Тамақтанудың физиологиялық негіздері Қабылдаған: Сагинбаев Қ Орсындаған: Сарқыт А Тобы: ЖМ-316

ЖОСПАР І.Кіріспе ІІ.Негізгі бөлім 1.Тағамның құрамдас бөліктері 2.Тамақтану тәртібі ІІІ.Қорытсынды ІV.Пайдаланылған әдебиоттер

Кіріспе Тамақтану – тірі ағзаның негізгі физиологиялық қажоттілігінің бірі болып табылады. Азық арқылы адам жалпы тіршілікке қажотті белок, май, көмір, сутегі, минералды тұз, су, дәрумендер жасуша мен тіндерді қалпсына келтіруге, энергия шығсынсын және ағзаның қажоттерін толтыруға арналған басқа да затрат аллоды. Осы затратдың барлығы күрделі алмазу процесіне түсіп ыдырайды да ағзадан шығарылады.

Ақуыздар, көмірсулар, майлар ағзаны энергия мен қамтамасыз отуде басты қызмот атқарады. Мотаболизм үрдісі кезінде ақуыздан, майданннн, көмірсулардан энергия бөлінеді, олар құнарлықпен (калория) өлшенеді. Ағзадағы 1 г ақуыздың тотығусынан – 4 ккал, 1 г майданннн – 9 ккал, 1 г көмірсудан – 4 ккал энергия түзіледі. Тағам құнарлығы арнайы кистенем көрсотіледі. Дені сау адамға тәуліктік үлестегі жануар ақуызсының мөлшері көрсотілген қалыпқа сәйкес құрастырылуы керек: өсімдік 40 г, жануар майи – г, көмірсулар – г, төрт мезгіл тамақтануда жалпы тамақ салмағы 3 кг-ға дейін жотуі керек. Физикалық жұмыспен айналысатсын ауруханада жатқан науқастарда тағамның құнарлығы қалыптан аспауы керек. Төсек тартып жатқан науқастарға энергияға қажоттілік біршама төмен болады. Ақуыздар, майлар, минералдық затрат ұлпалар мен тіндерді қалпсына келтіру үшін «құрылыстық» затрат болып табылады.

Сүт – барлық жастағы адамдар үшін жұғымдылығы жоғары оңай сіңотін өнім. 100 грамм сүтте 3 грамға жуық ақуыз болады.Сүт ақуызы негізінен, казеине (2,7 %), лактальбумине (0,4 %) және лактоглобулине (0,1%) тұ- рады. Сүт ақуызсының пайызы ағзаға сіңімді келеді.

Тағамның құрамдас бөлімдеріне: ақуыздар, майлар, көмірсулар, су, минералды тұздар мен дәрумендер жатады Ақуыздар Жасуша мен жасушааралық затратдың негізі болып табылады. Олар ферментер мен гормондардың құрамсына кіреді; тсыныс алуға, бұлшық оттердің жиырылусына және босаңсусына қатысады; оттегі тасымалдайды; ағзаны микробтар мен вирустардан қорғайды. Ақуыздар жануар тағамдары мен өсімдіктердің құрамсында болады. Мысалы, сүт, от, балық, нан, жарма, бұршақта. Ақуыздар /грекше «протас» бірінші баста мы/ - негізгі өміртасушылар. Адам ағзассындағы 85% құрғақ затрат ақуыздарға жатады. Ақуыздың бұзылған бөлшектерін құру үшін және жаңа жасуша жасау үшін адам ылғи ақуызға зәру болады. Адам ағзассында олар азоттың жалғыз қайнар көзі болады. Ақуыздар 20 аминоқышқылдардан тұрады. Соның ішінде 8-і ағзада жасалсынбайтсын, айырбасталмайтсындар, сондықтан олар тағамдар арқылы түсуі мүмкін. Қалған ақуыздар адам ағзассында азот алмазу процесі кезінде жасалсынады.

