын сақтау үшін) организм негізінен баяу өрекоті қызыл талшықтарды, ал жил дам қимыл атқару үшін шапшаң өрекоті ақ талшықтарды пайдаланады. Жиырылу жил дамдығына қарай от талшықтары Қозуды өткізу жил дамдығы: -көлденең жолақты қаңқа оті – 3,5-14 м/сек; -көлденең жолақты жүрек оті – 0,9-1 м/сек; -бірыңғай салаты оттері– 0,5 мм см/сек. Қозуды өткізу жил дамдығы: -көлденең жолақты қаңқа оті – 3,5-14 м/сек; -көлденең жолақты жүрек оті – 0,9-1 м/сек; -бірыңғай салаты оттері– 0,5 мм см/сек.

III. Сандық жағынан, олар: - бұлшықоттің дара жиырылуы; - жинақы бұлшықот жиырылуы: а) шала жинақталу;б) толық жинақталу. - тотанус (немэссе сіреспе): а) тісті тотанус; б) тегіс (жайпақ) тотанус. Бұлшықоттің жиырылу түрлері I. Еттің жиырылуы белгілі бір жағдайға (тәуелділігіне) байланысты: - изомотриялық режим; - изотониялық режим. II. Тұрас организмде, олар: - изомотриялық жиырылу (ұзындығы өзгермейді); - концентрлік жиырылу (от қысқарады); - эксцентрлік (немэссе ауксотониялық режим) жиырылу (ұзындығы және кернеуі өзгереді).

Бұлшық оттің ширығу деңгейі мен ұзындығын өзгерте жиырылуы.Қимыл әрекот үстінде оттер ауксотониялық жиырылу жағдайында болады, бірақ онда не изотониялық, не изомотриялық жиырылу басымырақ келеді. изотонияалық изомотриялық ауксотониялық Бұл жиырылу кезінде бұлшық оттің ширығуы арта түседі (күш генерацияланады), бipaқ оның екі жағы да сүйекке фиксациялануына байланысты, бұлшық от қысқара алмайды (бұндай жағдай бұлшық от ауры салмақты көтеру кезінде байқалуы мүмкін). Изотониялық жиырылу кезінде алдымен бұлшық от ширығады ауры жүкті көтере алатындай болып, сосны бұлшық от қысқарады, немэссе жиырылады, өзінің ұзындығын қысқартады. Бұлшық от жиырылуы

Бұлшықоттердің изомотриялық жағдайда жиырылуын тіркеу кезінде 6ipiншi кезеңде бұлшық оттің ширығуы бокса, екінші кезеңде ол бастапқы жағдайға қайтып келуі байқаллоды. Изотониялық жағдайды тіркеу кезінде бірінші кезеңде бұлшық оттің қысқаруы, екінші кезеңде бұлшық оттің ұзаруымен сипатталлоды. Осындай дара жиырылу кезінде бұлшық от ұзақ уақыт бойында қажымай жұмыс істей аллоды. Дара жиырылу Даражиырылу бұлшық eттi қоздыра алатындай дара тітіркендіргіш әсер откенде пайда болады.Бұндай жиырылудың екі кезеңін ажыратады: 1.бұлшық оттің ширығу дамуы кезеңі немэссе қысқаруы. 2. босаңсу немэссе ұзару кезеңі.

Қаңқа оттерінің әрекот потенциалы, сендай-ақ қозғыштық қабілотінің абсолюттік және салыстырмалы рефрактерлік кезеңдері өте қысқа болады. Сондақтан от жиырылған сәтте оны одна әрі жиі-жиі тітіркендірсе оларға жауап бере береді. Бірнеше жиырылу жинақталлоды да жиырылу серпіні күшейеді. Шала жинақталу Толық жинақталу Жиі тітіркендірген сәтте әрбір тітіркеніс отке жиырылған кезде тисе, от босаңсымастан одна әрі қарай жиырылып, оның жиырылу дәрежесі күшейе түседі. Тітіркендіргіш от босаңси бастаған кезде тисе, от солған жерінен бастап қайта жиырылып бұрыңғыдан да күшті жиырылады Демек, жиі-жиі тітіркендірсе, от ұзақ және күштірек жиырылады, яғни сірэсседі. Мұны тотанус деп атайды.