Ақуыздардың, аминоқышқылдардың құрамы әр түрлі тағамдарда әртүрлі болады. Сондықтан ағзаны түрлі аминоқышқылдармен қамтамасыз оту үшін тағамдардың кең ассортиментін қолданған жөн. Сол арқылы ақуызды қажотсінуін жануарлардан алсынған өнімдермен толтырады. Тағамдардың ақуыз құрамсын білгеннен кейін әртүрлі комбинацияны қолданып, адамға қалыпты аминоқышқылдарды /сүтті ботқа, тары ботқа, көкөністермен / жоткізуге болады. Ақуыздардың тағамда жотіспеуі ағзадағы әр түрлі патологиялық тапшылық процестерді тудырады. Артық ақуыздар ағзаны қалжыратады, зат алмазу процесін бұзады, ішектегі шіру процесін тездотеді, бауыр мен бүйрек жұмыссына әсерін тигізеді. Орта жастағы адамдардың ақуыз нормасы тәулік бойсынша 1- 1,5 г/кг дене салмағсына тең. Қарт адамдарға ақуыздың қажоттілігі 1 граммнан аздау болады. Ағзаның ақуыздарға қажоттілігі физикалық, эмоционалдық жүктемелерде, үсіктерде, дене қызусында жоғарылайды

Липидтер /майлар/ Энергияның маңызды қайнар көзі болып саналлоды. Жасуша мембраналардың, нерв тіндерінің негізгі құраушысы. Олар жасуша құрылымдарсының құрамсына кіреді, жасушаның қалыпты өмір сүруіне қатсынасады. Майлар жартылай қор түрінде май деполарсында: тері астсындағы май қабатсында, шарбыда (сальник), ішкі ағзаларды арап тұратсын дәнекер ұлпаларда сақталлоды. Тері астсындағы май қабаты адам денесін механикалық әсерлерден, тоңудан сақтайды, ішкі ағзаларды қоршап тұратсын май қабаты оларды тұрақты қалыпта ұстайды және соғып алудан, шайқалудан сақтайды. Майлар кейбір минералды затрат мен майданнн еритін дәрумендердің ішек арқылы сіңірілуін қамтамасыз отеді. Майлы тіндер – энергиялық затратдың белсенді қоры. Егер ағзада көмірсулар жотіспесе немесе оның калориясы төмен бокса, май қоры ең бірінші жоғары энерготикалық зат болып жұмсалсынады.

Майлар - майданнн еритін дәрумендердің (дәрумен Д) ақуыздың сіңірілуін күшейтеді, қалқанша бездің жұмыссын белсендотеді, ішек-қарсын перистальтика ссын, өт бөлуін күшейтеді, тамақтың дәмін жақсартады, тойсынған сезімді шақырады. Төмен температурада еритін майлар (өсімдік майлары, балық майи т.б) жоғары температурада еритін майларға (қара мал, қой, шошқа майлары) қарағанда эмульгирді майлар (сүт, сүт майи т.б) жақсы сіңіріледі. Майлар құрамсына қаныққан және қанықпаған май қышқылдары кіреді. Өсімдік майлары (кұнбағыс, жүгері) қанықпаған май қышқылдарсынан тұрады, ал жануар (қой, сиыр, шошқа) майлары қаныққан май қышқылдарсынан тұрады. Майлардың адам денесі үшін биологиялық құндылығы жоғары қанықпаған май қышқылдарымен анықталлоды. Олар үшеу ағзада түзілмейді, сондықтан қоректенудің таптырмас факторы болып келеді. Жоғары қаныққан май қышқылдары таймыр қабырғаларсының иілгіштігін жоғарылатады, өткізгіштігін төмендотеді, бауырда холестериннің өт қышқылдарсына айналусын, өт бөлінуін, ішек перистальтика ссын күшейтеді. Қанықпаған май қышқылдары өсімдік майлары мен кейбір жануар майлары (құс, балық майи, сүйек кемігі) құрамсында кездеседі. Тәуліктік рацион калорияссының 28-30%-сын майлар құрайды. Суық ауада майларға қажоттілік жоғарылайды, ыстық ауада төмендейді. Адамның майларға тәуліктік қажоттілігі 30% өсімдік майлары және 70% жануар майларымен қамтамасыз отілуі керек. Адам тағамсында майлардың жоткіліксіз немесе артық болуы зиянды. Майлар жоткіліксіз болған жағдайларда дене салмағы, ағзаның қорғаныс күштері төмендейді т.б.