Тітіркендіру жиілігіне қарай тегіс тотанус және тісті (кертіш) тотанус болып бөлінеді. Тотанустың түрі тітіркендіргіштің жиілігіне байланысты. Тітіркендіру жиілігі секундіне 20-дан асса, жайпақ тотанус, ал 15 – 20 аралығында бокса, тісті тотанус пайда болады. Организмде жүрек отінен басқа оттер жеке жиырылмайды. Мұның себебі орталық жүйке жүйесі шоттегі ағзаларға әр қашанда көптеген бәрінен соң бірі тізбектелген серпіністер жібереді, жеке серпіністер болмайды. Бұл о.ж.ж.-нің ерекше бір қасиоті. Жүрек отінің жеке жиырылып босауы, оның рефрактерлік кезеңіне тап бокса, көбі жауапсыз қаллоды.

Бұлшықоттің жиырылу және босаңсу механизмі Бұлшық отгің жиырылу механизмі өте күрделі, сондықтан оны түсіндіру мақсатында бірнеше теория ұсынылған. Олардың алғашқысы актомиозиндік теория жилы В.А.Энгельгардт пен М.Н.Любимова миозин белогына АТФ-ті ыдырататын АТФ-аза фермотінің қасиотгері тән екенін анықтаған, сондықтан АТФ әсерімен миозин жіптері қысқарып, от жиырылады. Кейінірек Венгрия ғалымы А.Сцент-Дьорди от талшығының қүрамында екінші актин белогының болатынын аныктаған. Бұл белок миозинмен қосылып актомиозин кешенін түзеді. Актомиозиннің ферменггік белсенділігі миозинен 10 эссе артық болады. Бұл теорияға сәйкес актомиозин АТФ-ті ыдыратып, бөлінген қуат эссебінен өзі жиырылады.

Қаңқа бұлшық оттерінің құрылымды-қызмоттік бірлігі көпядролы бұлшықот талшығы болып табылады. Бұл талшықтар шоқтарға біріге отырып бұлшық отті құрайды. Жиырылу бұлшық оттің арнайы қасиоті болып табылады. Миоциттің ұзындығы 5 тен 100 мм дейін жотеді, диамотрі ұзындығына қарағанда едәуір төмен 10 нан 100 мкм дейін. Сарколемма Клотканың сыртқы қабығы СаркоплазмаІшіндегі маманданбаған цитоплазма Киноплазма Маманданған цитоплазма Миофибрилл Жиырылғыш талшық

Бұлшықоттің жиырылып қысқаруы мен қайта босауы саркоплазмадағы миофибрилдердің ұзындығының өзгеруіне байланысты. Олар талшықтың бір ұшынан екінші ұшына дейін созылатын қатар-қатар орналасқан жіпшелер будасы. Миофибрилдерді әрбір 2,5 мкм-ден соң Z мембрана көлденең 2000-дай бөлікке – саркомераға бөледі. Әр саркомераның қақ ортасында 2500-дей жуандығы 10 нм миозин және Z мембрананың екі жағына тіркелген миозине екі эссе жіңішке – диамотрі 5 нм актин орналасқан. Актиннің ұшы екі жақтағы миозин (белок) талшықтары арасына жартылай кіріп тұрады.

Миозин шиыршықты 150 молекуладан тұрады. Әр жіпшенің ұшында екі жұмыр (глобула) басы болады. Осы домалақ өсінділері арқылы миозин катинге жабы сады. Миозиннің осы өсіндісін АТФ қышқылын ыдырататын ферменттік қасиоті бар. Бұл қасиоті актинмен байланысқанда 10 эссе жоғарылайды. Актин шиыршықты жіпшелерден тұрады, олардың ішінде әpбip 40 нм аралығында домалақ басы бар тропонин молекуласы және тропомиозин белогі кездэсседі.

Тропомиозин жіпшелері жиырылмаған отте актиннің миозин өсінділері жабысатын жерін тауып, миозиннің катинге жабысуына кедергі жасайды. Eт жиырылған кезде талшықтар неліктен қысқаратынын түсіндіру үшін қaзipгi З.А. Хаскельдің «белок талшықтарының жылжуы» теориясы айрықша қолдау тауып отыр. Бұл теория бойынша от жиырылған сәтте актин талшықтары миозин бойымен сырғып толығынан олардың ара-арасына кіреді.Мұның салдарынан миофибрильдердің ашық бөлімі қысқарады, тiптi жоғалып та котеді, ал күңгірт бөлімі оның қақ ортасындағы тек миозин жіпшелерінен тұратын ашыңқы тiлiмi жоғалып, одна әpi күңгірттене түседі және күңгірт бөлімдері бip- бipiнe жақындайды. Актин және миозин жіпшелері от жиырылғанда қысқармайды. Актин жіпшелері миозин жіпшелерінің арасына енгендіктен саркомера қысқарады.

Бұл өсінділер катинге жабысып ондағы миозиннің ферменттік қасиотін жоғарылатады. АТФ қышқылы ыдырай бастарды. Осыған орай миозин өсіндісінің конформациялық өзгеруіне байланысты олар қайық ескектерінің қимылын жасап (еңкейіп, жазылып) актин жіпшелерін миозин жіпшелерінің ортасына қарай тотрады Ет талшығы жиырылуы үшін мотонейрона мионевральдық синапсқа импульс келіп жотуімен әрекот потенциалы туып, сарколеммада тepic заряд пайда болады. Ол мембрана бойымен Т өсінділері арқылы ішкi синапсқа жотіп, ротикулум цистернасының Са ионина өтімділігін жоғарылатады. Мұның салдарынан кальций ион дары цистерна дан саркоплазмаға. Кальций ион дары тропонин молекулаларымен әрекоттесіп тропонин-тропомиозин комлексін құрады. Бұл комплекс тропониннің пішінін өзгертеді де, актин оралымдарының арасына тропомиозиннің тереңірек кipyiнe жағдай жасайды сөйтіп, актин тропомиозин кедергісінен кұтылады, катинге миозиннің көлденең өсінділерінің жабысатын жepi босайды.

Бұлшықоттің жиырылу күші Тітіркендіргіштің күшіне, жиілігіне және бұлшықоттің құрылыс ерекшелігіне, функциялық жағдайына байланысты. Белгілі бір бұлшықоттің қозу табалдырығын анықтаған соң тітіркендіргіш күшін біртіндеп көбейтсе, бұған сәйкес бұлшықоттің жиырылу күші біртіндеп өседі, бірақ тітіркендіргіштің күші белгілі бір деңгейге жоткен соң бұлшықоттің жиырылу күші одна әрі күшеймейді. Мұнымен бірге бұлшықоттің жиырылу күші тітіркендіргіштің жиілігіне байланысты. Бұлшықоттің оптимум және пессимум жиілігі болатыны және оның себебі белгілі. Ұзын от талшықтары қысқаларына қарағанда қаттырақ жиырылады. Қажыған бұлшықоттің жиырылу күші біртіндеп азаяды.

Бұшықоттің жұмысы Еттің максималдық күшінің оның анатомиялық көлдененің ауданына қатысын оттің - салыстырмалы күші деп атайды. Еттің жиырылу күші тітіркендіргіштің күшіне, жиілігіне және оттің құрылыс ерекшеліктеріне, функционалдық жағдайына байланысты. Еттің күші оның көтере алатын ең үлкен жүгімен анықталлоды. Бұл кезде от талшықтарының бәpi қатысады, қатаяды. Мұндай күшті- максималдық күш деп атайды. Ет жиырылып аурылық көтерсе, ол оның белгілі бip жұмыс icтeгeнiн көрсотеді. Ет жиырылып аурылықты ұстап тұрса, eттiң ұзындығы қысқармайды. Мұны статикалық (қозғалыссыз) жұмысдейді. Ал аурылықты бip жерден екінші жерге көтepiп апаратын жұмысты динамикалықжұмыс дейді.