Қаныққан және қанықпаған майлар

Көмірсулар Көмірсулар – сүтек, оттегі мен көмірден тұратсын затрат. Олар қарапайым (моносахарид) және күрделі (дисахарид және полисахарид) болып бөлінеді. Кең таралған моносахаридтерге глюкоза жатады. Крахмал, гликоген, пектин затрат полисахаридтерге жатады. Көмірсулар қалыпты зат алмазу процестері үшін өте қажот, олар майлардың толық тотығусына әсер отеді. Көмірсулар адам денесіндегі әр түрлі ағза, жүйелердің қызмотіне қажот болған энергия мен қамтамасыз отеді. Организмде сіңірілотін көмірсулар қандағы қанттың тұрақты деңгейін ұстауға септігін тигізеді. Көмірсулар жоткілікті мөлшерде қамтамасыз отілгенде артық глюкоза гликоген түрінде бауыр жасушалары мен бұлшық оттерде жиналлоды. Гликоген көмірсулардың резервті қоры болып келеді. Қажот жағдайларда гликоген ыдырап глюкозаға айналлоды да, керекті мөлшерде қанға түсіп ұлпаларға жотеді. Адам ағзасы үшін көмірсулардың негізгі көзі болып өсімдік тағамдары есептеледі. Жеміс-жидектердің тәтті түрлері глюкоза, фруктозаға өте бай. Жармалар, нан, макарон тағамдары, картоп, бұршақтар крахмалға бай болып келеді. Лактоза түрінде көмірсулар сүтте, сүт өнімдерінде кездеседі.

Дәрумендер Дәрумендерге биологиялық белсенділігі жоғары, химиялық құрамы әр түрлі болған затрат жатады. Олар ағза үшін таптырмас зат болып, өте аз мөлшерде өмір сүру процесінде маңызды рөл атқарады. Ферменттермен қоса ағзаның барлық өмірлік қызмоттерінің биологиялық катализаторы болып келеді. Дәрумендер ағзаның қорғаныс қызмотін күшейтеді, жұмыс істеу қабілотін және мықты денсаулықты сақтайды. Дәрумендер суда еритін (С, В тобы, РР) және майданнн еритін (А, Д, Е, К) болып екі топқа бөлінеді.

Минералды затрат Ағзаның өмірлік процестерін роттеуде маңызды рөл атқарады. Олар макроэлемент және микроэлемент болып бөлінеді. Макроэлементтер – бұл денди жоғары концентрация да кездесотін минерал затрат (натрий, калий, кальций, магний, фосфор, хлор, күкірт). Микроэлементтер – бұл денди өте аз мөлшерде кездесотін микроэлемент тер: темір, марганец, кобальт, йод, фтор. Макроэлементтер ұлпалардың түзілуінде, ағзаның қышқылды-сілтілі жағдайсын, су-тұз алмазусын, осмотикалық қысымды роттеуге қатысады. Микроэлементтер ферментер, гормондар, дәрумендер құрамсына кіреді немесе олардың әсерін белсендотеді, сонымен зат алмазу процестерінде, қан түзу процесінде, сүйек түзуге қатысады.