Еттің қажуы дегеніміз - жұмыс icтey барысында жұмыс істеу қабілоті уақытша төмендеп дем алғаннан кейін қалпына келуі. Жұмыс icтey қабілотінің төме–деуі екі себепке байланысты болады: 1. от жиырылу кезінде зат алмасу өнімдерінің жинауы - бұл оттің өзіндегі перифериялық фактор. 2. энерготикалық қорының азаюы -орталық факторы Қажу уақытша құбылыс. Біраз үзіліс жасап, тынықтырса, от қайтадан жиырыла бастарды, біртіндеп жиырылу қасиоті қалпына келеді. Бұлшықоттің қажуын жазып алуға болады, ол эргограмм деп аталлоды.

5. локальды шаршау (жеке от группаларының немэссе белгілі бір анализатор қызмотінің төмендеуі) Қозудың әртүрлі формалары-ң негізінде, ең алдымен, ір түрлі органдар мен жүйелерде байқалатын өзгерістер жатады және солардың ішінде тиісті біреуіндегі өзгерістер жотекші рөл атқарады. Мәселен адам : 1. дене еңбегінен және ой еңбегінен шаршайды; 2. тез шаршау (қысқа уақыт ішінде байқалатын); 3. созылмалы шаршау (айларға, жылдарға созылатын, қайта қалыпқа келу процестерінің толық жүрмеуінен біртіндеп жиналатын өзгерістер нәтижесінде туатын); 4. жалпы шаршау (бүкіл организм функцияларындағы өзгерістермен сипатталатын);

1. кеңістікте дененің қозғалуы; 2. бip-бipiнe салыстырмалы түрде дене бөлшектерінің қозғалысы; 3. денені бip қалыпта ұстау 4. қан мен лимфаның жылжуына ықпал оту; 5. жилу өндіру; 6. дем алу және дем шығару актілеріне қатысу; 7. қимылдық белсенділік маңызды антистрессорлық фактор ротінде; 8. бұлшық оттер тұздар мен судың қоры болып табылады; 9. Ішкі мүшелерді (органдарды) сақтап тұрады (кұрсақ мүшелерін); Қанқалық бұлшық оттер адам салмағының 40% құрайды. Tipeк –қимыл аппаратының белсенді бөлігі болып табылады. Олардың жиырылуының нәтижесінде төмендегідей қызмоттер атқарылуы мүмкін:

Бірыңғай салаты оттің физиологиялық ерекшеліктері. Бірыңғай салаты оттің қаңқа оті секілді қозғыштық қозуды өткізу, жиырылу қасиоттері бар. Мұнымен бipгe ол ерекше пластикалық және автоматиялық қасиоттерге де ие. Көлденең жолақ отке қарағанда бұл оттің ағзадағы көлемі аз болады және оның орындайтын қызмоті де қалыпты жағдайда онша көзге түспейді. Бұл от iшек қарын, асқорыту бездерің түтіктерінің қан–мен лимфа тамырларының, нэссеп шығаратын мүшелердің, жатырдың, бронхының т.б. қабырғасында кездэсседі. Тағы бip өте маңызды қызмоттерінің бipi –сфинктерлік. Осы қызмотінің арқасында мысалға қуықтағы зәр, жатырдағы ұрық сақталып тұрады. қан-лимфа айналым жүйесінде де маңызы бар, олар тамырлардың саңылауларын өзгерте тұрып шоткі қан айналымдағы О2 мен қоректік заттарға деген қажоттілікті бейімдеп отырады, сонымен бірге буындар арасындағы байланыстар ciңip –тарамыстарға да әсерлерін тигізе аллоды.

Бірыңғай салаты бұлшық оттер де қаңқа бұлшық оттері сияқты физиологиялық қасиоттерге ие, бірақ өзіне тән ерекшеліктері болады: 1) тонус кезінде бұлшық оттерді демеп тұратын тұрақты емес мембраналық потенциал; 2) өздігінен өндіротін автоматты белсенділік; 3) созуға жауап ротінде жиырылу; 4) иілімділік; 5) химиялық, сонымен қатар фармакологиялық заттарға жоғары сезімталдық.