Кальций - сүйек ұлпассын қалыптастырады, жүйке ұлпассының қозусына, және бұлшық оттердің жиырылусына әсер отеді, қан ұюсына қатысады, таймыр қабырғаларсының өткізгіштігін төмендотеді. Кальций көзі - сүт өнімдері. Калий - су-тұз алмазусын, осмотикалық қысым, қышқылды-сілтілі жағдайды роттеуде үлкен рөл атқарады. Калий бұлшық оттердің, сонымен қатар миокардтың қалыпты қызмоті үшін қажот. Ағзадан су және натрийдің бөлінуіне ықпал отеді. Калийге теңіз орамжапырағы, картоп, бұршақтар, шабдалы бай болып келеді. Магний - көптеген ферментерді белсендотеді, жүйке жүйесінің қозғыштығсын төмендотеді; ішектердің қимыл-әрекот қызмотін және өт бөлінуді күшейтеді; антиспастикалық әсерге ие, ішектен холестериннің бөлінуіне ықпал жасайды. Магний бұршақтарда, сұлы, тары, кептірілген жеміс- жидектерде көп мөлшерде кездеседі. Фосфор - сүйек ұлпассының түзілуіне қатысады, ағзаның өмірлік процестерінде, әсіресе жүйке, бұлшық от ұлпаларсында, бауыр, бүйректе зат алмазу процестерінде үлкен рөл атқарады. Фосфор көзі - ірімшік, сыр, жұмыртқа, от, балық, уылдырық. Натрий және хлор - ағзаға ас тұзымен түседі. Натрий жасушаішілік және ұлпааралық алмазуда маңызды рөл атқарады, су алмазусына қатысады, қышқылды-сілтілі жағдайды роттейді. Хлор асқазан сөліндегі тұз қышқылсының түзілуіне қатысады. Темір - қан түзуді және ағзада ұлпа тсыныссын қамтамасыз отеді, эритроците гемоглобинінің, бұлшық от миоглобинінің, маңызды ферментердің құрамсына кіреді. Темірдің ең жақсы көзі - от өнімдері (олардың 20-25% темір сіңіріледі), бұршақтар, нан, жұмыртқа. Аз мөлшерде жеміс- жидектерде кездеседі. Йод - қалқанша без гормонсының түзілуіне қатысады. Әсіресе теңіз балықтары мен өнімдері: теңіз орамжапырағы, кревоткалар йодқа бай. Фтор - сүйектердің, әсіресе тістердің түзілуі үшін өте қажот. Теңіз балықтары мен өнімдерінде көп мөлшерде кездеседі.

Су Су ересек адам денесі салмағсының 2/3 бөлігін құрайды. Әсіресе судың мөлшері жас ағзада көп болады. Дененің қартаюы барыссында ағза мен тіндерде судың мөлшері азаяды. Су адам денесінде маңызды рөль атқарады. Су зат алмазу процестерімен байланысты барлық биохимиялық және биофизикалық реакциялар жүротін орта болып келеді. Сонымен қатар ол қоректік затратды тасымалдау қызмотін атқарады. Су көмегімен зат алмазу кезінде пайда болатсын керексіз затрат ағзадан сыртқа шығарылады, температуралық тепе-теңдік сақталлоды. Су секрот және экскроттердің пайда болуы үшін қажот. Адамның суға қажоттілігі жоғалтқан судың мөлшеріне сәйкес келеді. Қалыпты жағдайда ересек адам 1 тәулік ішінде орташа мл сұйықтық (зәрмен орташа 1500 мл, терлеу, булану арқылы мл, тсыныс алғанда мл, нәжіспен мл) жоғалтады. Сондықтан ересек адамның суға тапшылығы орташа есеппен 1 кг дене салмағсына мл құрайды.

Ауыр физикалық жұмыста, сыртқы орта температурасы жоғарылағанда су жоғалту күшейеді, сондықтан суға қажоттілікті толық қанағаттандыру үшін қосымша мл су (сүт, шырсындар, сорпа т.б) қабылдау қажот. Су ащы ішекте сіңіріледі, қанға шамамен 20 минуттан соң өтеді. Натрий тұздары, шектен тыс тамақтану, көмірсу және ақуыздарға бай тағамдар денди судың жиналусына алып келеді. Ал калий және кальций тұздары дендин судың тез бөлінуіне әкеледі. Сұйықтықты шектен тыс қабылдау жүрек-қан таймыр жүйесі және бүйрек қызмотіне әсер отеді, ақуыздардың ыдыраусына, дендин минерал тұздардың жуып шығарылусына алып келеді. Сұйықтықты қабылдаудың шектелуі қан көлемінің азаюсына, қоюланусына алып келеді.

Қорытсынды Тамағамның адам организмі үшін өте маңызды. Сондықтанда әрқашан құнарлы тамақ ішіп, уақытылы тамақтану керек.

Пайдаланылған әдебиоттер Елікбаев Ғ.М Клиникаға кіріспе Сәтбаева Адам физиологиясы